Sabile Keçmezi-Basha: Edhe gratë shqiptare në burgjet jugosllave

EDHE GRATË SHQIPTARE NË BURGJET JUGOSLLAVE

Nga Prof. dr. Sabile Keçmezi-Basha

Në procesin gjyqësor që u organizua kundër Halim Spahisë me shokë prej 25 (njëzetepesë) vetave, në këtë proces dolën edhe 9 (nëntë) gra, që ishin anëtare të Organizatës Nacional Demokratike Shqiptare.

            Por, frika nga masa e tubuar që ishte mbledhur para sallës së kulturës në Prizren, me 27 shtator 1945, i detyroi pushtetarët dhe gjykatësit, që këtë proces makabër gjyqësor ta ndajnë në dyshë. Me 27 shtator u mbajt seanca e fundit e Halim Spahisë me shokë, ndërsa me 22-23 tetor u mbajt seanca përfundimtare kundër grupit të grave që e përbënin nëntë veta.

Në emër të popullit të Jugosllavisë

            Gjykata Popullore e Krahinës, në Prizren, e formuar prej kryetarit të Gjyqit- Hivzi Sylejmani, kryetar i kolegjiumit, me gjyqtarët e popullit: Predrag Ajtiq, e Ahmet Nallbanin si anëtar të kolegjiumit. Ndërsa në seancë asistonte edhe sekretari Mustafa Biçoku, në çështjen penale  kundra të akuzuarave Laura Shmani e të tjerave nga Prizreni. Në bazë të aktakuzës të Prokurorit Publikë për Kosovë K. Nr. 202/45, dt. 12. X. 1945, për faje të parapara me nenin 6 të Ligjit mbi fajet kundër popullit dhe shtetit. Mbasi ishte mbajtur seanca  kryesore publike në Prizren me dt. 22-23 tetor 1945, në prezencën e të akuzuarave dhe të Zëvendës Prokurorit Publik për “Kosmet”, Radoja Vukqeviq, dhe mbasi ishte dëgjuar aktakuza përfundimtare e zëvendës Prokurorit Publik, që kërkohej me këmbëngulje që të arrestuarat të shpallen fajtore dhe të dënohen sa më rëndë.

            Pas shumë ditëve të kaluara në hetuesi, pas shumë torturave që ishin përdor ndaj tyre dhe pas shumë shantazheve që iu kishin bërë, më në fund të dënuarave iu shqiptua dënimi nga gjykatësi.

Të dënuarat e këtij procesi gjyqësor

            Pasi se grupi i Halim Spahisë ishte dënuar me vite të mëdha dënimi, një gjë e tillë pritej edhe për atdhetaret e devotshme të Komitetit Nacional Demokratik Shqiptar.

            1. E dënuara e parë ishte Laura Shmani, e cila ishte e lindur në Parma, provinca Emilija- Itali. Babai i saj quhej Ugo dhe nëna Luçije e lindur Furije. Kur u arrestua ishte e moshës 25 vjeçare. Ishte e martuar për Ali Rizën dhe së bashku me burrin jetonte në Prizren. Me profesion ishte shtëpiake, me kombësi italiane. I takonte besimit katolik. Ishte nënë e një fëmije. Gjendjen ekonomike e kishin të vështirë. Deri në ditën që u arrestua ishte e pa dënuar.

            2. Nesibe Zhuri, ishte një aktiviste e madhe e cila ishte angazhuar me shpirt për çështjen e pazgjidhur kombëtare. Në kohën kur u arrestua ishte 17 vjeçe, nga babai Hysen dhe nëna Fatime. Ishte e lindur në qytetin e Prizrenit dhe aty jetonte e punonte. Me kombësi shqiptare e besimit mysliman. Në kohën kur u arrestua ishte nxënëse e gjimnazit të qytetit. Ishte e pa martuar dhe e pa dënuar.

            3. Gjyljana Mateja, kishte lindur në Prizren, 18 vjet më parë. Ishte e bija e Tomës dhe nënës Paulinë, e lindur Kola. Me profesion ishte rrobaqepëse, shqiptare me besimin katolik. Ishte e pamartuar, dhe kishte një gjendje të rëndë ekonomike. Deri sa organet e ndjekjes e arrestuan më parë nuk kishte qenë e dënuar.

            4. Luqije Bashota në kohën kur u arrestua ishte në moshën 17 vjeçare. E lindur në Prizren, nga babai Luz dhe nëna Mrika e lindur Luzi. Ishte nxënëse e gjimnazit në qytet dhe ishte shqiptare e besimit katolik. Ishte e pa martuar. Familja e saj kishte një gjendje të mesme ekonomike. Ishte e pamartuar dhe e pa dënuar më parë.

            5. Roza Mjeda, ishte e lindur në Prizren nga babai Kristë dhe nëna Çiçile e lindur Jaku. Në kohën kur u arrestua ishte 18 vjeçe. Merrej me rrobaqepësi. Ishte shqiptare e besimit katolik. Ishte e pa martuar dhe e pa dënuar. Familja e saj kishte një gjendje të mesme ekonomike.

6. Roza Cuki, ishte lindur në qytetin e Prizrenit, nga babai Ndreka dhe nëna Çeçilie e lindur Shahuni. Ishte e moshës 21 vjeçare  kur u arrestua. Kryente punët e shtëpisë dhe ishte angazhuar në Komitetin Nacional-Demokratik Shqiptar. Ishte shqiptare dhe kishte besimin katolik. Ishte e pa martuar dhe e pa dënuar. Vinte nga një familje mesatare e kamur.

7. Mane Shyti, e lindur në Katundin e Ri, komuna e Gjakovës nga babai Shyti dhe nëna Gjyle. Në kohën kur iu shqiptua dënimi ajo jetonte në Prizren. Në kohën kur u arrestua Manja ishte 15 vjeçare. Merrej me punë të shtëpisë. Ishte shqiptare e besimit katolik. E pa martuar dhe e pa dënuar deri në ditën e arrestimit. Vinte nga një familje me gjendje të dobët ekonomike.

8. Çeçilija Krasniqi, ishte e lindur në Prizren nga babai Kolë dhe nëna Rozë. Në kohën kur u arrestua ishte 23 vjeçare. Shqiptare e besimit katolik. Me profesion ishte shtëpiake. Ishte e pa martuar dhe e pa dënuar. Familja e Çeçiljes kishte gjendje të rëndë ekonomike.

9. Mrika Gjoka ishte nga Prizreni nga babai Prenga dhe nëna Marije e lindur Marku. Kur u arrestua i kishte 19 vjeç. Merrej me punë të shtëpisë. Ishte shqiptare e besimit katolik. E pa martuar dhe e pa dënuar më parë.

Gjykata Popullore Krahinore  me 23 tetor 1945 të gjitha këto i shpalli fajtore duke i akuzuar se në muajin maj 1945, ato në bashkëpunim me grupin e Halim Spahisë dhe me atdhetarët e tjerë që ndodheshin në arrati, fillimisht ishin anëtarësuar në radhët e NDSH-së, duke dhënë betimin para anëtareve të Komitetit Qendrorë të NDSH-së, në Prizren, e më vonë kishin formuar Komitetin e femrave të NDSH-së, po në këtë qytet.

Aktiviteti i tyre gjatë këtyre muajve kryesisht ishte përqendruar në atë se ato ishin aktive në mbledhjen e informatave për lëvizjen dhe aktivitetin e Ushtrisë Jugosllave, duke iu mundësuar atdhetarëve se në çfarë drejtimi dhe në cilat rajone munden me u strehua dhe ku mund të zhvillonin më sigurt aktivitetin ilegal të tyre. Bile dallohet aktiviteti i pamohueshëm i Laura Shmanit e, i Nesibe Zhurit, të cilat në mënyrën më të mençur, kanë ditur dhe kanë gjetur rrugët më të përshtatshme për tu takuar me ilegalen jashtë qytetit, vetëm e vetëm për të përcjellë informatat që i kishin mbledhë në terren.

Gratë shqiptare që ishin të angazhuara në ilegale në përgjithësi, e në veçanti dalloheshin Laura Shmani, Nesibe Zhuri, Gjuljana Mateja, Luçija Bashota, Roza Mjeda, Roza Cuku dhe shumë të tjera që ishin të organizuara për mbledhjen dhe grumbullimin e ndihmave materiale, po ashtu edhe në sigurimin e armatimit të nevojshëm për ta. Sipas të dhënave që na i ofron aktgjykimi i tyre, thuhej se gjatë kësaj periudhe, ato për Komitetin Qendror të NDSH-së, kishin arritur që të blinin dhe nëpër mes korrierëve t’iu dërgonin tri revole me municion, pesë bomba, një makinë shkrimi, një sasi të madhe sapunë, veshmbathje dhe gjëra të tjera që ishin të domosdoshme për të arratisurit në male.

Formimi i Komitetit të grave në Prizren

Grupi i grave të akuzuara, sipas aktgjykimit, thuhej se ato gjatë muajit maj dhe qershor kishin rënë në kontakt me grupet e arratisura në mal të cilët nuk ishin pajtuar me një status të Kosovës që të ngel nën okupimin serbë. Ato, me një vetëdije të lart kishin marr detyra dhe i kishin kryer ato me përpikëri duke iu ndihmuar atyre me informata të rëndësishme që kishin mbledh në terren dhe nëpër mes korrierëve i kishin përcjell atyre në mal, por, herë pas here ato edhe vet kishin shkuar për t’iu dërguar materiale të ndryshme.

Duhet cekur se Laura Shmani, Nesibe Zhuri, Gjyljana Mateja, Luçije Bashota, Roza Mjeda dhe Roza Cuki, në fillim të muajit maj të vitit 1945, ishin takuar me Sefedin Hajredinin, i cili në atë kohë jetonte legalisht në Prizren, por vazhdimisht kishte qenë si lidhje e besueshme e të arratisurve me qendrën dhe me ndihmën e tij ishte formuar Komitetin i grave të NDSH-së në Prizren. Pas formimit të komitetit nga lidhje të caktuara merr vesh se ishte zbuluar për aktivitetin e bërë. Nga qendra merret qëndrimi që ai urgjentisht duhej të largohej nga qyteti dhe të fillojë një jetë ilegale. Megjithëse kishte ikur Sefedin Hajredini, gratë e angazhuar në komitet nuk e ndërprenë punën, por përkundrazi aktiviteti i komitetit çdo ditë e më tepër shtonte aktivitetin. Ato, gjatë veprimtarisë së komitetit mbajtën shumë mbledhje, në të cilat u diskutonte gjatë e shtruar për situatën politike në Kosovë dhe për okupimin e ri që po e aplikonte Serbia mbi Kosovën.

Në një mbledhje, që ishte e një rëndësie të veçantë, Laura Shmani dhe Nesibe Zhuri kishin folur për organizimin, rendësin dhe detyrat e komitetit të grave. Po në këtë takim të gjitha anëtarët e pranishme kishin bërë betimin për besnikëri ndaj komitetit dhe ndaj idealeve të tyre.

Betimi i dhënë para anëtareve kishte këtë tekst “Betohem në flamurin tonë shqiptarë që do të punojmë për lirinë tonë dhe që do të luftojmë ne të gjitha anët kundër partizanëve dhe kurrë nuk do e tradhtojmë idenë tonë”. Pasi se të gjitha në mënyrë solemne japin betimin, po ashtu në këtë mbledhje zgjidhet Këshilli i  Komitetit, i cili kishte për detyrë të jepte direktivat për punën e mëtejshme të komitetit dhe të angazhohej për të mbledh dhe marr informata për situatën në terren.

Për kryetare të komitetit ishte zgjedhë Gjulijana Mateja, për sekretare ishte propozuar dhe zgjedhur Luçije Bashota, për arkëtare të komitetit ishte zgjedhur Nesibe Zhuri. Ndërsa Laura Shmani ishte angazhuar që me anën e korrierëve  ti dërgoi materialet e mbledhura të arratisurve në male. Roza Mjeda dhe Roza Cuki ishin angazhuar që në mënyrën më konspirative  të grumbullonin informata dhe ndihma të tjera për t’iu dorëzuar Laura Shmanit.   

Sipas të dhënave që kemi, konstatohej se Nesibe Zhuri, Gjulijana Mateja, Luçije Bashota dhe Roza qysh në pranverën e vitit 1944 kishin rënë në kontakt me nacionalistët shqiptar dhe kishin pranua të punojnë në Organizatën ilegale, ngase për grumbullimin, shpërndarjen dhe organizimin në kushte në çfarë vepronte organizata, më të përshtatshmet ishin gratë, andaj edhe në një mbledhje që kishte mbajtur Prof. Ymer Berisha para ilegales, kishte kërkua që sa më shumë gra të angazhohen në ilegale. Ato me punën e tyre kishin dëshmuar se janë atdhetare të devotshme, dhe se me konsekuencë kryejnë të gjitha punët në të cilat angazhohen. Gjatë kësaj periudhe ato pa u trembur fare nga rreziku që iu kanosej në çdo hap, kishin bërë shumëzimin e materialit propagandistikë, kishin qëndisur flamuj kombëtar shqiptarë dhe rreth vetës kishin grumbulluar një numër të konsideruar vajzash të cilat ishin të gatshme që të punonin për organizatën.

Dënimet e shqiptuara

Gjykata Popullore, me 23 tetor 1945, të gjitha të lartpërmendurat i akuzonte në bazë të nenit 6 të Ligjit mbi Fajet kundra popullit dhe shtetit në lidhje me nenin 1 pika 10 e 9 dhe nenit 8, alineja 1 të Ligjit mbi llojin e dënimeve dhe Ligjit mbi konfiskimin e pasurisë dhe ekzekutimin e konfiskimit.

1. Laura Shmanit iu shqiptua dënimi me humbje lirie prej 5 vitesh burg të rëndë dhe me punë të detyrueshme në vazhdim prej pesë vjetësh. Dënohej me humbjen e të drejtave politike e disa qytetare me përjashtim të tyre prindërore ne vazhdim prej 5 vjetësh aq sa iu kishte llogarit mbas vuajtjes së dënimit dhe me dënim të konfiskimit te një shtëpie në rrugën Marrshall Tita në Prizren.

2. E dënuara e dytë ishte Gjulijana Mateja, e cila u dënua me 2 vite burg, me punim të detyrueshëm në vazhdim prej dy vitesh, me kusht që dënimi ti llogaritet nga dita e arrestimit, me humbjen e të drejtave politike dhe disa qytetare përveç të asaj prindërore në vazhdim prej tri vitesh, që do ti llogaritet mbas vuajtjes së ndëshkimit.

3. Luçije Bashotës, Gjykata Popullore i shqiptoi dënimin prej një viti burg me punë të detyrueshme  me vazhdim prej një viti që do ti llogaritet prej ditës së arrestimit.

4. Edhe Roza Mjedës gjykata i shqiptoi dënimin prej një vitit burg me punë të detyrueshme.

5. Nesibe Zhuri, poashtu u dënua me një vit burg të rëndë, dhe me punë të detyrueshme.

6. Roza Cukit iu shqiptua dënimi prej një vitit burg dhe ishte e obligueshme për punë të detyrueshme sa i zgjatë koha e burgosjes.

Ndërsa, nga aktakuza u liruan: Mane Shyti, Çeçilija Krasniqi, dhe Mrika Gjoka.

            Edhe pse u dënuan dhe vuajtën burgun, të gjitha të dënuarat asnjëherë nuk u penduan dhe nuk i treguan shokët me të cilët vepruan ilegalisht. Bile edhe pas daljes nga burgu disa nga ato kishin vazhduar me veprimtari ilegale, siç ishte rasti i Nesibe Zhurit, e cila më vonë u angazhua në organizatën ilegale “Lidhja e Prizrenit” që veproi në Prizren.