Kulturë

Kujtim Mateli: Dodona ka patur vetëm një dhe ajo është në Dëshnicë të Përmetit

E shtune, 11.08.2012, 09:05 AM

Dodona ka patur vetëm një dhe ajo është në Dëshnicë të Përmetit*

Nga Kujtim Mateli

Lexova me interes shkrimin e numrit të djeshëm të autores Lirim Muhaj “ Sa Dodona ka Pellazgjia” dhe mendoj se ka hapur një rubrikë që gjithnjë e më shumë po u intereson shqiptarëve, sepse tek Dodona kërkojnë rrënjët e origjinës së tyre. Autorit i intereson numuri i Dodonave dhe thotë se janë indentifikuar katër Dodona:
e para e malit të Tomorit, e dyta e Çamërisë, e treta sipas studiuesit Kujtim Mateli në Dëshnicë të Përmetit, e katërta sipas studimit të Astrit Sahitajt.
Në përfundim të shkrimit arrin në përfundimin: “ Madje Dodona ka patur kudo ku jetonte populli i Pellazgjisë, sepse ishin faltore dhe lidhje shpirtërore me perënditë pagane. Në epokën pas Krishtit, Patriarkana janë tre, por kisha ku besimtarët krijojnë lidhje me Zotin dhe Jezusin janë me mijëra. (Lirim Muhaj “ Sa Dodona ka Pellazgjia”, gazeta “Republika, datë 1 gusht 2012.)
***
Po sa Dodona ka në të vërtetë Pellazgjia?

Po për të shkuar më tej duhet të sqarojmë se çfarë emërtohej me emrin Dodonë: tempulli apo qyteti? Për të përcaktuar se çfarë është Dodona, do të bazohemi mbi ato që na thonë autorët e vjetër.
Stefani Byzantini, në veprën e tij “Mbi qytetet dhe popujt” na thotë:

Stefani Byzantini (shek. VI pas Krishtit)

“Dodonë, qytet i Molosisë në Epir, ku ndodhet Zeusi i Dodonës, që është i pari në Dodonë dhe Dionisi thotë: Dodona e Epirit shtrihet pa masë” ¹⁾

Ndërsa Kostandin Porfyrogjeneti thotë:

Kostandin Porfyrogjeneti (shek. X pas Krishtit)

…Kryeqyteti i Epirit të Vjetër është qyteti i Dodonës, ku gjendet lisi që flet për misteret e perëndive ²⁾
Pra, sipas këtyre dy dëshmive, por edhe të shumë të tjerave që janë të qarta, me Dodonë nuk emërtohej Tempulli apo Orakulli. Emërtimi Dodonë ka të bëjë me qytetin. Tempulli dhe Orakulli u kushtoheshin Perëndisë kryesore të pellazgëve, që ishte Zeusi. Pra kemi Tempullin e Zeusit dhe Orakullin e Zeusit. Po në raport me qytetin ku ndodheshin kemi: Tempulli i Dodonës dhe Orakulli i Dodonës. Pra tempulli dhe orakulli i qytetit të Dodonës.
Arrijmë kështu në përfundimin se Dodona ka qenë qytet dhe ka qenë vetëm një. Sipas Stefan Bizantinit ishte brenda territorit të Molosisë. Sipas Konstantin Porfyrogjenetit ishte brenda territorit të Epirit të vjetër dhe kishte vlerën e kryeqytetit.. Pra kemi qytet, tempull dhe orakull.
***

Po ku ndodhet Dodona? A është ajo në jugperëndim të Janinës në luginën e Carakovistës , atje ku e caktoi Karapano? Për këtë le t`u drejtohemi dëshmive të shumta të autorëve të antikitetit.
Barthelemeu, J.J. Voyage du Jeune Anacharsis en Greçe dans le milieu du quareieme siècle avant l`ere vulgare, Paris 1790.

Ky udhëtim i Jeune Anacharsis në territorin e Greqisë dhe një pjesë në Epir është kryer në shekullin e IV para Krishtit duke na lënë të dhëna të një rëndësie të veçantë edhe për objektin e këtij shkrimi.

“ Mali i Pindit ndan Thesalinë nga Epiri. Ne e kaluam atë poshtë Gomfit dhe hymë në tokën e Athamanëve. Nga aty ne do të kishim mundur të ktheheshim tek orakulli i Dodonës, i cili nuk është shumë larg, por do të na duhej të kapërcenim male që tashmë ishin mbuluar nga dëbora dhe që dimri është shumë i ashpër në këtë qytet…” ³⁾.
Pra, mali i Pindit është kaluar (kapërcyer) poshtë Gomfit dhe pastaj kanë hyrë në tokën e Athamanëve.

Po ku është toka e Athamanëve?

Vendosjen e Athamanëve e gjejmë të qartësuar te Straboni,(për vendndodhjen e të cilëve nuk ka patur kundërshtime K.M.) i cili flet për fiset që banuan rreth Pindit.

Straboni, Gjeografia, libri IX.

“Pjesa tjetër është ajo perëndimore, të cilën (banonin) etolët, akarnanët dhe amfilohët dhe prej epirotëve athamanët dhe molosët, si dhe toka e quajtur dikur e ethikëve, e gjitha rreth Pindit” ⁴⁾.
Pra, athamanët kanë banuar në perëndim të Pindit.

Nëse Dodona do të ndodhej në luginën e Carakovistës nuk ka arsye që Anacharsis të shkruante se për të vajtur në Dodonë “do të na duhej të kapërcenim male që tashmë ishin mbuluar nga dëbora dhe që dimri është shumë i ashpër në këtë qytet…”.
Tjetër dëshmi:

Barthelemeu, J.J., Voyage du Jeune Anacharsis en Greçe dans le milieu du quartieme siècle avant l`ere vulgare, Tome troiseme, Paris 1790,

“Në një nga vendet veriore të Epirit, ndodhet qyteti i Dodonës” ⁵⁾.
Kjo dëshmi e plotë, e qartë, e thënë pa as më të voglin dyshim, e vendos Dodonën në veri të Epirit. Kjo dëshmi e rrëzon qënien e Dodonës në luginën e Carakovistës.

Po për ekzistencën e Dodonës në veri të Epirit na flasin Athanas Stargjiriti; Pindari (libri VI, fq.2) dhe Straboni (libri VI, fq. 190); Didymos (libri VI, fq.12) dhe Eustathi (libri VI, fq.14; Pindari, Nemeas, 4. fq. 84, Eskili, tragjedia “ Lutëset”, Polibi etj.
Polibi:
“ Dorimahu, me të marrë fuqinë në dorë, hyri në pjesën e sipërme të Epirit dhe kur arriti në faltoren e Dodonës, dogji portikët e tempullit, prishi një pjesë të madhe të kushtimeve dhe rrëzoi edhe muret e faltores” ⁶⁾ .
Skylaksi, Lundrimi, Illyrioi. “Apollonia është pesëdhjetë stade larg detit; anës qytetit shkon lumi i quajtur Aia. Kurse nga Apollonia në Amanti janë treqind e njëzet stade. Ky lumë zbret në det, duke qenë tetëdhjetë stade nga Oriku, që është më thellë në detin Jon nga gjithë Orikia, kurse nga Amantia është larg 60 stade. Fqinj me gjithë këta, në viset e brendshme, janë atintanët, sipër Orikisë dhe Kaonisë gjer në Dodonë” ⁷⁾.
Pra atintanët janë fqinj me apoloniatët, orikasit, amantët dhe kaonët. Nëse do t`i drejtohemi terrenit konkretisht, atintanët janë banorët e krahut të djathtë të Vjosës në rrethin e Tepelenës, të cilët kishin në përbërjen e tyre dhe bylinët (të cilët u shkëputën më vonë). Po rrethi i Tepelenës (krahu i djathtë i Vjosës) është në kufi me Dëshnicën ku ndodhej Dodona, duke vërtetuar kështu dëshminë e Skylaksit.
Dëshmia e Skylaksit vërtetohet edhe nga Pindari
Neoptolemeu themeloi Bylisin.
Stefan Bizantini, Mbi qytetet dhe popujt.“Byllis, qytet i Ilirisë, pranë detit, ndërtuar nga Neoptolemi i myrmidonëve” ⁸⁾.
The Odes of Pindar, published by Francis Lee, A. M., London 1810, (Nemean 4, vargjet 70-74).

“Neoptolemeu sundonte në Epir qetësisht në pronat e veta,

Ku kope të panumërta kullotnin ultësirave

Dhe kodrave që lartësoheshin të veshura deri në majë,

Duke u nisur nga lisi i shenjtë i Dodonës

Deri në brigjet e detit.⁹Kodra të veshura deri në majë ka vetëm rrethi Mallakastrës dhe i Tepelenës, të cilat kufizohen me pyjet e Dëshnicës ku ndodhej Orakulli i Dodonës.

Këto dëshmi si dhe shumë të tjera, të cilat janë pasqyruar në librin “Dodona ndodhet në Dëshnicë të Përmetit”, flasin për ekzistencën e Dodonës në Veri të Epirit dhe nuk gjendet qoftë dhe një thënie e vetme që të thotë se Dodona ndodhet në mes të Epirit.
****
Si ishte ndërtuar Dodona dhe pozicioni i saj gjeografik.

Hesiodi

“Është një fushë, Hellopia, shumë pjellore dhe me luadhe të mira,

e pasur në dele dhe në qe këmbëharkuar;

këtu banojnë burra me shumë kope gjedhësh

dhe një sasi e pasur fise mortarësh;

këtu, në pjesën më të fundit është ndërtuar Dodona;

këtë Zeusi e deshi që të jetë një faltore

e vyer për njerëzit…” ¹⁰⁾.
Straboni 8.7, Eustathi 8.9

Tempulli i Dodonës ndodhet në shpat (në brinjë) të malit Tomar ¹¹⁾.
Apollodhor Tekniku (libri VIII, fq. 13) dhe Eustathi (libri V, fq. 12 dhe libri VIII, fq.11) thonë se lumi Dodon ose lumi Selijvet kalon pranë kësaj faltoreje, që është në një vend moçalor dhe jashtë qytetit të Dodonës; tjetër është faltorja (hijerorja) dhe tjetër është shtëpia hijerore(e shenjtë) 1²⁾.
Eustathi dhe Apolondori e ndajnë qartë Dodonën në tri pjesët e saj:

a) Faltorja e orakullit e cila ndodhej pranë lumit;
b) Tempulli ose Shtëpia hijerore e cila ndodhej pranë qytetit të Dodonës sipas përshkrimeve të Homerit dhe Eskilit.
c) Qyteti i Dodonës, i cili kishte tempullin dhe orakullin. Orakulli ndodhej jashtë qytetit.

Pra, qyteti i Dodonës shtrihej në fund të fushës Hellopia, në shpat të malit ku bashkë me qytetin ishte dhe tempulli, si dhe orakulli jashtë qytetit të Dodonës, pranë lumit të Dodonës, në një vend moçalor.

****
Po a e plotëson ndonjë nga këto kushte qyteti në luginën e Carakovistës?
U drejtohemi atyre që ka thënë vetë Karapano.
Kostantin Karapano, Dodonë e ses ruines.
Lugina e Dodonës, sot lugina e Carakovistës, ndodhet 18 km në jugperëndin të Janinës, pothuajse në mes të Epirit. Gjatësia e saj shtrihet nga veriperëndimi në juglindje dhe ka gjatësi 12 km dhe gjerësi nga 300-1800m. Ajo është e ndarë në dy pjesë: ajo e veriperëndimit është në një terren jo të rregullt, kurse ajo e juglindjes është e rrafshtë. Pjesa e sipërme e luginës është e gjatë 7 km dhe e gjerë 400 m.
Në veriperëndim ajo lidhet me me luginën e Kurendës, e cila zgjatet në veri drejt degës së lumit Thyamis, duke u kufizuar me malin Oliçka dhe bashkohet me luginën e Sulit dhe të Paramithisë.
Pjesa e poshtme, që është dhe pjesa kryesore, ka gjatësi 5 km dhe gjerësi mesatare rreth 700 metra. Ajo të nxjerrë në juglindje, në një kalim të ngushtë dhe piktoresk në Kopanus dhe që duhet të kapërcesh pllajën e Pesë Puseve për të shkuar atje. E gjithë lugina është e rrethuar nga lindja dhe verilindja nga një varg kodrinash që mbajnë shumë emra dhe më të njohurat janë dy: vargu kodrinor i Manoliasës dhe Kozmirasë. Ky varg e ndan luginën e Carakovistës nga Janina. Nga perëndimi dhe jugperëndimi mali i Oliçkës e ndan nga krahina e Sulit. Pikërisht mali Oliçka i sotëm është Tomari i vjetër dhe pas Pindit është mali më i lartë në Epir. Lartësia e tij është rreth 2000 metra.¹³⁾
Kostantin Karapanos, Dodonë et ses ruins.
“Në pjesën e poshtme, ujrat që rridhnin nga burimet e shumta të malit Tomaros formonin disa këneta të cilat duhet të kenë qënë relativisht të mëdha, meqë gjithë luginës i kishin dhënë emrin vend moçalor. Jashtë kënetës, kishte gjithashtu livadhe të bukura me kullota të pasura ku kullotnin, sipas Hesiodit, dhen të shumta dhe qe këmbëharkuar”¹⁴⁾.

Kostantin Karapanos, Dodonë et ses ruins.
Në këto kushte, Dodona kishte shumë pak ara të punuara dhe për pasojë duhet të ketë qenë e varfër në prodhimet bujqësore.
Një lumi, të cilit disa autorë të vjetër i japin emrin e Dodonës, ishte formuar nga një pjesë e ujrave që buronin në këmbët e malit Tomaros dhe që rridhte në luginën e Dodonës. Në këtë vend kullotash dhe kënetash kishte një vend të ngritur dhe të dalë dhe ky ishte vendi ku ishte vendosur tempulli i Zeusit. ¹⁵⁾.
Këto pjesë që përshkruan Karapano, na japin disa të dhëna për luginën e Carakovistës. Në pjesën e poshtme, ujrat që rridhnin nga burimet e shumta të malit Tomaros formonin disa këneta të cilat duhet të kenë qënë relativisht të mëdha, meqë gjithë luginës i kishin dhënë emrin vend moçalor. Pra, në këtë vend moçalor ndodhej pylli i shenjtë. Dhe pranë pyllit një faltore që ishte një ndërtesë ku rrinin priftërinjtë që merreshin me përgatitjen e përgjigjes për atë çfarë kërkonin njerëzit që kishin shkuar atje dhe ndoshta edhe një tjetër për njerëzit që pyesnin për fatin e tyre. Por pranë kësaj faltoreje (këtyre ndërtesave) kalonte një lumë që ishte me dy emra: lumi i Dodonës ose lumi i Selijvet. Pra lumi ishte në udhën e tij, në shtratin e tij, ndryshe nuk do të quhej lumë dhe ndanë këtij lumi ishte faltorja, pylli i shenjtë dhe tokat moçalishte. Kjo gjë nuk ndodh me përshkrimin që bën Karapano, po as me atë që paraqet sot lugina e Carakovistës ku mungon lumi. Një lumë nuk ka se si të zhdukej, sepse atë e prodhon një mjedis i caktuar dhe jo vullneti i njerëzve. Përderisa mjedisi në luginën e Carakovistës nuk e prodhon sot një lumë, nuk e ka prodhuar as në të shkuarën.

****
Po lugina e Carakovistës nuk plotëson as thëniet e Strabonit dhe Eustathit që qyteti dhe Tempulli i Dodonës ndodhet në shpat (në brinjë) të malit Tomar.
Në luginën e Carakovistës jo vetëm që nuk është në shpat të malit, të malit Uliçka i pretenduar si Tomari i lashtësisë, po as në rrëzë të tij, ai ndodhet në krahun tjetër të luginës, në kodrat e Kozmirasë.
Dodona e Karapanos, në Jugperëndim të Janinës nuk plotëson asnjë kusht nga to që thonë autorët e vjetër.
Kushti i parë: Autorët e vjetër thonë se Dodona ndodhet në veri të Epirit, Dodona e Janinës ndodhet në mes të Epirit.
Kushti i dytë: Orakulli i Dodonës ndodhej ndanë lumit me emrin Dodon ose quhej edhe lumi i Selinjve. Në luginën e Carakovistës nuk ekziston lumi.
Kushti i tretë: Dodona ndodhet në shpat të malit.

Ishin këto dëshmi që bënë që Zoto Mollosi ta kundërshtonte ashpër vendosjen e Dodonës në luginën e Carakovistës duke thënë:
“Këto që thotë z. Karapano, nuk kënaqin asnjë shkrimtar të ri grek, përveçse disa shkrimtarëve të huaj sipërfaqësorë që nuk e vizituan ndonjëherë këtë vend e nuk e studiuan truallin e Epirit”^16), duke i dhënë kështu një goditje të fortë Karapanos dhe Akademisë Franceze që njohu studimin e Karapanos si një vlerë shkencore.
Po Dodonën e Karapanos e ka kundërshtuar edhe Sami Frashëri

Sami Frashëri, Encikopedia, vëll. III, faqe 2172

Dodona ka qenë një qytet në Epirin e vjetër, d.m.th. në Vilajetin e Janinës, i çquar me tempullin e pashëm dedikuar adhurimit të Jupiterit, Atit të hyjnive.

Vendi i këtij qyteti dhe tempulli akoma nuk është diktuar si duhet.
Z. Karapano prej Arte, prezanton se, pas disa gërmimeve dhe vjetërsinave arkeologjike të zbuluara ndërmjet Janinës dhe Artës, Dodona duhet të jetë atje e për këtë ka botuar edhe disa broshura; por ky vend nuk pajton me karakteristikat që na njoftojnë Omiri dhe historianët e poetët e tjerë të lashtë. Omiri e karakterizon Dodonën me frazat: "shumë në veri". "tepër e ftohtë dhe me borë". dhe "shumë e lartë". Mirëpo gërmadhat që ka zbuluar z. Karapano janë në një fushë të ulët ku s`bie kurrë borë". .....

Atëhere Dodona duhet kërkuar në tjetër vend. Afër qytetit të Beratit, kah ana veriore e Vilajetit të Janinës, ka një mal të lartë e të vetmuar dhe të njohur me emrin Tomor, i cili konsiderohet i shenjtë ¹⁷⁾.

Perikli Ikonomi është dijetari i tretë që nuk u pajtua me vendndodhjen e Dodonës në afërsi të Janinës. Gjeti mospërputhje të konsiderueshme midis thënieve të autorëve të vjetër dhe vendndodhjes së ashtuquajturës Dodonë në afërsi të Janinës. Ai jep një sërë argumentash të cilat hedhin dritë dhe të bindin se Dodona nuk ka ekzistuar ndonjëherë në Janinë.

Megjithatë, Dodona mbeti në Janinë, edhe pse e dyshimtë.
****

Po edhe gërmimet e mëvonshme arkeologjike nuk e vërtetuan dot Dodonën në afërsi të Janinës.
C- Gërmime epirote (Në Epir) prej Dhim. Evangjellis

I- Gërmimi i Dodonës i vitit 1935 faqe 213.

Dodona historike

" e denjë për t`u vënë re (vlen të vihet re) se nuk u gjet asnjë relike arkitekturale i mundshëm për t`iu atribuar kohëve arkaike. Ciladoqoftë katastrofa që mund të ketë pësuar ierorja (tempulli) dhe prej cilësdo lëndë të prishëshme që mund të kenë qenë ndërtuar godinat (ndërtesat), sidoqoftë, do të kishte mbetur ndonjë copë tjegull prej balte, vërtet e vogël, por provë e sigurt e ekzistencës së ndërtesave të njëkohëshme ( të kohës). Tjegullat e gjetura ( shih më poshtë) arrijnë ndoshta deri në fillim të shekullit të Pestë. Por ( nga ana tjetër) të pranojmë se nuk u ndërtuan fare ndërtesa gjatë kohës së lashtë, kjo është shumë e vështirë, sepse edhe sikur (edhe po ) të supozojmë se orakulli funksiononte nën qiellin e hapur ( në shesh të hapur) në pyllin e hirshëm, ku ishte lisi i shenjtë (krahaso Procesverbalet e shoqërisë Arkeologjike 1929 faqe 108-109), sidoqoftë, do të duhej një farë ndërtese për priftërinjtë dhe ruajtësit e dhuratave (dedikimeve) të çmuara, që i dedikonin (falnin) Zeusit pasanikët, të cilët shkonin për t`u falur, ose mbretër, bile dhe qytete të tëra ( ato që përmenden për shtëpinë e shenjtë dhe për statujën e perëndisë, u referohen probabilisht kohëve më të reja). Është edhe kjo çështje një nga problemet e shumta që shtron gërmimi i Dodonës” ¹⁸⁾.

******

Po cili është ky vend në veri të Epirit që i plotëson të gjitha thëniet e autorëve të vjetër?
Kjo është lugina e Dëshnicës, ku gjendet lumi që deri para viteve `60-të ishte i mbushur me vende moçalore rreth tij me pyje me lisa, që deri në vitin 1967 qëndronin si të shenjtë dhe nuk u pritej asnjë degë. Aty është fusha Hellopia e përshkruar nga Hesiodi, fusha që shtrihet në lindje të qytetit të Këlcyrës dhe që Pukëvili kur kaloi aty gjatë vizitës së tij shkroi: “Vendi ku bashkohen katër luginat është i pasur në bimë kultivuese, ndërsa malet që i rrinë rrotull paraqesin një skenë me pyje të dendur apo me maja të zhveshura, një kontrast i thellë piktorest, skenë e vlefshme për penën e Titianit apo Salvator Rosës”.¹⁹⁾

Thënia e Hesiodit se Dodona shtrihej përtej fushës së Hellopisë dhe dëshmitë e Strabonit dhe të Eustathit se Dodona ndodhet në shpat të malit, e identifikon atë me vendin që sot quhet kalaja antike e Këlcyrës, ndërtuar 400 metra lartësi mbi qytetin e Këlcyrës.
Në shpat të malit ndodhet qyteti i Dodonës dhe banorët thonë se pllajës së malit ndodhen 1200 shtëpi, ndërsa tempulli është përsipër qytetit, atje ku ndodhet kalaja antike
Lumi i Dodonës është lumi i Dëshnicës i cili rrjedh përgjatë rrëzës së malit të Trebeshinës (Tomari i lashtësisë) dhe ku ka qenë orakulli i Dodonës.
Bibliografia:
1- Ilirët dhe Iliria te autorët antikë,Tiranë 2002, fq.422.

2- Koço Bozhori-Filip Liço, burime tregimtare bizantine për historinë e Shqipërisë, shek X-XV, Tiranë 1975, faqe 18-19.
3- Barthelemeu, J.J., Voyage du Jeune Anacharsis en Greçe dans le milieu du quareieme siècle avant l`ere vulgare, Tome troisieme, Paris 1790, faqe 388.

4-Ilirët dhe iliria te autorët antikë,Tiranë 2002, fq.163

5-Barthelemeu, J.J., Voyage du Jeune Anacharsis en Greçe dans le milieu du quartieme siècle avant l`ere vulgare, Tome troiseme, Paris 1790, faqe 393

6-Ilirët dhe iliria te autorët antikë,Tiranë 2002, fq.56.
7-Ilirët dhe Iliria te autorët antikë,Tiranë 2002, fq. 36.

8- Ilirët dhe Iliria te autorët antikë,Tiranë 2002, fq.418

9-The Odes of Pindar, published by Francis Lee, A. M., London 1810, (Nemean 4, vargjet 70-74), fq. 401.
10-Hesiodi, Carmina, Ilirët dhe iliria te autorët antikë,Tiranë2002, fq.14.

11- Aravatinos, P. Pragmateia peri Dodonis, Janinë 1862, fq. 37

12-Perikli Ikonomi, Tomorri dhe Dodona pellazge, Tiranë 2008, fq. 21.
13- Kostantin Karapano, Dodonë e ses ruines, Paris 1878, marrë me shkurtime fq. 7,8,9.
14- Kostantin Karapanos, Dodonë et ses ruins, Paris 1878, fq.148-149.

15-Kostantin Karapanos, Dodonë et ses ruins, Paris 1878, fq. 150-151.
16-Perikli Ikonomi, Tomorri dhe Dodona pellazge, Tiranë 2008, fq. 37.

17-Arkivi i Institutit të Historisë, Monumentet e artit dhe kulturës, Dodona.

18-Arkivi i Institutit të Historisë, Gërmime epirote (në Epir) prej Evangjellis,Dh, fq. 30-31

19-Pouquevilli, F. Travels in Epirus, Albania, Macedonia and Thessaly, first published 1820, faqe 57

*Ky shkrim është botuar në gazetën “Republika” datë 3 gusht 2012, si përgjigje ndaj shkrimit të z. Lirim Muhaj “ Sa Dodona ka Pellazgjia”, gazeta “Republika, datë 1 gusht 2012.