Albert Zholi: Intervistë me shkrimtarin Pirro Loli

PIRRO LOLI

SHKRIMTARI DHE POETI I HESHTUR I  VLERAVE LETRARE.

Shkrimtari dhe poeti i mirënjohur Pirro Loli gjithmonë e më tepër po tërheq vëmendjen e kritikes dhe te lexuesit. Ai ka nisur të shkruaje që në vitet 70`në shtypin e kohës me  një vëllim me tregime “ I dhjeti nga tanët”. Më vonë iu hoq e drejta e botimit për 15 vjet dhe që nga viti 1990 ka shkruar shume libra në prozë dhe në poezi. Pirro Loli ka marrë pjesë në një kongres ndërkombëtar për perspektivat e letërsinë moderne të shek.XXI në Vashington( qershor 1997), në festivalin e poezisë në Lodevë të Francës( korrik 2008) si dhe ne festivalin ndërkombëtar të Durrësit(shtator, 2008). Në prill të vitit 2006 është dekoruar nga Presidenti i Republikës me “Medaljen e Mirënjohjes’’për nivel të lartë estetik të veprimtarisë letrare e publicistike..”

Ka botuar në Athinë dhe Tiranë këto vepra:

ROMANE:

Lotët e diellit/Intervistë me një gur/Qeni plastik/Piramida prej mjalti/Dashnorja misterioze/Qyteti me dy kate

Rrokje në kryq/Tubeti i  kuq

ESSE:

Itaka brenda meje/Kosova , saga e Ballkanit(me bashkautor)/Sirenat

Unë agjenti i CIA-S, m.H./ Aristidh Rruci dhe koha e burrave

POEZI:

Drita e vetëtimës/Dhimbja e urës/Dritaret e shiut/Vdekja e trëndafilëve

Urdhëri i lotit/Metodë për leximin e hirit

Kur keni filluar të shkruani për herë të parë dhe cili ka qenë tregimi apo poezia e parë? Ku e keni botuar?

E rëndësishme është ku ke arritur, megjithse çdo gjë eë ka një fillim. Kam filluar të shkruaj disi i privilegjuar brenda vetes sepse pedagogu im i letërsisë, në katër vjet në Normalen e Elbasanit, hartimet e mia i lexonte në të tëra paralelet, nuk më vinte gjithnjë notë, por më thoshte se këto janë tregime të një shkrimtari të ri. Ishte një inkurajim i madh që më bënte me krahë. Vjershën e parë e botova në gazetën “Zëri i Rinisë”, i kushtohej Shkurte P.Vatës. Nuk ka ndonjë rëndësi kushedi, por e mbaj mend se kjo poezi u fut në kolonën zanore të dokumentarit përkatës dhe unë e ndjeva veten, poet.

Pse kishe dyshim?

Atëhere nuk kisha, madje dhe kur botova librin e parë me tregime(1974) e ndjeva veten shkrimtar…E thekësoj këtë(për vete dhe për të tjerët) se sot, kur kam botuar 22 libra në poezi, në prozë dhe në eseistikë, nuk e mbush dot gojën as për poet as për shkrimtar.

Si je njohur me Ismail Kadarenë, Dritëro Agollin, Xhevahir Spahiun dhe si i kishit mardhëniet? A ke pasur miqësi të vazhdueshme?

Jo vetëm me këta , por me të gjithë poetët e shquar kam njohje të shumta. Duke dhënë letërsi tërë jetën unë njihja në detaje të gjithë veprën e tyre. Këta qenë dhe të privilegjuar se , me detyrim, ishin futur në të gjitha tekstet shkollore që nga fillorja deri në universitet e akademi. Ndërsa miqësia me ta , jo vetëm më mua ishte problematike. Me sa duket karrikja fisnike e miqësisë nuk ka vend në sallat e famës dhe të parasë. I. Kadarenë e kam njohur që student kur na jepte ca leksione për letërsinë bashkëkohore. Mbaj mend se ishte pasionant për t’i kritikuar izmat ; më vonë kam njohje të përcipta dhe siç e ka zakon ai me këdo qëndrime indiferente. Dritroi është i prirur për të mbajtur miqtë, por, hipur në kalin e politikës bëri shumë kundërshtarë në emër të LSHA si mekanizëm i diktaturës; Me Xhevahirin kam ruajtur një miqësi shembëllore e të sinqertë mbi 40 vjeçare. Miqësia është lulja më e bukur që vyshket më shpejt , është një vazo kristalinë që thyhet më  lehtë. Sidoqoftë, Berti, është për të ardhur keq se portokolli ballor i krijuesve tanë, treshja Kadare, Agoll, Arap kanë dhënë dhe japin shembullin më të shëmtuar midis tyre. Ndoshta nuk e dini, Berti, unë kam shkruar një libër eseistik dhe kritik “Dumvirati i një stine që shkoi” me në qendër të mëdhenjtë tanë të letrave. Kam dëgjuar e lexuar vlerësime të shumta. Me përjashtim të Fatos Arapit  A.Uçit dhe A. Kalludhit, që më kanë falenderuar , dy personazhet e mi kryesore I. dhe D. kanë heshtur në mënyrë shembullore.…Ndërsa Xhevahiri e mbante librin në dorë e tundte dhe ua rekomandonte të tjerëve duke sokëllitur. E shikon , miqësia ka dukuri të ndryshme, të mëdhenjtë tanë heshtin trimërisht.

A je takuar ndonjëherë me Enver Hoxhën, Mehmetin apo udhëheqës të tjerë të Partisë shtet dhe cilat janë impresionet.?

Takimet me ta ishin privilegj i tjetërkujt. Dhe për këtë kish portokolle të rrepta. Ne, të tjerët afër tij, a më tej, takoheshim nëpër salla mbledhjesh, kur na thërrisnin në grup, si gomarin  në dasëm për të mbartur ujë,  për t’u ngarkuar më tepër, a për të ngrënë ndonjë dhogë kurrizit. Me IML, merrej Nexhmia dhe Ramizi dhe kontaktet me ta bëheshin kryesisht mes drejtorëve a shefave të privilegjuar. Pastaj mos harro, unë qëndrova afër kupolës vetëm tetë muaj dhe vetëm tre vjet anëtar partie.

Pse të hoqën?

Sepse diktaturat kanë gjithmonë të drejtë…

Kur ju ndaluan me cilën libër dhe ku ju caktuan me punë?

Ishte viti 1978, më dënuan për tregimin “Rruga për te njerëzit” botuar në gazetën “Drita”, me akuzën “tregim me plazhiaturë revizioniste”, konstatuar nga “miqtë e mi”, me vula e firma të LSHA, dërguar Ramizit dhe Nexhit..  Sot, kjo tingëllon qesharake ta mendosh, por dënimi s’ishte për të qeshur: largim nga puna, pa të drejtë banimi në Tiranë, dhe më e rënda, prerja e të drejtës së botimit për 15 vjet. Dhe më tepër një jetë në ankth nga gazi i degës… Të tjerat, në të tjerë në fate më të zinj, vinin më vonë shumë më të egra. Unë punova në arsim,(fillimisht në tetëvjeçare),  i vura një çelës gojës, lexoja dhe shkruaja në heshtje dhe, me punën time plot sakrifica e ndershmëri arrita të pozicionohesha pedagog në shkollën e mesme dhe universitet rrethuar me simpati nga njerëzit.

Në krijimtarinë tuaj të gjerë, kam vënë re se tentoni të shfrytëzoni artistikisht mitologjinë , ndërsa  personazhet kryesorë të romaneve  janë të përzgjedhur nga inteligjenca shiptare.

Makar të ishte kështu. Miti është shtrati i letërsisë botërore. Sepse miti si letërsia i përket imagjinatës, sepse miti si letërsia është projeksioni idealizuar i jetës, sepse miti si letërsia të jep ato mesazhe e imazhe që flasin dhe të afrojnë me hyjninë në një realitet tjetër, e pra, sepse miti është kryeletërsia e botës. Njeriu nuk rri dot pa mite, po vdiqën mitet e mëdha është rreziku i vërshimit të miteve të vegjël, që ne shqiptarët i zëvendësojmë shumë lehtë.

Në krijimtarinë time, nuk më vjen zor ta pranoj , jam kundër  miteve e tabuve të pamerituara. Këtë nuk e kanë qejf mitet e vogla dhe tabutë ”që kanë zënë myk ndër tempuj”...

Ndërkohë personazhet e mi kryesisht janë intelektualë në tranzicion, mbartës të lëkundjeve, çoroditjeve; veprimtarë të veçuar që vuajnë hijet e së  shkuarës, dhe peshën ekzistenciale të aktualitetit, njerëz pa ngjyrë midis diktaturës dhe demokracisë, as ashtu as kështu; shkurt, mbartës të krizës së intelektit shqiptar në të tëra sferat e një statusi të lëkundur shoqëror. Kjo më ka dhënë dorë që të flas në nivele relativisht të larta, të shtoj dramacitetin e veprës gjithmonë përngjitur me kurthet e ideve, mesazheve dhe përgjegjesive më të mëdha.

Cilat ishin librat që ti lexoje në atë regjim?

Nuk gaboj të them se brezi im ishte brezi i librit. Me hir a me detyrim ne na u rrënjos leximi dhe  na u bë natyrë e domosdoshme. Ne lexonim gjithçka, libra të ndaluara e të detyruara. Mendoj se krijuesit e moshës sime kanë pasur privilegjin e edukimit me letërsisnë e zgjedhur ruse që edhe stalinizmi nuk i rrëzoi dot si Gogoli, Turgenjevi, Çehovi etj, une kisha lexuar dhe Dostojevskin - për të mos përmendur lirikët e mëdhenj të tipit Majakovsk, Esenin, Lermontov, Paustovski, ose te gjithe brezin e argjentë të poezisë ruso-sovjetike. Sot unë kam një thesar biblioteke tepër funksional.

Si do ta cilësonit letërsinë shqiptare të realizmit socialist?

Fatkeqësi kulturore, ardhur tek ne me përdhunë partiake nga sovjetët dhe e përkrahur me servilizëm nga të gjithë krijuesit tanë, duke filluar nga më i madhi me emrin  e mirënjohur “Kadare”.  Shkurt: RS ishte metodë imponuese anti artistike. Sot problemi i kritikës kundër asaj metode quhet  tejkaluar, 9të gjithë shprehen kundër metodës), por jo dhe për veprat e shkruara nën atë diktat. Asnjë edhe prej të mëdhenjve tanë nuk i është përgjigjur pyetjes “ Ç’do bëhet me ato mijra e mijra libra të të gjitha gjinive , duke filluar nga më i madhi deri tek shkrimtari më i fundit? Asnjë nuk  ka mohuar, asnjë libër të vetin. Kjo ka sjellë një qendrim kakofonik në kulturën dhe artet tona.

Sot flitet shumë për zbehje të tematikave, mesazhe, ideve. A është e vërtetë që letërsia moderne merret me anë të  rëndomta të realitetit, detaje të parëndësishme që errësojnë mesazhet etj. Ç’mendim keni ju?

-Në letërsi nuk ka anë të rëndomta e parësore. Nuk ka  tema të mëdha e të vogla. As poetë tribunalë. Akoma ne vuajmë nga mangësi thelbësore e iluzione të gabuara për funksionet e vetë letërsisë. Le ta lëmë letërsinë në fisnikërinë e vet modeste ! Nëse kapja e një peshku është veprim i rëndomtë, në penën e Hemingueit u bë një perlë e letërsisë botërore; nëse derri, pula e gomari janë kafshë të rëndomta, në penën e Oruellit u bënë personazhet më vitale të nivelit nobelist…Nuk ka, pra, kurrfarë vlere tema, sendi a personaliteti; gjithçka, dhe një mizë a një kunup,një elefant a një president, mund të bëhen personazhe të fuqishëm a të dobët vetëm nëpërmjet shkallës së talentit të shkrimtarit. Tematikën e detyrueshme, atë të madhen, të klasës apo të revolucionit, personazhin bardhë e zi të parafabrikuar, ne e kemi pajë nga letërsia e RS si refleks dogmatik i përfytyrimit të njeriut njëpozicional, o me ne o kundër nesh, o me revolucionin, o me krevovucionin...Për atë metodë kishte vetëm dy ngjyra, të bardhën dhe të zezën, ose më saktë ylberi kishte vetëm ngyrë të kuqe..

S’mund të përfytyrohej në një libër, fjala vjen, një sekretar partie duke bëre seks se ai i takonte ngjyrës së bardhë “pa njolla”[!],ai ishte prerë për interesat e proletariatit e ...ndëngër- vëngër..!Nga ana tjetër, ”Të zinjtë”, të deklasuarit s’mund të manifestonin virtyte [!]…prandaj dhe Marku i Kadaresë  lejohet të bëjë seks ose ballistët e Agollit e të Musarait mund të hanë ndonjë pulë të pjekur se këto ishin  shfaqje të huaja për ne [ !!! ] e... ndëngër- vëngër…

Ky ngurtësim dogmatik  asaj letërsie po ikën si një flamë e padëshirueshme.

Pas rezultateve të dukshme krijuese në të gjitha gjinitë që keni botuar, pas atij kurbeti të gjatë, si ju ka pritur Tirana letrare? Si është klima artistike këtu?

Mua më duket se kam ardhur në një kurbet të dytë në vendin tim. Nganjëherë të  duket sikur dikush do më kërkojë pasaportën si në  Athinë. Unë, i huaj atje në botë dhe i huaj në  Tiranë...Ky vend është dhe nuk është imi. Jam dhe s’jam në të. Më ngop dhe nuk më mjafton. Qenka e vështirë të jesh i huaj brenda vetes. Megjithatë, nuk do ta ndërroja me asnjë tjetër Tiranën time, atdheun tim. Por shkrimtari këtu, veç të tjerash e paska të vështirë sepse nuk ka shtyp letrar,  nuk ka solidaritet vlerash, nuk ka jetë intelektuale. Dukshëm dhe në heshtje është shpallur një klanizëm asfikësues që tymos vazhdimisht.  Pa le të bëhet fjalë për honorare si në të gjithë botën. Dhe  problem, për mua që merrem pak dhe me kritikë, është se s’ gjej dot cili është shkrimtari i dytë , i tretë a i katërti me radhë...sepse, të gjithë janë të parë (?!). Disa klane të vogla  edhe në revista serioze por sidomos në të përditëshmet e shtypit reklamojnë vlera të dyshimta dhe mediokre, ku nga 20-30 poezi , nuk gjen një për të qenë,  për të mos thënë atë të Xhojsit të madh në këto raste :  “Suksesi është vdekja e talentit”...Jemi akoma pas që të kuptojmë një të  vërtetë të madhe pak të dhimbshme, se  gjyqi ndaj vlerave  letrare është i pamëshirshëm. Ky gjyq të dënon me heshtje. Ose me burgim të përjetshëm.

Në krijimtarinë tuaj vëmë re një prirje moderne, jashtë tradite. Kjo është influencë e huaj, apo preferenca juaj?

Mund të jetë edhe influencë por mendoj se më tepër ishte prirje, përpjekje për të krijuar realitete të tjera, ose mënyra të tjera shprehjeje. Nuk duhet të harrojmë , njëkohësisht, se çdo shkrimtar në botë ka korifejtë e tij, si të thuash, ka etërit e vet shpirtërorë. Kur nuk e gjen veten lartësive të tyre je i detyruar të zbresësh, “ të hash bukë e gjizë.”, por akoma nuk i ke shpëtuar ndëshkimit të tyre. Shkrimtarët e mëdhenj janë dhe diktatorë të mëdhenj. Duket sikur të marrin prej dore nëpër gjurmët e tyre e të tregojnë majat e letërsisë e , befas, ti gjendesh buzë greminës. Poeti i vertetë lind kur në rrugë fillon të lërë gjurmën e vet. Unë mendoj se influencat duhet të jenë vetëm si ushqim shpirtëror vitaminoz. Shkrimtari e ha mollën pa ia ndjerë vitaminat. Kështu duhet të jenë dhe influencat, procese përvojash, jehona, melodi jo nota të kopjuara..

Si do ta komentoni zaptimin e godinës së Lidhjes së Shkrimtarëve nga shteti?

Zakonisht zaptimet bëhen nga të huajt. Zaptimi i godinës sonë nga shteti ynë  ishte  qëndrimi më ogurzi ndaj kulturës, artit dhe letërsisë sonë kombëtare.  Pas kësaj u duk një shpërfillje totale ndaj shkrimtarëve, një burokraci agresive dhe indiferente njëkohësisht. Një godinë e disa zyra mund të gjenden kudo por një ministri kulture të lëvizi gjërat e letërsisë, të organizojë e të përgjigjet për librin dhe artin, qenka e vështirë…Po të mëdhenjtë tanë, bejlerët e letërsisë, pse nuk e mbrojtën godinën e tyre nga zaptuesit, pse nuk kanë nxjerrë një fjalë nga goja për mungesën totale absolute të çdo organizimi të shkrimtarëve - ata hoqën b. mënjanë dhe lundrojnë akoma me famën e atij regjimi. Mendoj se sot, në emër të lirisë së fjalës, ata e kanë frikë organizimin, klubin a shoqatën. Kur heshtin të mëdhenjtë e letrave, hesht dhe shteti antiletrar. Mund të jemi nga vendet e rralla në botë që shkrimtarët nuk ekzistojnë në asnjë organizim.

A ka krtikë letrare sot dhe sa ndikon ajo në cilësinë e librave, botimeve? Flitet shumë për vepra mediokre, për lexues me kërkesa të lehta argëtuese, historike etj, etj…dhe shumë pak për vlera estetike, apo jo?

Mediokriteti dhe amatorizmi ka një padurim të denjë e të guximshëm që, nga njëra anë nënçmon e qesëndis atë që nuk e kupton, nga ana tjetër, duke qënë shumicë, ngacmon e provokon shijet vulgare të masave, duke spekuluar edhe me masmedian. Me sa duket tranzicioni shqiptar, ndoshta si shpërthim dufi të mungesës së dikurshme të lirisë, me ngut e me mungesë të plotë përgjegjësie, po i shton antivlerat edhe në fushën delikate të kulturës. Sot nuk ka kritikë të mirëfilltë letrare por ka krushqi hipokrite letrarae. Në bykun e sotshëm të botimeve është vështirë të gjesh kokrrat e grurit. Të vjen keq që libra tmerrësisht të dobët, që nuk krahasohen as me nivelin poetik të viteve ’50, për një dorë para, shoqërohen edhe me parathënie, pasthënie e dedikime nga autorët tanë të shquar, kritikë e profesorë seriozë… madje dhe akademikë…(!) Kështu shtohen varrezat e fjalës. “Ka ardhur koha, shkruan kritiku Filip Larkin që disa nga ju budallenjtë të kuptoni se poezia dhe leximi i saj është punë e rëndë.” Vetëm lexuesi nuk merret me qira; sidoqoftë ai është i çoroditur se “fjala e vdekur” nuk shpallet në shtyllat e qytetit, por bashkëjeton me të si ajër asfiksues. Ne vimë nga istikamet dhe bunkerët e fjalës. E gjithë koha e stalinizmit ishte periudhë e një deliriumi kolektiv lirik. Ne ishim mësuar që kritikën(gjëmën) e bënte partia tani e bën gjitonia. Bile dhe me ahengj…

Cili është mendimi juaj për konkurset letrare që zhvillohen sot?

Fare pa vlerë. Pa rëndësi. Pa influencë. Unë nuk di hollësira po kam lexuar për konkurse turpi, allish-verishe të trasha fare me gra e me para, me të njëjtaë dhëndurrë e nuse, e në dasmën që vjen ndërrohen rolet që iks ish anëtar I jurisë vjet të marrë çmim sivjet… Më duket se do kapur nga koka, nga emërtimi i çmimit, nga simbolet e qendrueshme në vlerat kombëtare, nga gjykata të ndershme e profesionistë, madje me juri të paguara. Sot konkurset nuk bëjnë gjë tjetër veç zbulojnë klanet. Të vjen keq që ndër to pleksen dhe krijues të rëndësishëm. Di një çmim të paguar iksit a ypsilonit me para të thata e gruaja me ato lekë bëri banjon me pllaka të bukura e..e..e   farsa vazhdon , por le ta lëmë me kaq…

Sa ndikon mospërkthimi i librave shqip në njohjen e letërsisë shqiptare jashtë?

Përkthimet e letërsisë shqipe aktualisht janë në krizë e në kaos plot bërryla e smira, kryesisht të uzurpuara nga ish të privilegjuarit  ose nga ndonjë i përkëdhelur i ndonjë klani partiak që i është dhënë mundësia e kontakteve me të huajt. Mua më duket e papranueshme përfaqësimi i letërsisë shqipe vetëm me Kadarenë e ca të paktë të njohur me sponsor shtetëror në rrethanat e regjimit komunist ose nga disa krijues që u është dhënë mundësia të punojnë pranë ambasadave tona, falë avantazhit të gjuhës së huaj, që gjithsesi dhe kjo, jepej për të privilegjuarit e regjimit. Ndërsa tregun e librit e ka mbytur letërsia e huaj, përgjithësisht përkthyer  dobët, ndërsa, letërsia shqipe në gjuhë të huaja është pak të thuash mjerane, pothuaj në inekzistencë. Këtu kemi të bëjmë plotësisht me mediokritetin shtetëror 22 vjeçar.

Ju shkruani pothuajse në të gjitha gjinitë letrare, cilat janë preferencat ?

Proçesi krijues nuk ka receta. Shkrimtari pëlqen atë që i vjen më për mbarë. Ky proçes i ngan dashurisë. Askush nuk bën dashuri për të planifikuar një djalë a një vajzë. Në letërsi dhe në dashuri më i rëndësishëm është procesi jo qëllimi. Ka shumë shkrimtarë që provojnë të shkruajnë në të gjitha gjinitë, siç ka të tjerë që një gjini tjetër u duket e huaj. Shkrimtari ka nevojë të zbrazet se ku e si , pothuajse është intuitive. Për mua e rëndësishme është që kur shkruaj prozë, të mendoj si poet., sepse për mua poezia është shkalla më e lartë e pasqyrimit artistik, ose si i thonë luksi intelektual ku një gjuhë prek lulëzimet e veta,. Poezia është si e paarritshmja, ose dashnorja që ëndërron.

Sa botime keni deri më sot dhe çfarë preferoni poezinë apo prozën?

I dashur Berti, andej nga anët tona numërat i përdorin për të numëruar bagëtinë. Në letërsi prioritare mbetet cilësia, vlerat artistike. Unë di të them se kam vite që jetën time e kam kthyer në tekst dhe kërkesat i kam të medha. Ndonjë herë tjetër ia vlen të thellohemi në vlerat e vërteta letrare, jo vetëm në të mijat..Shkrimtari gjykohet brenda veprës- ajo është biografia e tij.

Po, zoti Pirro, mundet. Ju uroj suksese .

Unë duhet t’u falënderoj,  t’u transmetoj dhe një kompliment që  Albert Zholi, me mundësitë që ka, ka bërë të pamundurën për të   prezantuar dhjetra shkrimtarë dhe artistë. Rrofsh, o Berti!

Së fundi, zoti Pirro kam dëgjuar se keni bërë një operacion të vështirë në laring dhe ...

Dhe tani flas me një protezë si në të gjithë Evropën.. Jam mirë dhe punoj çdo ditë. Për ketë kam shkruar romanin ese “Rrokje në Kryq”.. sepse të folurit nuk është vetëm zë, por dhe mendim dhe ndjenjë. Për rastin tim , une e ktheva procesin krijues në serum shërues, luftë për të jetuar e për të krijuar.. Kjo e tejkalon vetveten.

- Po ju kuptova , ndoshta ia vlen për ndonjë bisedë tjetër.

Faleminderit shumë për bisedën!