Stavraq Trako: Lidhje derivacioni (brumi të përbashkët ) të dy dialekteve te Shqipes me dialektet e Greqishtes së Lashtë

Lidhje  derivacioni (brumi të përbashkët ) të dy dialekteve te Shqipes me dialektet e Greqishtes së Lashtë

Nga Stavraq  Trako
Kandidat për Doktoraturë  në Albanologji
Katedra e Gjuhës Shqipe
Universiteti  i  Tiranës

Historia e studimit të  gjuhës Shqipe  i ka fillimet e veta me paraqitjen gjeniale të Franc Boppit  kur konstatoi përkatësinë  e  saj në Familjen e gjuhëve Indoeuropiane .

Nga prehistoria e shqipes ,thotë profesor Eqerem  Çabej, një nga çështjet  e para  është të dihet se ç’vend  zë kjo gjuhë në rrethin e idiomave që janë të afëra  me  të .   Me cilën  ose me cilat nga gjuhët  motra indoeuropiane   Shqipja  ka  afëri më të mëdha.

Objekt i kësaj ligjërate është   fqinjësia  e lashtë në Ballkan  e dialekteve  a  të folmeve  heleno-shqiptare

Vlerësuam të udhës që për     këtë      arsye    t’i  kthehemi  tezës së  August Scheleicherit  që pranon një përkatësi  të ngushtë  të shqipes  me “çiftin e familjes Pellazgjike” greqisht dhe italisht.

Mbështetjen teorike për këte tezë e  gjetëm  tek profesori  John Lyon që thotë,se: -Hipoteza bazë  e gjuhësisë modern   qëndron  në  rrethanën që mjedisi  bazë  gjuhësor nuk  është  shkrimi ,  por tingulli… Një  studim intensive i historisë  së gjuhësisë klasike  dhe modern  të Europës  dha  mundësinë  për të dalluar  qartë se“dialektet” krahinore  nuk  janë në asnjë mënyrë versione  të shtrembëra  dhe të paplota  të gjuhëve letrare (siç mendohej shpesh), por ato janë  zhvilluar  pak  a shumë në mënyrë  të pavarur   prej  tyre.  Ato nuk  janë  më  pak  sistematike –rregullsia  e strukturës gramatikore , e  shprehjes  dhe  e  fjalësit  është  e njejtë  me atë  të gjuhëve  të larta- dhe  në  kontekst,  në  të cilat përdoren  si  mjet  komunikimi , nuk  janë  më pak  të përshtatshme.  Në  të  vërtetë  del  se  ndryshimet  midis  gjuhëve  dhe  dialekteve  të  afërta me to, në pjesën  më  të madhe ,  janë të llojit  politik  dhe kulturor  se  sa të llojit  gjuhësor.  Nga  pikëpamja  rreptësisht gjuhësore,  ajo që  zakonisht  vështrohet  si “gjuhë” (Versionet  standarte  të latinishtes,  anglishtes, frëngjishtes ) është  një dialekt, i cili,  falë  ndonjë “rasti “ historik,  fiton  rëndësi  politike  dhe  kulturore.

 Për këtë pohim  gjetëm  prova “ të  reja”  në veprën “Pellazgjika”  të   albanologut  grek  Jakovos Thomopullos , Rektor dhe Personalitet i botës Akademike Athinase  në fillim e shekullit të njëzetë ,që  promovoi tezën e familjes gjuhësore  Pellazgjike, që çuditërisht ,  shekulli i Njëzetë   e  konsideroi  si  të  ezauruar.

            ?shtë   një fjalës  me 256 fjalë që  ka paraqitur  Thomopullos  në  këtë  vepër, ku përfshihen :116  emra konkret dhe abstrakt,63 folje,  33 ndajfolje  dhe mbiemra  dhe 24 fjalë te tjera që janë përdorur së lashti  në dialektet e lashta helene të : Kretës,Qipros,Lakonisë, Maqedonisë dhe Amerias, por  që gjallonin  dhe   gjallojnë  ende  në  të dyja  dialektet e Shqipes.        Ky personalitet i  kulturës Ballkanike, e ka sjellë këtë fjalës,  në një rend  krahasues  tri formash  gjuhësore : në atë  të dialekteve të  greqishtes së lashtë, në format e dy dialekte të  shqipe mbarëkombëtare                          dhe  në   atë të greqishtes së  re. Ideogramat e këtij fjalësi, të  pranëvena me njëra tjetrën,   lejojnë  një vështrim  krahasues  të  të  tri  idiomatave në  dukje  të pavarura nga njera tjetra, që  jo  për rastësi  kanë një përkitje  jo vetëm tingëllore,  por edhe  kuptimore, në  temat  rrokjesore  apo  ideogramat  përkatëse. Konsruktiviteti  dhe  kjartësia  e realizimit  të  kësaj  vepre ,  prej Jakovos  Thomopullos, duhet të kishte bërë epokë në shekullin e 20-të ,  po  të kish  vemendjen dhe   vetëdijen  e dijetarëve të gjuhës,  për  derivacionet (brumin e përbashkët ) të dialekteve  të greqishtes   së lashtë  me të dy dialektet e shqipes  dhe  njëherazi  përkitësen  në greqishten e re .

Çdo dijetar i gjuhës, sot, është në gjendje  të dallojë  qasjen  rrokjesore  dhe tingëllore  të  dialekteve   të lashta të  greqishtes  me të dyja dialektet e Shqipes, por  jo pa habi   edhe përkitjen semantike  të  këtij  fjalësi. I  prin  këtij mendimi  fjalët e Jakovos Thomopullos   kur  shprehet:

Në  se  vërtetë  Pellazgjishtja,  apo gjuha   e njejtë   me Shqipen e sotme, pëngjasojnë, atëherë  janë shumë të pritshme të vërtetohen  gjurmë  të kësaj gjuhe  ndoshta  edhe në ato gjuhë të shteteve Helene , tek të  cilat tradicionalisht  s’qenë  vendosur  kurrë Pellazgët, domosdoshmërisht  kjo dhe te tekstet e tyre  epigrafike Pellazge. 
  Në  Kretë  ku qenë vendosur  Pelazgët Homerian   u gjetën, të panjohura   edhe   për   ne,  mbishkrime  Eteokretase të shekullit 5-4 para Krishtit, të shkruajtura  Allvaniçe.  Po ashtu  edhe në Qipro u gjetën të tilla,  si  në Kretë,  shkrime ideografike,  dhe  në planin historik   sot  pranohen  si  të stërlashta, po  si  ato  të banorëve  Pellazg   ose  Pelloponesët  ashtu  siç   thirrej nga të gjithë  Pelaogjia  së   lashti (Strabon),  ose të njëjtë  dhe Lakedhimonët (Spartanët)  thuheshin Lelegis   dhe në fund  Makedhonia ishte  në  veriperëndim  kufijtë   me  Pelagoninë   “siç e shohim  këtë tek gjuhët  të këtyre vendeve . Po ju paraqesim më poshtë një  pjesë e fjalësit  që na e ka  sjellë  Thomopullos:

??  ????  ?????????  ????????  ???  ???????  ??????????  ?? ????·(nëvijim)

1.      ? ????o?   ???????.— ???. (Anërrë-a,andër-a)  ???????'

2.      ???????  ??????' ( ? ???), ???.agjnusi ,agnim) ??????'.

3.      ??????????  ????????? ???.—???. (ndaloj), ndalohem  ???????, ??????????".     

4.      ??????   ??????????? .— '???.,(baljas-balës)  ???????????

5.      ???????   ???????. — ???. (derëk ,drëkj.dorka), "?????, ???????".

6.      ?????????' ?????????.— ???.(ngoh, ngrof,e norg)  ??? ?????".

7.      ????? ????.—???.(zekth-I,thapt) '???????, ??????????'. ·

8.      ????????   ?????.— ???. (jare). ????'.

9.       ?????· o??o?.—???. (vena)  "?????

10.   ?????? —??? (Eth-Edhi)   ??????". .

11.  ??????' ?? ?????. — ???. (kjar-të,kirt)  '?? ?????'.

12.  ???????'   ? ????????—???.  (Koce-ja,goce-ja)???? ????? 12 ????, ????????".         

13.  ????? ???????. — ???. (çupej-a,kifi,qipe,çipe) "????,   ???????  ???????', ?? ???????? ??????, ????????.

14.  ???????? .(vajzënia,parthe) '????????', ??????  ????????".,

15.  ????? ?? ????. — ???.  (kodër –a,othri)  "?????".

 E? ?? ??? ?????????? ?? ????( E  Qipros)

16.  16. ? ???????? ???????????? ???????????. — ??? ( Barishte )???? , ??????', (Ljuladhe  ????' ??? "?? ????????? ' "."????. ??  ??? ???? ?????????· ????????, ???? '????, ??? ?? ???????? ????????? '????').

17.  ?????' ???????·—???.(Vlug –vllugu,vllaks)  '????'

18.  ?????· ?????  ????????. — ???.(dru-ja/adria)  ?????'

19.  ??????· ?????. — ???.(Varri,ariz,arënj) "????? , ????. (Varrezë).

20.  ?????????- ????????.— ???. (bretkocë-?,bruqet-i) ????????.;",

21.  ??????? -????????.— ???. (drusi, i drosun )  '? ??????????,?????? '(I tremburi). . ,42

22.  ??????· ????????—???,(mashtrapa,mast)   '???????? ,

23.  ?????'  ?????—???, (otar ,altar,ort )  ?????'.

24.  ????????  ??????. —' ? ??.(Perritë,peirith) '??????' (???????).

25.  ?????? ?????. — ???.(prevë-a,prepë-a,) ?????, ???? ???? ???????".

26.  ??????  ????.— ???. (rudi ,rudoja,rieinë) '??????, ????????'.

27.   ?????' ??????? .—? ??. (sës, sisë,sas) '??????? .

28.   ?????' ?????, — ???. (sopatë-a) '?????'.

?? ?? ???? ??????????  ??  ????'( E Spartës)

29.  29. ?-????? ??????????. —???.(e mugët, amuha) "?????????,
???????".  >

30.  ?-??????  ????? (?? ? ???????????).—???. (mbush ,mush,amiso) "??????, ?????", (të mbushmit) "???????" (? ? A 267).43

31.  ?????· ????????.—-???.(gjalpë-I,elf) '????????'.

32.   ?????  ????? (????.   ???   ??????), — ???.(shpezë-a,e shpisë)  '??????'.

33.   ??????? ????.—???. (këdhe-ja,kave) ??? ????,(keçan-i) '????' (????????).    . ,

34.  ?????· ???????? ???  ?????. — ???.(kjapë-a ,klajkë-a,kllapë,kavll) "???????? .    · '

35.  ???-??????'  ????-?????. — ???. (kij  rrushin, kinj) "????? (???????), ???????" (????. ???. ???? ???. (kiun) '? ????????? ??????", ????  ??? ?? ?? ???? ?  ????, ?????????  ??????  ???????).

36.  ????????  ??????. — ???. (garris, gërthas,karrakz) "??????* (???  ????), ?? ????????  ????????.

37.  ??-??????? ??????.—???. ( me end)"?????? , (endmeja) '??????.

38.  ???????  ???????.—???.(i,e vakëtë,I vagër-t) '??????;'.

39.  ???? ????????, — ???. (berrat)  ????????? (?????, ???????", ???.), (bari-u)'? ??????'.

40.  ?-???????' ?????, (????. ????????   ??????????) — ???. (mënjmëja,mërmëra,mërmëritja ) '? ????????".

41.  ????????  ???????  ?????????  ???? ·????????. -'???.(me vdek ,me vdekun,vikad) '? ?????' (????. ???  vdes)'. '??????', ???.  Vdiqa)me vikat!!!

42.  ??????' ???????.—???.(bubuqeja ,bucela,vombikz) '????????' (Xp. ?.49) --»  *       

43.  ???h?  ????? ??????. — ???. (fuqi-a,vuh) '???????,???????"

44.  ??????' ?????? (????. ??????), — ???- (vonoj,vonim) "?????, ??????? ???? .

????????   ??????. — ???. (gjerohet –zgjerohet,gorut) '??????????'

45.  ????? ?? ?????????? - ???. (Vjerrë,dherr) '?????????'. (???.
??? ?? ??? (dërmë-a)        · .

46.  ???-?????' ??????????.— ???.(e shajtura,e sajtur ,sat) ?? ??????????, ?????????'(Hahn  ?.118], ???? ?? ???. ??????  ??? (shaj ,shajnë)  ?????. (??? ???????.) (shajtur). (?????????  ?? ?? ?? ???, ????? =??????? ??? ?????????? ??? ????? ??? ???? ??????; ???????????  (e shajtur)

47.  ????  ??? -—???.  ( Dhia,dhiz) ??? ' (????- *????-? dhizë-a).

48.  ??-?????  ???????. — ???. (I kthellë,kthellë, e gqiell-të) ?????.

49.  ???????  ????????? —???.(me Ther,me thra)  ?????' (???.  ??????- me korr), ?????', ??? "???????, ???? , (Ro. ?- 1371).

50.  ????-?????' ????-????? ?? ????????????. — ???, (Kjas ,qas ,kass)(???.) ?????, ??????????, ?????????" (?? A 182).

51.  ??? ??????. — ???. (njehu, me njeh ,me numëru,skeps) '?????????' (?????) ??? njeh  ??????, ?????????".

52.  ????' ??????. — ???.(skilje-skija,kir-a ) ??????; .

53.  ??????. ????.—- ???. (kërsi ,gërsë-a,kirr)  ??????, ??????, ????  ???'.

54.  ??????? ?????.— ???.(I marrë, mare,I maatr) (Ro  ?????·(I marrosurë).  ?????????-

55.  ????? ? ?' ????  ???????????????.—???.( me majm ,me e ushqy(moth)  ????? . ( me e majtun ,e majmun) ?????????? .

56.  ??????' ?????.—???. (Ustrë-a  Ushtër,oster,filizë ) ??????, ????????  ?????' (??.?.296).

???????  ??? ??????, ???????.— ???.(prindat,praot)  ??? ??????

57.  ????-???????; ???????????, ????????? ? ????????????. — ???.(kund ,kunt,me kund,me konis) ????" ??? ????. ?????)(përkund)

58.  ???????",— ???.(e perig-o) e zbukuroj  ????????

59.  ????????' ??????????.—???. Purrë (me e purrë –me e bë pirra-pirra zëmrën e pishës), (daje,me nda).( ??? dajn) "???????, ??????????,"

60.  ????— ???.( pirrë -gaca-thëngjilli i zjarrmt) ?????? ?????'.

61.  ???????  ????????.— ???.(Rekoj –rekohem,rokom), '??????????? (??. V. 349)-48

62.  ????????  ??????  ???????. — ???. (satiori ,çamburi,çatijor-i) [??????', ?? ???????? ??????, ??????????.

63.  ????  ??, —???.(thi-u.sik-u), ??????,   ???????????.

                 E? ?? ???? ???????????? ?? ???? (E Maqedonisë)

64.  ???????? ?????.—???.(konti,kodrë-a) '?????, ??????'

65.  ??? ??  ?  ????? ???(;) ???????.— ??? . (ljisi,lis-i) '???????,

66.  ?????' ? ?????. (??.?.). — ??? ..(e amëlë,amël)  "??????,?????, ???????'.

67.  ????  ???. — ??? .(askë-a, ashkë ).  ???????? ?????, ?????? ???????"..

68.  ???????    (? ???????;)· ?????????, — ???. (shpejtë,spitos): ?????", (??? ???????.  ????. ???  ???????' ? ????????  ??????, ????  ?????, ???????).

69.  ??????·  ?????  ????? (???????? .).—-???.(askra,ashkra) ' ???? ,  ??? ?????' (???.79).

70.  ?????????' ????? (??????, ????????????. ????. ???.). — ???.Bushterë –a,bushtrë-a, Buçë-a,meçë-a,meçikë-a,esterik "?????", biçrë-a, "?????, ??????', Bushtër , ????, ??????" (???. 56). ( ????  ??? ?????, ?????? '?????, .???? ?????, ????????

71.  ????· ? ??????, ?? ???????  ???  ?????????. — ???. Iljkje –ja ,iljkj-i, "??????" (?? "???. ???  ??????.), ??. Ilex, )

72.  ?????  ?????? ??????. '???????— ???.(eth- dhi)  ????????, ???????

73.  ??????    ???????  ??????????.—???. (karcej,kërcej ,karpej) '????????, ??????  (????. ????????' ????????.  (H???.)

74.  ?????????,  ?????? (???.)'  ???????, ?????         '.— ???.( Koria ,me korit)

75/1.???? ?????? , (Koris)  ??????????, ??????? ,kurvë )  ?????', (kurvëni-a)   ???????". (????. ?????'   ????? ??????, ??????- ?????, ??????, ????????'  ????????,  ???????'  ? ??????? ?? ?? ?????????, ( H???).

75.  ????· ? ??????, ?? ???????  ???  ?????????. — ???. Iljkje –ja ,iljkj-i, "??????" (?? "???. ???  ??????.), ??. Ilex, )

76.  ?????  ?????? ??????. '???????— ???.(eth- dhi)  ????????, ???????

77.  ??????    ???????  ??????????.—???. (karcej,kërcej ,karpej) '????????, ??????  (????. ????????' ????????.  (H???.)

78.  ?????????,  ?????? (???.)'  ???????, ?????         '.— ???.( Koria ,me korit)

80/1.???? ?????? , (Koris)  ??????????, ??????? ,kurvë )  ?????', (kurvëni-a)   ???????". (????. ?????'   ????? ??????, ??????- ?????, ??????, ????????'  ????????,  ???????'  ? ??????? ?? ?? ?????????, ( H???).

79.  ??????, ????????·  ???? (????????.   II???. ????????· ????????, ??????? ?? ??????, ????. V 9). — ???. (sigjetë ,shigjetë). ?????',(sabëjë) , "?????", ???. ??????? "????, ??????, ?????????  '?????, ???????? .

Te  ky  thesar  që  ka sjellë Jakovos  Thomopullos,  gjejmë  “margaritarët “  të arealit gjuhësor Ballkanik.  Ajo që  të  tërheq  vemendjen  është  njëjtësia  tingëllore  dhe  rrokjesore  e këtij  fjalësi  është  tri-pamor. Sistemi  rrokjesor  i  dialekteve  që përfshihen në  këtë  fjalës,  është  i  afërt  dhe të  jepet  mundësia  të gjykosh   e  të  kuptosh  si  kanë  ndodhur  ndryshimet kohë pas kohe ,shndrrimet evolutive, pra  kupton  historinë  e  gjuhës. Njejtësia  e brumit në fjalësin e dialekteve të greqishtes  së  lashtë  me  atë të dy dialekteve bazë të  shqipes  paraqesin  interes të veçantë, sepse (siç shprehej Prof. Çabej)-përveç greqishtes -Shqipja  është e vetmja  gjuhë e kësaj treve  që arrin në thelb gjer në kohën e vjetër. 

Rruga e shtegëtimit  të  këtij  brumi  të lashtë  ndër  dialektet e lashta  Helene,  si edhe ndër  dialektet e  Shqipes së lashtë,  te ky fjalës   është e qartë.  Lehtësisht mund të  dallojmë  pikënisjen dhe pikëmbritjen e tyre. Ky  thesar  është  i  mjaft  për të  na e konfirmuar,  pa mëdyshje,  djepin  ballkanik të  Shqipes, si  trashigimtare  sot  e  gjithë ditën  të dialekteve  bazë  iliro –epirioto, por  edhe  të një brumi të njejtë me  ato   helene antike , në  një  plan diakronik.  Situata  etnike e gjuhësore  aty  nga  mesi i mijëvjeçarit të dytë para erës sonë, kur është e errët për Greqinë, vend me një traditë aq të qëmoçme të shkrimit, është aq më e errët për trungun e Gadishullit Ballkanik, për gju hët e të cilit nuk kemi asnjë dokument të shkruar prej kohëve së para,pohon profesor Çabej.

 Nga  e  gjithë kjo botë e vjetër i  vetmi tashëgim  që ka mbetur  është elementi shqiptar; prandaj del pyetja se si qëndrojnë dialektet e  Shqipes  ndaj  dialekteve të  moçme  të greqishtes  dhe atyre  jo-greke të këtij Gadishulli.

Kësaj pyetje  i përgjigjet  ky Fjalës i Jakovos Thomopullos   që sapo përvijuam. Çështja  që qëndron , para nesh, sot për Shqipen është së pari :të bëjmë të njohura  (konfirmojmë) relacionet  me  greqishten e Vjetër të dialekteve të Shqipes .

Një gjë është shumë e vërtetë :Nga doremija e lashtë ende ndihet vuha në shqip e atij shpirti të lashtësisë. Dhe së dyti :Çështja e këtyre  lidhejve të afërisë, është  një çështje që ka të bëjë  me prehistorinë shqipes. Te ky fjalës  ndihen  pëkundjet e djepit ballkanik  të  të folmeve të lashta të këtij areali gjuhësor.

 Duke ecur në këtë udhësi, të pa përfillur sa duhet më parë,dijetarët do të pranojnë me bindje  pse  Shqiptarët e sotëm, që  banojnë  aty  ku  në kohën  e  vjetër  kanë  ndejtur  kryesisht  fise  ilire dhe epirjote, janë trashigimtarët e tyre. John Thunmanni ka pohuar se në historinë e shqiptarëve  nuk  ka ndonjë shenjë  për  një  imigracion  të mëvonshëm në këto anë. Janë këto dy argumente, të cilat nuk është punë e lehtë  të  lihen mënjanë,  e aq më pak të kalohen në heshtje.(Çabej)

. Ajo që ne vumë  re  në këtë fjalës(dhe që përbën fakt) është se ato i përkasin  leksikut të brumit  të « Vatrës  së  gjuhës » ; burimi i tyre  është,  po  ai  ose  si ai,   i dialekteve  të  greqishtes së lashtë. Fqinjësia  gjuhësore  e dialekteve  që përvijuam më lartë në këtë rast  është  në «  Vatrën  e  gjuhës »  dhe jo në periferinë së saj. Ky fjalës  përfshinë  sferën  e përditshme  jetike të atyre bashkësive shoqërore. Të  mbështetur  te  ky  fjalës  guxojmë  të  pohojmë  se  Shqipja mbarëkombëtare    është  në gjendje  jo  vetëm  të spjegojë,  por edhe të kuptojë  natyrshëm  këtë  brum  të  lashtë.

 Jakovos Thomopullos  e ka ndërtuar studimin e tij  mbi themelet e lashtësisë  së idiomatave të këtyre dialekteve në plan diakronik  dhe e bën këtë drejtpërdrejtë e  jashtë  konteksteve të politizuara  në të cilën u nëpërkëmb ky fakt  gjat  shekullit të  20-të.  Besojmë      se       formulimi i  kësaj  teze është  i thjeshtë dhe origjinal, por  i vlerë  dhe  i  besueshme  dhe  me fakte  gjuhësore   mbështet   teorinë e  preardhejes  Pellazgjike të të folmeve të Ballkanit.  Sot është e mundur mbështetur  mbi këto  fakte ,vërtet, t’i  afrohemi e të kuptojmë  lashtësine e gjuhëve të  Ballkanit.

Fjalësi  i  dialekteve të shqipes, si  asnjëherë  tjetër,  në këtë  studim,  na paraqitet si një sistem në  komunikim,  por mbi të gjitha edhe shumë dimensional. Ajo që të mbetet në mendje  është fakti se autori  ka bindjen  se  Shqipja  është çelsi i  të kuptuarit të  këtyre dialekteve të lashta. Jakovos Thomopullos  nuk druhet të krahasojë faktet burimore të zhvillimit të dialekteve të Ballkanit Jugor , jug perendimor dhe  qëndror. Një gjë është e sigurt  dhe nuk  mund të vihet në dyshim nga askush : dialektet e lashta të  gjuhës së tij helene ,Jokovos Thomopullos,  i njihte shumë më mirë se kushdo që nuk e ka  gjuhën e nënës këtë gjuhë.

Fjalësi i Thomopullos  është i vlerë ,edhe për korektësinë dhe besueshmërinë  e  referencave që kish zgjedhur   për  gjuhën Shqipe. Ato janë :

???? .?= Fialuer i ri  i Shcypes  perbaam preie   Shocniiet t' Bashkimit,

 Shkoder, 1908( ? ?????? ??????  '????????).

Hahn  ? ., Hahn ???=Hahn  J. G, von, Albanesische Stu dien , Jena, 1854.

MAS.I = Gustav Meyer, Albanesìsche  Studien  I, Wien, l883.

ME A. =Gustav Meyer,  EtymologischeshWorterbuch der Albanesischen Sprache, Strassburg, 1891.

Pek .  ??? =Pekmezi, Grammatik  der Albanesischen Spache, Wien, 1908.

Ro. ?  ?  Po. ? .=Francesco Rossi, Vocabolario della lingua

Epirotica  Italiana, Roma, 1875.

 Ro  (? Po) ???= Francesco Rossi, Regole Grammaticali della lingua Albanese, Roma, 1860.

??. ?.=?. ?????????????, ? ?????? ??? ?????????  ??· '???????, 1904.

??. ???.=?. ?????????????, ??????????  ??? ????????? ???????,

?? ?????????????????, 1882.

 Mbështetur tek këto  referenca të sigurta shkencore  Jakovos Thomopullos  ka  pas  bindjen, se : këto  dialekte  kanë shërbyer  nevojave  të  këtyre  bashkësive  ballkanike, pa kufijë  gjuhësor  përdorimi  dhe kumtimi. Thomopullos  ka të drejtë  në përfundimet e  tij  edhe  për faktin e  pakundërshtueshëm , se këto dialekte  i përkasin të njejtit areal  gjeografik  dhe  etno-kulturor.  Më së paku,  klasifikimin  e  tipareve  të botës  duhet  ta  kenë bërë  në mënyrë  shumë  të  përafërt  në mos të njejtë tingëllore, kjo edhe për  gjasën e një komunikimi fqinjësor  dhjetra  shekullor  të  të gjitha bashkësive shoqërore  që i përdorën ato. Fjalësi i këtyre  bashkësive  me sa duket  është  njëjësuar dhe përditësuar falë dhe lidhjeve të pandërprera  historike dhe  shpirtërore të arealit Ballkanik . ?shtë  fakt  gjithashtu   që  Mbretëritë e Lashta të Gadishullit ?më,  kanë përzier  shpesh  jo vetëm kufijtë  gjeografik, por edhe  ata  gjuhësor,  kjo  e ndërvarur  nga  interesat  ekspansioniste  të mbretërve  të   tyre .

Brumi  i  përbashkët  rrokjesoro-fonematik dhe  kuptimor i tyre është  shumë i kjartë(I kqiellt ,e thkellt, e thqellt).  Ky  fjalës  rrëfen,  pa  dyshim,  vijimësinë  dhe  fqinjësinë  historike  të  këtyre  fiseve  shoqërore,  që  i përdorën  këta  dialekte  për  nevoja komunikimi   dhe  siç pohon profesor  Çabej :  patën  edhe  një  period  zhvillimi  të  përbashkët.

 Ruajtja e tipareve rrokjesoro- fonematike  dhe  vlerave  semantike  te të  dy  dialektet e Shqipes prej një shekullsie kaq të hershme , pohon  natyrën  konservative të  dialekteve te shqipes, përpos   edhe  faktit  që  ato  janë  ngjizur  në prehrin e prehistorisë pellasgjike, së  bashku  me  dialektet  e  greqishtes  së  lashtë.  Në qoftë se elemente të gjuhëve të ndryshme ,shprehet   profesor John Lyon,mund të përputhen ,duke identifikuar tipare të përbashkëta  dhe raporte në kultura ku vërtetohen, atëhere  mund të themi  se ato kanë të njejtin zbatim. Nga  kjo  analizë  përligjet  mendimi  se  ata dialekte të greqishtes së lashtë,  që përfshihen  në studimin e  Jakovos  Thomopullos,  kanë një shtresë  fjalësh  të cilat  përshfaqin     pragun e Lashtë tëdialekteve të Shqipes, por dhe të simotrave te saja të lashta. Dhe është me shumë interes, që për të zbuluar  elemente të lashtë të Shqipes në të ardhmen  , duhet  gjurmuar më tej  nëpër dialektet  e lashta        Helene,        sidomos       të       atij     Dorik, si fqinjët e stërlashtë të shqiptarëve.

Karakteristikat  e  ngjajshme ndërtimore , që çfaqen në tingujt e në format morfematike  të  këtyre  dialekteve te  ky  fjalës, na  mundësojnë  të vërejmë ç'është  ruajtur  këtu  nga sistemi gramatikor, ç'ka  ka pësuar  modifikime, e më në fund  ç'u krijua e re, po me mjetet e lëndës së trashëguar. Dhe në fushën e  leksikut,  jemi në gjendje , po ashtu,  të vërejmë   se  cilat nga fjalët e trashëguara  e  kanë ruajtur trajtën e tyre , cilat  janë   zëvendësuar  me  fjalë të brumit vetiak  ose  të  një  brumi  tjetër,  si dhe në planin  sinkronik   si me mjetet e gjuhës së gjallë janë formuar rishtas nga materiali  i  trashëgimisë  së  qëmoçme . Kështu do të jemi në gjendje që të dhënave të  gjuhës Shqipe  t’u  japim  vijimësinë  historike.

 Vëllimi i ndryshëm i brumit të njejtë  të shqipes në dialektet e Greqishtes së Lashtë na le të kuptojmë se dhe raporti i lidhjeve ndërnjerëzore ,veçmas atyre martesore,  ka qënë i ndryshëm dhe diku të qenë  më tepër  Ilire e diku më tepër  Epiriote .Çupat e dhëna dhe të mara si nuse, ishin jo vetëm  aktoret  kryesore  të jetës famijare të atyre bashkësive ,  por   edhe bartëset kryesore dhe fiksueset e këtij fjalësi në të folmet e këtyre fiseve.

Por,  vlera e veçantë e këtij fjalësi është se : ai hedh dritë mbi një moment të historisë së lashtësisë së Ballkanit, atë që dijetarët e quajnë <<Historia e errët e Greqisë >> shekulli 12 -7 para Krishtit)  5 shekujt e heshtjes pas «  Kulturës Kreto-Mikenese »që sipas tyre  i përkasin kulturës arkaike greke. Padyshim fiset shoqërore të Ballkanit të kësaj kohe  kishin  te folmet e tyre , dhe për mendimin tonë  kjo mund të quhet perioda  e të folmeve dialektore  të familjes Pellazgjishte.    Dialekti më në zë i kësaj periode është  ai Dorik si gjuhe e një lidhjeje ushtarake   ekspansioniste të fiseve dorike , kohë që përkon me rënimin e qytetrimit Mikenes prej tyre , por gjithsesi  edhe ky dialekt ka përdorur  po atë brum pellazgjik nga që se  nuk dallohet për trajta të mëvetësishme dhe përjashtuese të atyre që përdoreshin në mbarë Ballkanin.

Për  historinë  e kulturës shqiptare , fjalësi i Jakovos Thomopullos ka një vlerë të veçantë  nga që ashtu siç e shtjelluam më lartë, sjell argumentë bindës që dëshmojnë se shqiptarët  janë autokton në vendbanimet e sotme . Ky fjalës  është një hambar i drithit gjuhësor ballkanik , që  na  kjartësoi  se   ku  qe  djepi  i formësimit  të  dialekteve të  shqipes  dhe  ku  duhet  t’i kërkojmë  trojet  historike  të  shqiptarëve.

Shqipja ka sot një sihariq, ajo  daton            tëjetë   folur, jo më e vonë  se dialektet e greqishtes së  lashtë. 

Përfundime

-Thomopullos   konfirmon  relacionin  me  greqishten e Vjetër të dialekteve të Shqipes

-Çështja e këtyre  lidhejve të afërisë, është  një çështje që ka të bëjë  me prehistorinë shqiptare, me   djepin  ballkanik  të  gjuhës shqipe, por edhe  të  shqiptarëve.

-Në vëllim,  ky fjalës  i Thomopullos  i përket   leksikut të brumit  të « Vatrës  së  gjuhës » ; brumit  pellazgjik i nevojave të   përditshme  jetike të përdorimit të gjuhës .

-Autori  ka bindjen  se  Shqipja  është çelsi i  të kuptuarit të  këtyre dialekteve të lashta.   

-Sistemi  rrokjesor  i  dialekteve  që përfshihen  në  këtë  fjalës  është  i  afërt  dhe të  jepet  mundësia  të gjykosh   e  të  kuptosh  si  kanë  ndodhur  ndryshimet  evolutive, pra  kupton  historinë  e  gjuhës.

Për  historin e kulturës shqiptare , fjalësi i Jakovos Thomopullos  ka një vlerë të veçantë  nga që ashtu siç e shtjelluam më lartë, sjell argumentë bindës që dëshmojnë se shqiptarët  janë autokton në vendbanimet e sotme

  Literatura

1.-??????? ??????????   ”??????IKA” ???? ???? ??? ??????? ??? ???????? ?????A?   ?E???????I  ?????????   ?HMNOY , ??????, K?PIKAI,, ???0??????I, ?????I??  ???IH? E???????  ?IA  ??? ????????? ??????????   ????????? ??? ???  ?????????   (EN A?HNA?  1912)

2-EQEREM  ÇABEJ  STUDIME SHQIPTARE  VEPRA T? ZGJEDHURA (libri39) PRISHTIN? 2008

3.STUDIME  SHQIPTARE  Dr.Jur.JOHAN GEORG VON HAHN

4-Ferdinand De Saussure: Kurs i Gjuhësisë së Përgjithshme(Përktheu Prof.Dr  Rexhep Smajli)

5-John Lyons  :Hyrje në Gjuhësinë  Teorike (Përktheu Prof.Dr.Ethem Lika) Dituria 2010

6-Robert H. Robins :Historia e Gjuhesisë  (Përktheu Genc Lafe)Dituria 2007

7–Shezai Rrokaj   :Filozofi e gjuhës .Prej antikitetit deri në kohën e sotme. Tiranë ,2010

8-Demiraj, Shaban. Prejardhja e shqiptarëve në dritën e dëshmive të gjuhës shqipe.(Origin of Albanians through the testimonies of the Albanian language) Shkenca (Tirane) 1999

9.Stip?evi?, Alexander. Iliri (2nd edition). Zagreb, 1989 (also published in Italian as "Gli Illiri")

10-Albania with the Greeks and the Romans. In Perspectives on Albania, edited by Tom Winnifrith, St. Martin’s Press, New York 1992

11-Thunman, Hahn, Kretschmer, Ribezzo, La Piana, Sufflay, Erdeljanovic and Stadtmuller referenced at Hamp see (The position of Albanian, E. Hamp 1963)

12-Gjinari, Jorgji. Dialektologjia shqiptare

13.Skënder  Riza  Mendime dhe  fakte mbi Pellazgët Hyjnor