Timo Mërkuri: Mjalti në hoje

Mjalti në hoje

Mendime mbi vëllimin poetik “Peng midis Ekuinoksesh” të Ymer Nurkës

Nga Timo Mërkuri

Është i njohur fakti që, poezia lirike, si një ndër krijimet më të lashta letrare, me fillesë qysh në kohën kur njeriu filloi të mendojë dhe të flasë, fillimisht vetëm këndohej me  lirë( prej nga e ka origjinën edhe emri i saj), duke u bërë kështu  indirekt edhe mbështetëse e tezës darviniane se, njerëzimi ka komunikuar, së pari, nëpërmjet  këngës (tinguj, melodi dhe tekst i kënduar) dhe më von nëpërmjet fjalës së artikuluar.

Nuk e di pse mu kujtua ky fakt, ndërsa lexoja vëllimin  me lirika të Ymer Nurkës ... ”Peng midis ekuinoksesh”. Kjo ndoshta edhe nga përshtypja tjetër, se ndërsa kaloja nga një poezi në tjetrën, më dukej se asistoja në një festival folklorik, ku çdo grup përfaqsohej nga një poezi, apo anasjelltas. Jo dhe aqë nga tema dhe mënyra tradicionale e të shkruarit se sa nga meloditë që emetonin vargjet poetike. Sepse më shumë se vargje ato janë mbartëse melodish, ashtu si hojet në pite dylli, janë thjeshtë mbajtëse mjalti. Veçse këtu ky mjaltë të shijon ta marësh  me gjithë hoje.

1-Shume lirika e kanë  fillesën te kënga popullore, madje autori edhe specifikon vargjet tipike të këtyre këngëve. Por ndërsa është marë fillesa, motivi, shtrati i lirikës është ngritur në një nivel bashkëkohor artistik, duke na dhënë një poezi fine. Por edhe kjo është realizuar në disa  mënyra:

1.a-Psh te “Kënga e Siles së bukur”, ndërsa në variantin popullor është vajza që këndon për kaçakun Shahin Matraku me vargjet (cituar edhe nga autori): Do ta prish shtëpinë, do ta bëj lëndinë/Do ta mar moj Dado kapetan Shahinë….te lirika e Ymer Nurkës është kapedan Shahin Matraku që vuan e rënkon…Tridhjetë ditë sëmurë, na kishte kaçaku/ S’bënte derman mjalti,s’bënte as farmaku…për të mbritur te vargjet brilante….Çelën lulet çelën, oh në tre livadhe/Po puthej ariu, bashkë me një zorkadhe.

1.b-Në disa poezi autori vijon motivin popullor, në të njëjtën linjë, si  te  poezia “Çup e Veli Beut”, ku vargjet dhe shtrati  origjinal, na japin një skicim portreti të një vajze të bukur…Në mes të Përmetit, një zambak i bardhë/Çup e Veli beut me nishan në ballë... , poezia e Ymerit  vijon me kalimin e plotësimit dhe  “ngjyrosjen” e portretit, dhe ajo që ka më shumë rëndësi, është fakti se ky portret është, në lëvizje …Bijë e vogël ishe, thesar i babait/ Shtatë a tetë sylina, çezmat e sarajit/Më freskoje gjinë të ndezur prej Majit/Të dehur prej moshës, të drojtur prej fajit…Mushka me revan,kali yt me trok-ë/Si s’këputej beli, sa dy çepirok-ë… Citimi në vargje i mënyrës së ecjes së kafshëve, shoqëruar me përsosjen e portretit fizik të vajzës, nënkupton  një rrugëtim krushqish, që shpien nusen të dhëndëri. Kjo saktësohet te vargjet fine të mëposhtëme … Ah, po te bandilli, vajzë kur të shpunë/Tri dit e tri net, s’fjeti syri gjumë/Ti më ishe shtrati , ai derdhej  lumë/Ai ishte dielli, ti ndrije më shumë…

1.c-Te  kënga“ Të rrëmbeu bandilli”, motivit të njohur popullor me vargjet …Të rrëmbeu bandilli për gishtrinjt e dorës/Në qafë ç’na more, Sofik e Borovës”, ndërsa i qëndron besnik në linjën poetike, e sposton vëmëndjen te  varfëria e skajëshme e vajzës, duke na e dhënë edhe këtë me një finesë artistike….Të gjithë po flinin, ti syrin filxhan/Vështroje shtëpinë, ç’të merje nishan/Për belin e hollë s’pate një kollan/Për gushën e bardhë s’u gjend një gjerdan….Sa e sa vajza u martuan kështu, duke marë për pajë…Një shami mëndafshi,plot për plot me ëndra…

2-Në letërsinë shqipe është e njohur lirika,  e peisazhit, trajtuar, si nga Naim Frashëri, De Rada, Çajupi, etj, për të aritur majat te Lasgush Poradeci. Në këto poezi, autorët me një ndjeshmëri dhe finesë  të lartë artistike, kanë çfaqur bukuritë e natyrës shqiptare. Ndjenjat e tyre të dashurisë për atdheun i kanë derdhur në peisazhet e poetizuara. Kujto, psh, Bagëti e Bujqësi të Naimit ose poezinë Poradeci të Lasgushit, për të parë se si shpirti i poetit është derdhur në peisazhet shqiptare, të pikturuara poetikisht prej tyre.

2.a-Por te Ymer Nurka nuk është shpirti në shërbim (pasqyrim) të peisazhit, por është peisazhi dhe elementët e tij në shërbim (dëshmi) të shpirtit. Qysh në vargjet e para, që shpesh janë “peisazhiste” e kupton se vjen “tërmeti” i ndjenjave…

…Pllajë moj me lule shumë/A s’mi vë shqerat në gjumë/Se vjen syzeza në shtrugë…

….Dy shtëpi me plloça, anash me ballkone/…/Seç ma solli fati, të kem dy gjitone…

…Ky curill i kroit, në një fije peri/Varet e s’këputet, ç’paska vall i mjeri…(Vetiu të kujtohet vargu lasgushian…Kroi i fshatit tonë, tetë sylinjarë/Në tetë krahina qënkej kroi i parë..) Do mjaftonte vetëm ky krahasim për ta konkretizuar idenë e raportit peisazh-ndjenjë dhe specifikën e këtij raporti te poezia e Ymer Nurkës.

3-Tema e lirikave të Ymer Nurkës është tema e dashurisë me hovet,  brengat, dhimbjet e lotët e saj, të cilat , të pasqyruara poetikisht e bëjnë më të bukur, më sublime këtë ndjenjë. E pra, është bukur të vuash nga dashuria si në lirikat e Ymer Nurkës.

Aty gjen që nga :

a- hiret e vajzës…Faqen porsi kartë,buzën gurgule/Floku  yt i artë, supesh kadife… Të zbret pal e flokut gjer në maj të thoit… … Cipëlara në flori…Porsi brum i ardhur të kërcejnë gjinjtë…Syt e tu të kthjellur porsi dy burime.. Sumbullat e gjirit si rubin i prushtë/Njera ridhte mjaltë tjetra pikon musht..etj

b-deri te ndrojtja dhe frika e njohur e djemve, përpara vajzës që ata dashurojnë…Ti më the një fjalë, unë të thash një lutje…Duke ëndëruar të gjorët nuk fjetën…Nga hiret që mbaje, djemtë se çi çmënde….Me një reze syri,çma dogje fitilë…

c-Por ajo që duhet theksuar edhe në këtë rast, është fakti se, pikturimi i këtyre portreteve dhe ndjenjave është bërë me penelata të holla ngjyer te arti  popullor, ndajë dhe  është plot dritë natyrale. Të duket sikur autori është ulur diku në një lëndinë   pranverore, zgjat dorën e këput lule dhe me petalet e tyre krijon mozaikun poetik të dashurisë. Prandaj vargjet e Ymer Nurkës emetojnë te lexuesi, si rrallë në poezinë shqipe ( duhet thënë me përjashtim të Lasgushit) edhe aromën e natyrës shqiptare.

4-Poezia lirike e Ymer Nurkës është plot melodi, ashtu si hojet e bletëve janë mbushur plot mjaltë në pranverë. Kjo jo vetëm te poezitë me fillesë këngë të njohura popullore, të cilat lehtësisht këndohen me motivin e tyre fillestar, por edhe te poezite e krijuara  prej tij, me burim fantazinë e autorit.

Le të lexojmë vargjet e poezisë Fllad…Farfurin kjo gusha,fërfërin fustani/Tek fërgëllon shpirti, më flladitet xhani… Shikoni pak, melodia buron te gërma”f”, e foljeve farfurin (gusha),fërfërin(fustani),fërgëllon(shpirti),flladitet (xhani) dhe kjo është një melodi e ëmbël që të imponon nje ngritje koke dhe tundje të supeve. Kjo është e shpjegueshme, sepse flitet për hiret e vajzës që duam. Ndërsa kur autori flet për brengën e tij…Për zjarret që ndeze, mua më del tym-ë/…Unë të lyp si vesa, ti tretesh si brymë/Më shket nëpër gishta, si të ishe frymë…, natyrshëm që këndohet me dhimbje, madje duke tundur kokën në pozicionin gjysëm ulur, si të tregosh që mbi supe ke një peshë të madhe brenge.

…Këmbëshkelura në vesë/Ç’deshe që më re në pjesë/…Un’ një hap e ti hedh pesë/Më bëre burim në djersë… thotë autori te poezia Margaritar dhe unë ju ftoj që ta krijoni vetë melodinë. Në rast se do bënim një sondazh mbi melodinë  që ju do ti afronit këtij teksti, unë ju siguroj që melodia popullore do kishte prioritet, madje shumë do sugjeronin edhe tipin e valles së të rinjve që do ta shoqëronte atë.

Mos doni të këndojmë këngën e gushëbardhës…Gushëbardha si fildishi/Obobo mëndjen çma prishi/Vishi moj të linjtat vishi/Vishi se më ngjethet mishi…Lere fare se vërtet na ngethi mishin kjo këngë. E pra, ne  thamë ta këndojmë këngën dhe jo   të lexojmë poezinë.

5-Sepse vërtet lirikat e Ymer Nurkës e kanë  melodinë(mjaltë)  brenda “hojeve” të gërmave, fjalëve e vargjeve. Ato më mirë këndohen se sa lexohen.

6-Kjo shpegohet thjeshtë. Lirikat e Ymer Nurkës janë mjalti i “ri”, prodhuar nga nektari i luleve të kësaj pranvere, që bleta poet e derdhi në hojet e formatit të lashtë. Por dallohet lehtësisht që mjalti është i ri, sepse kanë aromën e luleve të reja,  të çelura në  shpatmalin e sotëm të shpirtit të popullit, dhe si të tilla, marin ushqimin që të afron ky mal, plot burime melodish. Mali është i lashtë, lulet janë të reja, i ri është edhe mjalti, pa ç’ka se është “derdhur” në hoje të vjetra. Lulet e malit nuk i njohin serat e ngrohta me temperaturë të kontrolluar dhe të ushqyerin me   kimikikate. Si të tilla edhe figurat  i kanë të “harlisura” dhe fjalët rjedhin lirshëm nëpër vargje si uji i lumit në shtratin e tij,duke u rëzuar befas nëpër kaskada..

…Ndërsa nën sqetull mbaje dy sepete/Njërin plot me këngë, tjetrin plot me derte..

… Me këmbën e zbathur, më shkelje ndër zalle/Cili t’erdh i vdekur edhe ti s’e ngjalle/Çtë lidhte magjia e zgjidhje me falle…

…Trëndafil i çelur priste njëzet maje/Ritur e vesitur me lot prej sevdaje….

…Ç’ne e solli fati të kem dy gjitone/Njera prish dy botë, tjetra shëmb dy frone…(Ore Nurkë, mos do e shesësh gjë shtëpinë, se ta blej unë.Për hatër të gjitoneve).

7-Te Ymer Nurka hasim, si te të paktë poetë,  bukurinë magjike të  gjuhës popullore shqipe. Me fjalë gati të haruara, nga mospërdorimi, ai krijon një mozaik poetik të këndshëm, ku të ngelen të fiksuar sytë e mëndjes dhe shpirti brof plot ngazëllim, sikur të ketë gjetur një thesar të humbur dikur... Poeti e dashuron gjuhën shqipe, ndajë dhe me fjalë gati të haruara krijon relieve vargjesh me një tingëllimë melodioze, duke  marë në mbrojtje e duke dëshmuar lashtësinë, por edhe elegancën e brishtësinë e kësaj gjuhe. Unë do të thosha se studiuesit e gjuhës shqipe kanë se ç’të vjelin në “vreshtin “ e vargjeve të   lirikës së Ymer Nurkës

…Çdeshë me mua u puqe……Faqen porsi kartë, buzën gurgule……Ky curil i kroit në fije të perit……Plaste sher e bëhej gjëma…Në një vërsë me ty u rrita……Me tamlin që rjedh ndër cica……Si nepërka ndër shullëre……Ritur me pekule…etj etj duke i trajtuar këto fjalë, jo si relike në stendat e muzeut, por si  fëmijët të rikthyer në shtëpi, pas një  emigrimi të gjatë, në  krye të sofrës.

8-Vargëzimi i disa shprehjeve popullore i ka shtuar koloritin lirikës së Ymer Nurkës, duke e bërë atë më shumëngjyrëshe dhe më melodioze. Dhe kjo shumëngjyrshmëri e melodi është si një ylber që krijohet në kaskadat e vargjeve dhe të mendimit, ku shpërthejnë stërkalat e shprehjeve…

…Unë dridhem në ethe,ti më ndez kongjillë….Detet t’i dhashë blu, ti mi do jeshilë… …Po më shteri vaji, ç’e dua kandilë…...Këpucët e larta me taka si urë/Me qejf do të shkonte për nën to çdo burrë……Dhe në jam i marrë, jam se jam i gjallë/Se nuk ka të vdekur që të vij vërdallë……Ç’të mirë i kish bërë që të mirë s’gjeti/Mori për dhuratë shtatë ball tërmeti …

Me këtë rast mu kujtua shprehja e Lasgush Poradecit se …asnjë poet s’mund të krijojë pa studiuar  poezinë popullore….

Ymer Nurka, jo vetëm që e ka studiuar, por edhe e ka përvehtësuar. E ka bluar në  shpirtin e tij grurin e poezisë popullore dhe me miellin e tij, ka gatuar lirikat, aqë fine të këtij vëllimi poetik,duke ardhur para nesh si një poet modern.

9-Të kuptojmë dhe të pranojmë një gjë,Ymer Nurka është një poet shqiptar, por njëkohësisht ai është edhe një poet  modern shqiptar.Lirika e tij çfaqet edhe si një dukuri europiane, qoftë për lirizmin e saj, qoftë edhe për nivelin  e lartë artistik. Në lirikat e tij, ka një dëndësi maramëndëse figurash artistike, por që çuditërisht, ato nuk pengojnë njera tjetrën, por  të duket se janë  lule të një peme, dëndësia e të cilave tregon se është …stina e lulimit.Ai shkruan thjeshtë dhe qartë, pa u përpjekur të imitojë apo të vihet në garë për t’ja kaluar poetëve të tjerë. Ai  i “kreh” vargjet shpejt e shpejt, siç kreh një vajzë flokët para pasqyrës me nxitim, se dëgjoi befas sinjalin e djaloshit që e fton në takim.Poeti  nuk e ka problem pse kjo vajzë është  veshur  me …tumane. E pra, poezia e tij është  dashuria shqiptare  tek lëviz në “odat” e vargjeve, në pritje të atij sinjali dashuror, që përmban gjithë muzikën e …lumturisë.

Poeti e dashuron këtë botë, plot muzikë e poezi. Ajo edhe e ka shpëtuar shpirtin e tij nga “ndotjet” akustike dhe “mbetjet” urbane. Aty gjithë vitin ka gjelbërim, muzikë, vajza të dashuruara e trima të ndrojtur para vashave, që s’flasin me fjalë por bisedojnë me sy, që ja lexojnë fjalët njeri tjetrit që te shpirti ku lindin, pa pritur të mbrijnë te buzët. Këtu dhe dimri është verë .Këtu ka lotë të ëmbël, të një dhimbjeje  që  dëshiron ta keshë gjithë jetën.

Këtu, në botën e tij  magjike, Ymer Nurka ka mbetur peng midis Ekuinoksesh dhe sdo të largohet prej andej. Ai, aty është në shtëpinë e tij.

Le të shkojmë ne te ai.

Të mrekullohemi.