Radovan Zogoviç: Ardhësit - Këngët e Ali Binakut

Radovan Zogoviç

 

ARDHËSIT- KËNGËT E ALI BINAKUT

DOŠLJACI- PESME ALI BINAKA

Nga Kadri Mani

 Në tridhjetëvjetorin e paraqitjes së tyre publikut, që, edhe ne, pasardhësit e Binqeve, po i botojmë - si edicion të veçantë dhe në të dyja gjuhët - "Ardhësit - Këngët e Ali Binakut".

Edhe pse me një vonesë prej më se njëzet vjetësh, prapë, me këtë rast, ne shprehim mirënjohjen tonë njerëzore për këtë vepër të denjë, e cila, ndër të parët në serbokroatishte, trimërisht dhe ndershmërisht - në mënyrë humaniste, foli të vërtetën për ne, të ashtuquajturit "shqiptarë të egër", për "agrarin" famëkeq dhe të tjera këso dore; vepër ku është gërshetuar edhe ajo tradita e pohimit fisnik, që i pari ndërmjet Malazezëve e shprehu poetikisht i papërkulshmi Mark Milani...

Në atë kohë - e atëherë ajo ishte për ne më e nevojshmja - ajo nuk ishte vetëm fjalë trimërore: zemra e zemrës, dorë mirëkuptimi dhe nderimi e shtrime vëllazërisht - por edhe flamur nën hijen e të cilit Partia Komuniste e Jugosllavisë mblidhte, pa marrë parasysh kombësinë, partizanët e vet guximtarë për përleshjen e fundit me tiraninë dhe mizorinë, për sendërtimin e ëndrrave shekullore të njerëzve tanë.

Prandaj, "Ardhësit-Këngët e Ali Binakut", në tërësi u benë këngë kushtrimi të Partisë Komuniste në këto vise të stuhishme, qëndrimi i saj, vështrimi i drejtë i realitetit të mjerë tonit të shtypjes nacionale dhe ekonomike, dhe e vetmja rrugëdalje prej pellgut të zi - rrëfimi me gisht kah fajtorët e së keqës, grishja revolucionare për flijime dhe marrëdhënie të përbashkëta:

Një për të gjithë -Të gjithë për një...

Prandaj këto këngë vetëm e forcojnë dhe thellojnë vëllazërimin ndërmjet njerëzve, pa të cilin s’ka lumturi; janë brum frymëzimi i pashtershëm i breznive të sotshme dhe të ardhshme për dashuri, mirëkuptim e nderim reciprok - kështuqë të mos kthehet kurrë më e kaluara e hidhur.

*

Autori i këtij libri, njëqinfish të dashur për ne - poeti dhe prozatori, publicisti e përkthyesi prej Malit të Zi, por edhe prej Kosovës e Metohisë - u lind në katundin Mashnicë të Polimses, më 1907, ku kaloi fëmijërinë, kurse rininë në Metohi si "ardhës". Fakultetin Filozofik, letërsinë, e kreu në Shkup. Redaktoi dhe bashkëpunoi me shumë revista dhe fletore ndërmjet dy luftërave, duke dëpërtuar në radhën e e përfaqësuesve të dalluar te letërsisë realiste, përparimtare. Për shkak të punës revolucionare e kanë ndjekur pareshtur. Në luftën nacionalçlirimtare mori pjesë qysh ditë e parë.

Dy përmbledhjet e e paraluftës të poezive- "Grushti" (1936) dhe "Pëllumbat e falët" (1937, ku qe botua për herë të parë edhe cikli "Ardhësit" - Këngët e Ali Binakut") - u ndaluan menjëherë prej policisë. Mbas çlirimit botoi, si libra të veçantë - përmbledhjen "Strofat krenare" (1947), kritikat e polemikat "Në fushë të mejdanit" (1947), poemën "Ardhësit - Këngët e Ali Binakut" (1958) botim i vetë autorit) dhe vjershat "Fjala e artikuluar" (1965).

Ndërmjet të përditshmeve të bollshme, në shumicë prej letërsisë sovjetike, përmenden ato prej Majakovskit, Gorkit e tjerë.

"Ardhësit - Këngët e Ali Binakut", si cikël prej njëmbëdhjetë këngësh, u botuan për herë të parë shqip më 1949 në tre numra fillestarë të revistës "Jeta e Re", në përkthimin e E. Mekulit dhe N. Begollit; përndryshe - ciklin, asht si ka qenë në botimin e parë, e pati përkthyer më 1938 Mikel Marku, punëtor nga Peja, por dorëshkrimi humbi. Përkthimi i tashëm u bë sipas botimit të vitit 1958.

Nëntor, 1967

Esad Mekuli

I iku gjumi Ali Binakut si zogu i trembur, dhe netët u bënë të rënda e të pambarim. Orë e orë të gjata të natës ai rri zgjuar, i shtrimë në postiqen e vjetër të ogiçit, ndërsa netëve të shurdhra e herët para se të zbardhë drita rri pranë oxhakut ku, sipas zakonit të stërgjyshërve, e ndez vetë zjarrin: rri, mendon dhe numëron tespihet - mjekra e bardhë e krehur i skuqet në flakë si tufat e misrit të Metohisë. Pëshpëritë fjalët e thata të buzëve, kërcasin tespihet- kohë të vështira kanë ardhur, don me iu zhdukë gjurmët fisit të Ali Binakut të Metohisë.

Më lehtë e kanë pasë stërgjyshërit tij në moshën e tij: lëjshin parmendën e kosën, lëjshin pushkën dhe rrinin në kulla; ndiznin zjarrin në oxhak të odës së madhe, u tregojshin bijve dhe nipave çka duhej të punojshin, shkojshin në pleqëri të Shëngjergjit, pajtonin gverre shtëpiake, pritshin mysafirët, kujdeseshin për nuset dhe i faleshin perëndisë. Po çka të bëjë, çka të bëjë Ali Binaku plak, si të rrijë në Kullë, qysh të dalë prej saj, - ditë të vështira kanë shkelë, zotërinj të vështirë: duan t`i zhdukin gjurmët e tij, ashtu edhe të fisit të tij prej Metohisë...

 KËNGA E PARË

 Unë Ali Binaku heq tespihet e mij të shurdhër

dhe me çdo kokërr të rëndoj mbi qafë vargun e gurëvet

unë Ali Binaku të mallkoj gjithë ç`ke deri në farën e gjinisë sate!

 

Pse, pse në pullaz ma vrave të shenjtin shpend, lejlekun?

Në oxhakun tim i falej allahut,

në oxhakun tim puthte sqepat e bardhë

që si bima prej bucës shpojnë lëvozhgën e vesë,

prej oxhakut tim shtrinte në votrën time rrembat e bardhë,

dhe kurrë me krah s`ma rrëzoi mollën prej rrembi,

dhe kurrë me sqep s`ma shpoi syrin e kuq të qershisë

(që të kullojë ninëza e kuqe!) –

shpend i shenjtë

kur pushka e parë krisi në të –

me habi shikoi syhapur shpend shenjti;

kur pushka e dytë krisi në të -

vetëm qafën përkuli si lulja e bardhë në erë;

kur pushka e tretë krisi në të -

ra prej oxhakut tim, i përgjakur,

në pullazin tim...

 

KËNGA E DYTË

I rrëzuen gardhiqet e mija si të lashtat,

i shkelën gardhiqet e mija si të lashtat e ndeme;

i shkelën livadhet e mija të blerueme

si rrushin.

Livadhi pranveror është si uji i kthejlltë i blertë-

sa dielli mos me turbullue me gishtat e vet;

livadhi bardhë-lulue si bora e parë-

sa zogu gjurmën mos me lanë mbi të;

era mos m’u valvitë mbi barin e vesuem-

mos me gafrrue!

I rrëzuen gardhiqet e mija si të lashtat,

i shkelën livadhet e mija si rrushin.

 

Këmba ime kurrë nuk shkeli mbi gardhin e tij,

këmba ime kurrë nuk la gjurmë në livadhin e tij

(as kur ka borë mbi të deri në gju),

as dhuja ime kurrë

nuk hypi në gardhin e tij pipat e murrizit m`i ndukë.

Në livadhin tim qinda rre si mbi borën e vjeme.

Dhe shih, kalon ai si dje nën degët e rëndatë qershive

të mija,

ndalet dhe degën shqyen,

e asaj, si gjerdanit të këputun,

iu dridhën dhe iu derdhën inxhinjtë e kuq të qershive.

Dhe plaga ku dega u shqye

u mbush me gjak.

 

KËNGA E TRETË

 O natë,

mos po kalojnë ushtritë mbi ura,

apo era thyen degët e pemishtes sime,

apo trerët bora po i rrëzon në pullaz?

 

Jo, nuk po kalojnë ushtritë mbi ura,

nuk po i thyen era degët e pemishtes sime,

nuk po i rrëzon bora trerët në pullaz.

Po kali i tij bën lëmë në misrin tim

tanë natën, tanë natën...

 

Po e ndiej- qerret e topave po kalojnë nëpër misër:

thyhen kërcejtë e njomë të kallijve,

thyen brijët e njoma të fletëve.

Po e ndiej- dushmani dalldiset në qilarin e bijës sime,

shkel me gjunjë shtratin e saj vajzëror,

junguron si qeni nën fytin vajzëror.

Këtu është- me thundër më shkel në brijë!

Shkon ai arës- zekosat nën të kalohen.

Ai me buzët e lagta tramakët i prek,

me dhëmbë këput majën e skuqun të gjinit,

dhe kafshon-

prej dhëmbëve tambëli i shkumon.

Ndërmjet mbrëmjes e meje shtrihet viti i rëndë,

dhe ai është gjithë natën mbi mue-

m`i shkel brijët me thundra.

 

KËNGA E KATËRT

 As shirat nuk po e kujtojnë tokën, as gjumi shpirtin.

Dhe gjethet gjithë natën pëshpërisin për zhurmën vesore

të shiut,

dhe buzët e thara që ëndrra si rrebesh të ushtojë.

Ushto, i duhishmi, në degën e arrës , ushto,

laje ndryshkun e mollave, njomi sqetullat e kallijve,

freskoji pullazet, vaditi livadhet e shkeluna,

mbushi shtambat e gurrave dhe përmbysi.

Ushto, i buti! Dhe unë po flej, e ti ushtomë,

dhe luhatma deri në agim degën nën dritare,

si djepin përkunde.

Po pse të ushtosh, pse degën të ma luhatish?

A thua nesër do të shoh zallin e shpërndarë në rrugë,

dhe turmat e pazarit, si dyndje gazmore?

A sdo të shoh qetë brij-lagur,

dhe qerren mbas tyre, mbushë fasule të bardhë,

dhe fasulen në rrugë- sedefe në dru?

A thua do të shoh kuaj të bardhë shale,

kur guaskat e thundrave shpërndajnë nëper zalle,

dhe xingojnë me takam, e këmbësorët i ngacmojë me buzë,

e pasqyrat e vockrra të fyejve të Gjakovës

hedhin flutura të bardha

në degët e arrës,

në dritaret e vashava?

Si të flej? I zgjuar çka të shikoj?

A pemishtet tona, ku as qengjat lëshue nuk janë,

e tash i ndyejnë thitë dhe bagëtitë e ardhësve?

A shartimet e merakut, që as puhia s`i përkuli,

e tash thyejnë dhitë damtore të ardhacakëve?

A rrugët e pazarit, ku qetë e zbathur shqepojnë,

dhe qerret ciasin, e rrotat luhaten?

A kalorësit e rrallë dhe kuajt e shalës

prej të cilavet këmbësorët e zbathur fshehin këmbët

në hendek?

Apo burrat - të armatosur dhe kostarë,

me duqet rreth qafe,

me vargje specash në krah?

Pse t’ushtojsh, pse të ma lëkundish degën?...

 

KËNGA E PESTË

 Druaj prej odës së shurdhër në muzg,

frikohem prej kumbonave të shkreta të ogiçëve varur në tavan

që lehtas në erë gjëmojnë.

Dhe iki nën bli, i kryqëzoj këmbët në lendinë

dhe pres, pres-

që dhentë e lopët, prej kullose, të mbushin rrugicat e katundit,

që të sjellin hare në katund,

që të sjellin prej fushe lule midis thundrave,

që të sjellin tambël në gjij.

Druaj prej odës së shurdhër në muzg,

frikohem prej kumbonave të shkreta që lehtas në erë

gjëmojnë-

dhe iki nën bli, dhe kryqëzoi këmbët në lëndinë,

dhe pres, pres...

Prej prone të tëhuajur, shtratit të rrugëve të dhiareve,

muzgu i shkretë kërcëllin me thundrat e vetarëve.

Maja e qinarit fluturon e bie si zogu në pe,

muret dhe gardhiqet hitha kundërmojnë.

Shkreti... Vërshima e territ i mbyt gërmadhat

e shtëpijave. -

Tufat s`kanë me sjellë në vedrat e gjijve tambël n`katund,

dhentë s`kanë me pru lule midis thundrave.

Tufat tona, të bardha, si dhëmbët e rralluem,

torishtat e kullosat tona u lavruen.

A din ti në muzg si lehin qent ndër dhenë,

a din ti të lehmet e tyne si flakërojnë

(flakërojnë!)

si zjarret gazmore rreth torishtës?

A din ti

si duket sisa e plotë në gojën e qengjit?

Hej, bari po rritet mbi rrugët tona!

Udhët tona të gjana janë lavrue.

Baj be-

në vorre rritet kompiri!

 

KËNGA E GJASHTË

 Tufat tona te bardha si dhëmbët e rralluem,

rrugët e bjeshkëve u mbuluen me bar.

Dhe ditët e verës, shtegtare të etshme, vijnë e shkojnë,

e re s`ka prej deti as në det.

Është mesditë. Digjet Çellopeku. Varen rrembat e molisur,

gurët ashpër erësojnë, në squfur.

Tri dhen, të ndame tufet, ecin në rrugën që përvlon

si të verbëra dhe njërapastjtrës si të lidhura.

Dhe kudo që jam, kudo që ulem: ulurojnë qentë e barinjve,

dhe çelin gropa, dhe kujisin nën dhe-

kujisin prej zhegut, prej mallit për bjeshkën.

Dhe ditët e etshsme vijnë e shkojnë,

e re s`ka as prej deti as në det.

Është mesditë. Digjet Çellopeku. Në bjeshkë përrojet gufojnë

dhe njomin barin, dhe njomin brejt deri në gju.

Krojet rrahin lugjet ujëvarëse,

pashiten në erë, stërpikin lugoren.

E pishat ushtojnë si shpellat dhe murlani,

me zërin e vetmisë

së lashtë,

stërlashtë në bjeshkë.

Në cilën bjeshkë zani nuk po ndihet? Në bjeshkën Shtedim

zani nuk po ndihet.

As qen më s`ndien, as kmesa t`bërlykun,

as këngë, as sqepari, as tareq mejdanxhinj.

Aty lëpushët ngrihen, mbulojnë stanet e shkretnueme,

dhe toka i bren hujt e torishtave mbi nye,

dhe bari del nëper dërrasa e trina.

Tufat tona të bardha si dhëmbët e rralluem,

Në bar mbueluen udhët dhe kryporet.

Në barin e bjeshkëve tona, në barin e madh vesor

ulkojat lajnë gjijtë dhe këlyshët ushqejnë,

dhe këlyshët ushqejnë

në kullosat e shkreta të bjeshkëve tona!

 

KËNGA E SHTATË

 Mos qaj, moj Zizë Nimonja e Nimon Alisë,

në gjumë mos qaj, mos nem çobaninë tënde,

bjeshkët mos i ëndërro, as kullosat vesore deri në gju,

as mrizet mos i ëndërro, as krojet e akullta.

Flij, çobanesha ime herake!

Dhe herët zgjohu, dhe lopën gurishtës teposhtë lëshoje,

teposhtë Bistricës, lumit shterak.

Aty do të gjejë fletë të idhta në rremb,

dhe vesë do të gjejë-

vesë mbi gur.

Mos lëngo në gjumë, suta ime e rrëmbyeshme,

mos i nem sytë, as nëntër vjetët e tua mos i mallko,

mos ëndrro hurdhat e zez në rrah,

ku bari thahet, ku bari prej gjaku s`rritet.

Flij, çobanesha ime gjumëlehtë!

Po vijnë shirat vjeshtore- shirat kanë me la tokën,

kanë me la, me farë kanë me mbjellë.

Bari do të gufojë, dhe bari gjithçka do të mbulojë,

i blerti bar

harrestar.

Mos lëngo, plep, mos u dridh prej ethesh të blerta,

flokët e imtë mos i shkull, mos i thyej duart e vogla

gishtëholla,

prej lajthishtes mos u tremb, mos ëndërro të dekë-vramin,

që vra e kanë te kroi, fëtyrën me lëpushë mbulue.

Flij, çobanesha ime ëndërrkeqe!

Po vijnë shirat vjeshtore- shirat kanë m`i rrafshue gropat,

kanë me i rrafshue, me farë kanë me i mbjellë.

Bari do të gufojë, dhe bari gjithçka do të mbulojë.

i blerti bar

harrestar.

Flij, ç0banesha ime herake!

Që të çohesh heret, që lopën në kullotë ta lëshosh.

Që ushqim të gjejë- së paku një fletë të idhët në rremb,

dhe vesë të gjejë, së paku mbi gur!

 

KËNGA E TETË

 Na ranë, tinëz na ranë,

në prehje të mëngjesit nën bli na ranë.

Dhe na rrëzuen, na zbërthyen, na shkelën

si dushmanët duajt e dushmanëve.

Na ranë nën blirin hijetar

që me degë mbulon nyjzën gjashtë rrembësh

e me maje ia kalon tymit të oxhaqeve.

Na ranë, nën bli na ranë

ku gjyshat na rrijshin në mëngjese dhe mbrëmaneve verore,

dhe pyetshin për shëndet, pyetshin për zekosat,

shkrepshin urorin, retë i shikojshin,

dhe kosat mprehshin, dhe kuajt endshin.

Dhe na rrëzuan, nas zbërthyen në bar, na shkelën,

aty ku, në mëngjese heret, në muzgjet hijerënda verore,

rrijshim edhe na, ngushtue travajesh,

me shata të topitur, me kosëza të ngranme,-

dhe çekiçat e kosave, dhe kujdeset, dhe duhanin ndajshim,

dhe fjalë uzdaje prej goje në gojë nedshim

si prushin e mbuluem të nadjes

prej votrës në votër.

Tash bliri- qyqe vetëm. Dhe unë plaku e kujtoj

Porsa hija e tij rrugën përgjysmë vërshen e shkim,

kojshitë i pëves për shëndet, ata më nuk janë.

Dhe rrij, rrij. Me degët kuvendoj

në gjuhën e gjetheve. Dhe zogjtë i kuptoj.

Edhe zogjtë thonë: nuk fryejnë erëra ndër degë

që të shitojnë zogjtë, që zogjtë t`i rrëzojnë prej degëve,

po qe degët-

po që degët zogjtë t`i mbrojnë.

 

KËNGA E NËNTË

 Mos qaj, Ibish, nxënës-peng te ardhësi,

mos copëto shpirtin, mos i mundo sytë dhe mos qaj.

Po, me strajcën e nxënësit me shkronja të huaja ti je për mue

kallam misri shtalb me lungë të plumbët.

Kur i mëshon shuplakë librit, ti me shuplakë godet

në gozha të germave, të mprehta si gozhda

në të dy anët të mprehta.- Por mos qaj,

mos qaj Ibish!

 

Vuajtje e pikëllim- pse i imi më je më shumë se dielli im

në qafë,

dhe mbi vorrin tim, prej dheut të gjelbtë brenge e urrejtje

bari nuk do të mbijë- i gjelbërti bar harrestra.

Por ti mos qaj. Kur e zeza bie mbi njeriun,-

he burrë, mos qaj. Ibish, he burrë, Ibish Nimoni,

mos qaj, shtrëngoi dhëmbët dhe mos qaj;

he burrë, Ibish,

mbaje mend se kush je dhe i kujt je!

Mbi mua të vetmin, në kohën fishire në mua,

që qytetet tona dhe katundet i çojshin si gotata

dhe i cokrojshin mbi tryeza e kufij

dhe i hidhshin copë-copë, prej mllefit ose qejfit,

dhe kuajt i ushqejshin me bukë, dhe shpatat me mish,-

tre mbretër, që vijshin për mos me shkue,

dhe shkuen,

si vegshat u thyen.

Mbi ne në mua, sa kap kosa e një jete,

kanë qenë tre krala, që vijshin për mos me shkue,

që ngrehshin topat në shtatë rrugë dhe kufij

dhe na goditshin me zjarrë, dhe na qëllonin me fjalë

të mëdha me na ngri,

dhe na shkundshin si pemët, dhe na qethnin si delen,

dhe na thurshin në lese, hujtë e të cilave zblidhen në nyje,-

tre krala, që vijshin për mos me shkue,

dhe shkuen,

si vegshat u thyen.

Hullive të këtyne arave, rrudhave të këtij balli

kanë kalue pashë Shemsi-pashët, Savë-Pataret, Teodor-bashet,

sejmenët, krillashët, gjindarmët, qyskitarëtdajakxhinjtë,

fajdexhinjtë dhe ryshfetçitë, kalemxhinjtë-tupanxhinjtë...

Dhe kanë kalue, prinjësit dhe ushtri. Aq më pakthim,

sa lavdoheshin si të amshuem. Aq më papritmas,

sa më të fortë që dukeshin. Quhen ishin, dhe do të quhen,

do të quhen

ajo që është!

Do të quhen ishin. E na- na të parët e të mbramët,

na të mëkëmbur, na rranjë të rranjosur që ecë,

na të premë, na që mbrohemi dhe përtrihemi

në dhjetë filiza, mungullojnë në tri thika,-

këtu jemi, dhe do të jemi- që mëhallat të rriten në

katunde,

katunishtet në katunde, që bimët të gufojnë prej

rruzgjerës,

që dielli të mbëltojë fidanët e tij në ujërat e vërshueme

mbi gryka,

që kuajt tanë të shalës të shkelin vanat e përrojet

dhe të qëndrojnë mbi yje, dhe yjet të fluturojnë copë e grimë,

që me këngë të dijmë çka bëjmë, që ti të mugullojsh,

të rritesh,

që të thuash se kush je dhe i kujt je!

E ti mos qaj. Kur e zeza bie mbi njeriun,-

he burrë, mos qaj! Ibih, he burrë, me zemër ti kaloje

edhe librin e dhunës- kur është edhe libri fuqi,

duro dhe mëso- kur është më fuqi dhe libri!

Dhe në të, madje në te të gjindarmueme, të zotnijueme,

do të gjejsh se nganjëherë është më burrërore dhe më e urtë

rrugët me i lavrue, se arat e Metohisë.

Nga ajo dikah ka ardhë se për ate

që ligjin e ka në topuz, gjurmët i qelbën me panjerëzi.

Diku në te ka shkrue Mark Milani në Medun

që të dihet se kush jemi dhe të kujt jemi.

Pra, mos qaj. Të zezës kaloja me trimni.

Dhe prej atij libri, dhe të atyre mbas këtij dhe mbas tyre,

mëso që të mundesh- ku libri kresë nuk i ndihmon,

e kryet dorës, mos qofshin as krena as shkronja,-

mëso qe të krijosh, kërko që të dallosh

kur, me kë dhe qysh-

që knjiga të quhet l i b ë r, glava të quhet k r y e,

sloboda- të quhet- l i r i.

Dhe atëherë, Ibish, urithi im rreth belit,

atëherë

lapsi në gishtat tu, që i puthi të dhjetët në majtha,

nuk do të jetë kunj mundues, i rrasun midis gishtave,

jo!- ai do të jetë edhe më i butë edhe më i njomë

se fletët e barit mongjesor me të cilin fshin kosën,

se griha, e butë dhe e lagët, në dorë heret në agim,

në dorën që dashunoj të kositësit që dua,

do të jetë- mbaje mend se kush jemi dhe të kujt jemi!

 

KËNGA E DHJETË

 Ranë malet tona

si ushtritë e kosituna.

Tokën si thitë e rrëmojnë

rrënjë drunjësh duke kërkuar.

Burimet tona dhe përrojet i danë prej nesh,

të lashtat tona i thith dheu dhe i ushqen.

Ujin për bahçe e për ara-

me pare e blejmë.

E qe- prej kullosave dhe maleve tona

dhe në arat tona kaluen shtizat majemprehta,

në arat tona kaluan veglat këmbëmprehta.

Dhe me këmbë të verdha, si zogjtë grabitqarë,

çapojnë prej brazës në brazë

dhe masin me sy të zez...

 

KËNGA E NJËMBËDHJETË

 

Erdhën tokë-ngrënësit me jugun e parë

kur toka e bardhë u qëndis në lara

me viza për brazë, me germa për farë.

Erdhën tokë-ngrënësit, arat i matën, vijat i shënuan,

e vizë mbi vizë, megje mbi megje paluan,-

tokën tonë

si fjalën tonë

me shtatë dylla e mbyllën.

Dhe ditët shkojnë. Metohija gufon tambël.

Le të shkojnë. Le të gufojë. Gurrat le t`i luajnë gurët,

buburrecat e murrmë le të brejnë lëndinat si sharra,

sythat, duke çelur, rrembat le t`i fillojnë.

Ti, i Ali Binakut Nimon Alija,-

duart e tepërta paloji në prehër.

Dhe ditët shkojnë, si kalorës vëllezër të një fisi

që njëritjetrit në ndihmë i vrapon dhe asnjëri nuk kthen.

Po vjen pranvera! Lëreni, le të vijë,

djemt e Ali Binakut, të Binak Rrustemit,

speca le të mbjellin, ata që arat lavrojshin

dhe njëzet brazë me një të sjellme mbillshin;

pulat le t`i ruajnë, ata që ruajshin dhent

dhe tufave u prijshin, dhe këngë trimërie këndojshin,

dhe pushkë qitnin në shenjë nëpër bjeshkë.

Nipat e Binak Rrustemit le të bëhen hyzmeqarë,

mbesat-

hyzmeqare!

Duart lavërtare t`i palojsh në prehër!

 

KËNGA E NJËMBËDHJETË

 

Fusha ka thithur borën si pogaça tablin.

Dhe- burra, mbi bukë betohen!-

në arat tona ardhësit plugje kanë pru,

nën themel po na lavrojnë.

Burra ndër ardhësa, burra nëpër ara,

ndalni plugjet nëpër braza,

mbani farën në grushte,-

ndëgjoni!

Ai plug, që u ngul në arat tona,

nuk është- plug,

s`është plug, as umi s`është um!

Ata kanë ngulur thikën midis nesh

në mishin tonë të tokës!

 

SHËNIME

 

(PËR "ARDHËSIT" DHE ZANAFILLËN E TYRE)

 

Cikli "Ardhësit" është shkruar, në versionin e parë, në vitin 1937, si dokument lirik i vuajtjeve të popullsisë shqiptare në ish-Jugosllavi, si protestë ezopiane kundër politikës serbomadhe të marrjes së të drejtave, të shtypjes, të shpronësimit dhe të shfarosjes së shqiptarëve në Kosovë e në Rrafshin e Dukagjinit.

Para luftës shqiptarëve në Jugosllavi u ishte ndaluar emri i tyre, ndër shkolla dhe zyra detyroheshin të përdornin gjuhën serbe, taksat dhe tatimet që paguajshin ishin më të rënda se kudo brenda shtetit. Kullosat malore të fshatit ku shqiptarët e Dukagjinit dilshin gjatë verës, u shpallën si prona shtetit, dhe kush dëshironte edhe më tutje të dalë në bjeshkë, duhej të paguante taksa kullose të mëdha. Me rastin e kolonizimit të Malazezëve dhe të Serbëve në Dukagjin, në fillim, Shqiptarëve u morën të gjitha kullosat, zabelet, vendet komunale prej kah merrshin drunjtë e zjarrit, dhe këta, së shpejti u shtrënguan me ua çelë ardhësve parcelat pyjore vetëm për rrënjët që nxirnin atje. Më në fund qeveritë e gjashtëkallnorit filluan me u marrë shqiptarëve komplekse të tëra të tokës së punueme, shpesh edhe të mbjelluar, dhe me ua dhënë ardhësve. Pakngapak ka ardhur puna sa në Kosovë e Dukagjin s`kishte gjallni as për Shqiptarë as për të ardhurit, pse të ngushtuem dhe të gjakosun ndüermjet vete. Pushtetmbajtësit serbomëdhenjë mu këtë edhe synonin: ata dojshin që Shqiptarët t`i shtrëngojnë ose të shpërnguleshin ose të shfaroseshin (për këtë qëllim kanë tlerue gjakmarrjen, kanë lirue prej gjyqit ardhësit që vrsnin Shqiptarët, u kanë ndalue banorëve Shqiptarë ndihmën mjekësore kundër sifilisit e malarjes, etj.), dhe me këtë rast t`i gjakësojnë sa më tepër ardhësit me ta, që të jenë të varur sa më tepër prej pushtetit.

Në versionin e parë, të botuar më 1937, në revistën "Nasha stvarnost" (Realiteti ynë), cikli "Ardhësit" ka pasur pesë këngë ( e pesta ndahej në tri fragmente). Në përmbledhjen "Prkosne strofe" (Strofa krenare) cikli ka pasur njëmbënjetë e këtu ka dymbëdhjetë këngë.

Fragmenti i parë dhe i tretë në "Prkosne strofe" të ish kongës së pestë, janë dhënë si këngë më vete. I treti është i përpunuar dhe poashtu i ndamë. Janë shkruar rishtas kënga e katërt, e gjashtë, e shtatë dhe e tetë, kurse e nënta e tashme është botuar më 1958, sepse dorëshkrimi, si dhe 134 faqe të dorëshkrimit të pambaruar dhe të pabotuar të traktatit poetik "Kërlezha si estetik dhe kritik letrar" u gjet pas botimit të "Prkosne strofe" , në një pako që gjatë okupacionit ka qenë fshehur në tavanin e shtëpisë së Dr. Vojisllav Vukotiqit.

Titulli "Ardhësit-Këngët e Ali Binakut" gjithashtu është si shifër. Ai duhej të ishte i paqarte për censurën, dhe i qartë për lexuesit aq sa, me anën e dy pjesëve të tij, t`u printe në marrëdhëniet e shtypjes, t`i njihte kush janë viktimat e kush ekzekutuesit dhe, kështu, t`i bënte më të qartë madje edhe disa vende që s`janë shprehur deri në fund në tekstin poetik.

 

(KOMENTET E TEKSTIT)

 

"Shpendi shenjtë (Kënga e parë, f. 11).- Shqiptarët në Kosovë e Dukagjin e mbajshin lejlekun për shpend të shenjtë; ai i lutet perëndisë ("falet") dhe është i dashtun te zoti, prandaj i sjell fat shtëpisë ku ndërton çerdhën.

"Pikëllueshëm hëna këqyr shqiptarinë..." (f. 12).- shqiptarinë, këtu, tërësishëm- Shqiptarët që banojnë në Dukagjin.

"Në vorre rritet kompiri" (Kënga e psetë, f. 20.)- Ardhësve shpesgherë u jepshin edhe vorrezat e lashta të Shqiptarëve, të cilat i lavrojshin dhe i mbillshin; e Shqiptarët, deri në ardhjen e ardhësve, nuk kanë dijtë për patate, prandaj edhe këta i mbajshin në fillim si diçka të huaj dhe të ndytë.

"Na ranë, tinëz na ranë" (Kënga e tetë, f. 25).- Te Shqiptarët e Dukagjinit mbahej një zakon i vjetër që në verë dhe kah fundi i pranverës, para dhe pas punës, të mblidhen nën bli midis katundit- të bisedojnë, të kryejnë punët midis tyre, t`i mprehin kosat, të mbështjellin nganjë fitil duhan dhe të dëgjojnë shpotitë më të reja. Diku kah 1937-ta pushteti i ndaloi këto ndeje.

"Kanë qenë tre mbretër...tre krala" (Kënga e nëntë, f.27 dhe 28).- Në periudhën prej mbarimit të shekullit XIX deri në tridhjetëvjetëshin e këtij shekulli Kosova dhe Dukagjini kanë qenë, në rend, më gjatë ose më shkurt, nën sundimin e mbretit turk, austriak dhe gjerman, kral Nikollës, kral Petrit dhe kral Aleksandrit.

"Kanë kalue pashët Shemsi-pashët, Savë-Pataret, Todor-bashët (f. 28).-Shemsi-pasha: njëri prej komandantëve të ushtrisë turke me rastin e shuarjes të kryengritjes së madhe të Shqiptarëve në Kosovë e Dukagjin, në fillim të vitit 1910; ka vrarë me qindra kryengritës, ka djegur një numër të madh katundesh të Kosovës e Dukagjinit, ka prishur dritaret e vogla të shtëpive të panumërta. Savë-Patara: Sava Llazareviq, komandant i gjandarmerisë malazeze (të "krillashëve") në pjesën e Dukagjinit që, prej 1912-1915, pati rënë nën pushtetin e Malit të Zi; ka bërë zullume të mëdha, plaçkitje, djegie, pushkatime, për këtë e pagëzuan edhe Shqiptarët me merin Patare; u vra si çetnik prej pushkës partizane gjatë LÇL.

Toddor basha: Todor Todoroviqi, prefekt i rrethit në Dukagjin në vjetët e parë të mbretërisë së Jugosllavisë, organizues i vrasjes tinëzare, provokuese, plaçkitjeve dhe torturave mbi banorët shqiptarë (në Junik et.)

"Ka shënue Mark Milani..." (Kënga e nëntë f. 29).- Për Mark Milanin, që e nderojnë shumë edhe atëherë kur sillen ndaj tij si ndaj armikut, Shqiptarët kanë shumë këngë.

Radovan Zogoviq: Ardhësit- Këngët e Ali Bunakut * Redaktor teknik: Shemsedin Gorani * Korrektor: Fehmi Spahiu * Tirazhi: 2.000 copë * U shtyp në Shtypshkronjën e Sipërmarrjes gazetare-botuese "Rilindja" Prishtinë

 

Radovan Zogovi?

DOŠLJACI-

PESME ALI BINAKA

 

PJESMA PRVA

Ja Ali Binak brojim svoje mukle brojalnice

i sa zrnim svakim nižem ti o vrat nisku kamenja,

ja Ali Binak-

kunem ti sve do sjemena u odivi!

Zašto mi, zašto mi

ubi na krovu svetu pticu rodu?

Na mom o?aku klanala je alahu,

na mom o?aku ljubila je kljunove bijele

što kao pronik iz grudve zemlje probiju iz ljušture jajeta,

sa mog o?aka širila je na moj dom svoje bijele grane,

i nikad krilom nije oborila jabuku sa grane,

i nikad kljunom nije probila crveno oko trešnje

(da iscuri crvena zjenica)

sveta ptica!

Kad je prva puška pukla na nju-

za??eno je gledala raširenim o?ima svetica;

kad je druga puška pukla na nju-

samo se povio vrat kao bijeli cvijet na vjetru;

kad je tre?a puška pukla na nju-

pala je na mog o?aka, krvava,

na moj krov...

No? je. Tužno mjesec gleda Škipniju i Mtohiju.

Sjedim pred o?akom- po žarovlju je pa zeleni paspalj pepela.

Sve spava... ?uje se samo šapat brojalnice.

leži mrtva sveta ptica.

Bijela i krvava- krvavo otvorena grudva snijega,

bijela i krvava- y svojoj krvi jagnje zaspavalo.

?ujem, ?ujem:

sa moje

strehe

kaplje

krv.

 

 

PJESMA DRUGA

Oboriše plotove moje kao žito,

prigaziše plotove moje kao poleglo žito;

pogaziše livade moje zelene,

kao grož?e.

Prole?na livada je prebistrena voda zelena-

synce da je ne zamuti svojim prstima-

bijelo ocvala livada je snijeg prvoro?eni-

ptica da ne ostavi trag po njemu,

vjetar da ne povalja po rosnoj travi,

da je ne zamrsi!

Oboriše plotove Moje kao žito,

pogaziše livade Moje ka grož?e.

Noga Moga nikad ne stade na njegov plot,

noga Moja nikad ne ostavi stope na njegovoj livadi

(ni kad je po njoj snijeg do kolena!),

ni koza se Moja nikad

ne pope na plot njegov da obrsi glogovi mlad.

 

 PJESMA TRE?A

O, no?i,

Da li to prolaze vojske preko Mostova,

il vjetar krši grane Moga vo?njaka,

ili se slama šljeme pod Mojim krovom?

Ne, ne prolaze vojske preko Mostova,

ni vjetar ne krši grane Moga vo?njaka,

niti se slama šljeme pod Mojim krovom.

To njegov konj hara po MoM kolombo?u

svu no?, svu no?...

 

?ujem ga- to vojska gazi preko njive:

lome se jedre kosti stabljika,

lome se vite sablje listova,

?ujem ga- to dyšmanin ašikuje u klijeti Moje k?eri,

koljenama gazi po njenoj djevoja?koj postelji,

reži kao pas pod grlom bijelim.

Ty je- gazi me kopitom po rebrima!

Ide on po njivi- pod njim padaju otkosi.

On vlažnim usnama drhtavo pipa klipove,

i otkida zubima rumenu bradavicu sa dojke,

i grize-

sa zubi mu pjeni mlijeko.

Izme?u ve?eri i mene leži mu?na godina,

a on je svu no? na meni-

gazi me kopitom po rebrima!

 

 

PJESMA ?ETVRTA

 Ni kiše više ne pohode zemlju, ni sanak dušu.

I liš?e svu no? šap?e o rosnom šumoru kiše,

i usne suve da san zašumi ko pljusak.

Zašumi, plaha, u grani orahovoj zašumi,

operi r?u s jabuka, nalij, pazuhe kukuruza,

natopi rosom potrte sjenokose.

Zašumi, blaga. I ja ?u usniti, a ti mi šumi,

i njihaj mi do zore granu pod prozorom,

kao kolijevku je njihaj...

 

Al ?emu da šumiš, ?emu da mi granu njihaš?

Ho?u li sjutra vidjeti preprani pijesak po putu,

i povorke pazarne, kao vesele seobe?

Ho?u li vidjeti volove mokrorogove,

i kola za njima, prepunjena bijelog pasulja,

i pasul po putu, ko sedef po drvetu?

Ho?u li vidjeti konjice sedlanike,

kad sitno trepere opranim školjkama kopita,

i romore ormom, i pješaci im pyckaju usnama,

a sitna ogledala sa uzda ?akovi?kih

bacaju bijele leptirove

na granje opahove,

na okna djevoja?a?

Po livadi mojoj stotinu prtina kao po lanjskom snijegu.

I gle, prolazi on ju?e podno teških grana mojih trešnja-

stade, i iš?aši granu;

a na njoj, na raskinutom ?erdanu,

zadrhtaše i prosuše se crveni dragulji trešanja.

I rana gdje je iš?ašena grana

napuni se krvlju...

 

 

PJESMA PETA

Bojim se mukle sobe u sutonu,

bojim se pustih ovnujskih zvova što vise na tavanu

i tiho na vjetru jecaju.

I bježim pod lipu, skrstim noge na ledinu,

i ?ekam, ?ekam...Da ovce i krave, sa paše, napune seoske sokake,

da unesu radost u selo,

da unesu sa polja cvije?e me?u papcima,

da unesu mliko u vimenima...

Bojim se mukle sobe u sutonu,

brojim se pustih ovnujskih zvona što vise na tavanu

i tako na vjetru jecaju.

I bježim pod lipu, skrstim noge na livadu,

i ?ekam, ?ekam-

Da ovce i krave, sa paše, napune seoske sokake,

da unesu radost u selo,

da unesu sa pola cvije?e me?u papcima,

da unesu mlijeko u vimenima...

Bojim se mukle sobe u sutonu,

bojim se pustih zvona što tiho na vjetru jecaju,-

i bježim pod lipu, i skrtim noge na ledinu,

i ?ekam.-

Sa polja, syvim kopitama ulica,

u selo uti?e ne?ujna poplava sutona,

vrh ?erma uzlije?e i pada, ko ptica, na užetu,

sokaci i plotovi mirišu na koprive.

Pustoš... Poplava potopa raspukle ?emija ku?a.-

Ne?e krave u vedrima vimena unijeti mlijeko u selo,

ne?e ovce unijeti cve?e me?u papcima,-

stada se naša, bijela, raznišaše kao zubi,

torovi i pašnjaci sy naši preorani.

Znaš li ti kako psi laju kod ovaca u stanu,

znaš li ti kako laveži njihovi bukte

(bukte!)kao radosni ognjevi oko torova,-

znaš li ti kako je puna sisa u ustima jagnjeta?

 

 

PJESMA ŠESTA

Stada se naša bijelaraznizaše kao zubi,

u travu urastoše putevi k planinama.

I dani ljetnji, putnici žedni, dolaze i prolaze,

a oblaka nema ni smora ni na more.

Podne je. ?elopek gori. Visi malaksalo granje,

kamenje miriše oporo, po suporu.

Pas kr?ene ovce idu po vreloj ulici,

kao slijepe i jedna za drugiu svezane.

I gdje god bio, gdje sio, ?ujem: jau?u psi ov?ari,

i dubu jame, i cvile ispod zemlje,-

od žega cvile, od tuge za planinom.

I dani žedni dolaze i prolaze,

a oblaka nema ni s mora ni na more.

Podne je. ?elopek gor. U planini prskaju potoci,

i rose trave, i rose jele do kolena.

I ?esme prebacuju duga?ka borova kopita,

Kako da zaspim? Kud budan da pogledam?

Ho?u li na zabran, kud ni jagnjad nisu puštana,

a sad planduju krave u krmci došlja?ki?

Ho?u li na kaleme mezimce, koje vjetar nije svijao,

a sad ih lome kosmate koze došlja?ke?

Ho?u li na puteve pazarne, kud ralju bosi volovi

i kola cvile, to?kovi glavinjaju?

Ho?u li na rijetke jaha?e i konje sedlanike

od kojih bosi pješaci skrivaju noge u jarku?

Ho?u li na ljude- oružnike i kosa?e,

s bisagama o vratu-

niskama paprika o ramenu?!

?emu da šumiš, ?emu da mi granu njihaš?

 

 

PJESMA SEDMA

Ne pla?i, bre, Ziz Nimon, Nimon Ali,

ne pla?i u snu, ne kuni svoje ?obanstvo,

ne sanjaj planine, ni pašnjake rosne do kolena,

ni plandišta ne sanjaj, ni ?eme ledenice.

Spavaj, ?obanko, pod djedovom rukom sjenovitom,

?obanko moja ranoranko!

I rano porani, i kravu niz kamen-polje pojavi,

niz Bistricu, rijeku presušenicu.-

Ty ?e na?i grki listak na grani,

i rose ?e na?i- rose na kamenu.

Ne plakuj u snu, ni godine svoje ne kuni,

ne sanjaj lišajeve crne na ledini

gdje trava gine, pod djedovom rukom ?uvalicom,

?obanko moja lakosanko!

Dolaze kiše jesenje- kiše ?e zemlju oprati,

oprati, sjemenom zasijati.

Izbi?e trava, i sve ?e pokriti trava,

zelena trava

zaborava.

Ne boluj, jasiko, ne lomi tanane grane,

ne kidaj sitnu kosu, ne lomi tanane grane,

ne strepi od lijeske, ne sanjaj mrtvaca-pogibalca,

koga su pod granom ubili, i lice mu lopuhom pokrili.

Spavaj, ?obanice moja zlosanice!

Dolaze kiše jesenje- kiše ?e zemlju oprati,

oprati, sjemenom zasipati.

Izbi?e trava, i sve ?e pokriti trava,

zelena trava

zaborava.

Spaavaj, ?obanko moja ranoranko!

Da rano poraniš, da kravu na pašu pojaviš.

Da na?e hrane- makar grki listak na grani,

i rose da na?e, makar na kamenu!

 

 

 

PJESMA OSMA

Udariše na nas, iz potaje udariše,

na stanku jutarnjem pod lopom ydariše.

I oboriše nas, paspasaše, pogaziše,

kao dyšmani snoplje dyšmansko.

Udariše na nas pod lipom sjenovitom

što granjem nadvija raskrš?e triju puteva

i vrhom stoji izme?u vitih dimnjaka.

Udariše na nas, pod lipom udariše

gdje su nam djedovi sjedjeli u jutra ljetnje i ve?eri,

i pitali se za zdravlje, pitali za otkose,

u trud kresali, oblake tolkovali,

i kose klepali, i konje provodili.

I oboriše nas, raspasaše, na travi pogaziše,

gdje smo, u jutra rano, u sutone ljetnje teškosjene,

sjedeli i mi, nevoljom stješjeni,

s motikama tupim, kosama izjedenim,-

i ?eki?e kosne, i brige, i duvan dijelili,

i rije? uzdanici od usta do usta prenosili

kao supret jutarnji

s ognjište.

lepe?i na vjetru, prskaju po pojništvu.

I borovi huje nemušte, hladovito

kao u davne,

pradavne

dane u planini.

Koja gora razgovora nema? Štedim-gora razgovora nema.

Ni pse više ne sluša, ni bradve doglasnice;

ni grozdove pastirskih pušaka sa pašnjaka.

Tu blušturi ustaju, prepastaju puste katune,

i zemlja pregriza jalove koce topova,

i trave proni?u kroz štice i vrljike.

Stada sa naše bijela raznizaše kao zubi,

u zemlu urastoše putevi i solila.

U travi naših planina, u visokoj posnoj travi,

vu?ice peru sise, i doje vu?ad,

i doje vu?ad-

na pustoj paš naših planina!

 

 

PJESMA DEVETA

Pale su šume naše,

kao pokošene vojske.

Zemlju kao krmci pijemo,

traže?i žile drve?a.

Izvore naše i potoke okrenuš od nas,

vade su naše presahle kao na piesku.

Bodu za bašte i za njive-

za novce kupujemo.

I eto- s pašnjaka naših i iz šuma

i na njive naše pre?oše šarena koplja bez zastava,

i na njive naše pre?oše sprave tronožice.

i žutim nogama, kao tice grabljivice,

sprave kra?u brazdama,

i crim okom mjere.

 

 

 

 PJESMA DESETA

 Do?oše zemljojedi za prvom jugovinom

kad zemlju bijelu ispisa prošarica

crtama za brazde, slovima za sjemenje.

Do?oše zemlojedi, izmjeriše njive, linije zarezaše,

i upisaše, i propisaše,

i crte na crtu, me?u na me?u preložiše,-

našu nam zemlju

ko rije? našu

pe?atom zatvoriše.

I dani idu. Ravnica pjeni mlijekom.

Nek idu. Nek pjeni. Nek vrela pokrenu kamnje,

nek mravi uljani pomile preko puteva,

neka pupoljci, pupe?i, pokrenu grane.

Ti Ali Binaka Nimon Ali-

ruke puste složi preko krila.

I dani idu, kao konjici jednoplemena bra?a

što hitaju jedan drugom u pomo? i ni jedan se ne vra?a.

Dolazi prole?e! Nekaga neka dollazi,

neka sinovi Ali Binaka, Binak Rustema

Sad lipa ?ami sama. I ja je starac polazim

?im sjenka njena pokrije vrelu ulicu,

i sjednem pod granje, skrštim noge na ledinu,

susjede pitam za zdravlje, kjih nema.

I sjedim, sjedim. S granama razgovaram

jezokom liš?a. I ptice razumijem.

I ptice vele: ne viju vjetri u grane

da ptice pomore, da ptice obore sa grane,

no da grane-

no da grane ptice odbrane!

papriku sade, koji su orali oranja

i dvadeset brazda sijali iz zamaha,

neka kokoše ?uvaju, koji u ovce ?uvali

i krda vodili, i pjesme bugarili.

Neka unuci Ali Binaka postanu izme?ari,

unuke-

ime?arke!

Ruke puste složi preko krila!

 PJESMA JEDANAESTA

 Ravnica je jutros popila snijeg kao poga?a mlijeko.

I- ljudi, hljebom se zaklinjem,-

na naše njive došljaci su donijeli plugove,

ore nam pod temeljom!

ustavite plugove u brazdama, zadržite sjeme u šakama,-

?ujte!

Plug taj, što se zario u naše oranice,

nije plug,

nije plug- ni sjeme nije sjeme!

To otrov siju, to su nož zarili izme?u nas

u meso prole?ne zemje!

---------------------------------

San se razbio Ali Binaku kao oboren gr?ag i no?i su pastale tvrde i bezkona?ne. Duge i duge no?ne sate leži on budan na staroj koži-ugi?ini, a u gluhe pono?i u ranu pred zoru sjedi pred o?akom, u kome po obi?aju svojih predaka sam loži vatru.,- sjedi, razmišlja i broji brojalnice- o?eljana bijela brada rumeni se prema plamenu kao svila metohijskih kukuruza. Šap?e suvo liš?e usana, šap?u brojalnice- teška su vremena nastala, trag ho?e da se utre plemenu Ali Binaka iz Metohije.

Lakše je bilo njegovim precima u njegovim godinama: ostave ralo i kosu, ostave pušku i ostanu na kuli; lože vatru na o?aku velike sobe, upravljaju radom svojih sinova i bratani?a, odlaze na ?ur?evdanske sudove staraca, mire ku?ne sva?e, do?ekuju muške goste, paze na mlade žene i klanjaju alahu. Ali šta da radi, šta da radi stari Ali Bunak, kako da ostane na kuli, kud iz nje da izi?e- teška su vremena nastala, trag ho?e da iskopaju i njemu i njegovom plemenu...