E vdekura - Tregim nga Irena Gjoni

Në Manastirin e “40 shenjtorëve” Sarandë

IRENA GJONI

Master në Letërsi

IRENA GJONI ka kryer Studimet Universitare për degën gjuhë – letërsi. Në vitin 2007 ka përfunduar Studimet Pasuniversitare dhe ka fituar gradën “Master” për letërsi në Fakultetin e Historisë dhe Filologjisë në Universitetin e Tiranës. Aktualisht është në ndjekje të shkollës doktorale po pranë këtij Universiteti. Ka punuar si gazetare në median e shkruar kombëtare dhe lokale, në Radio “Gjirokastra”, në radio dhe televizion lokal të Sarandës. Aktualisht është pedagoge e jashtme në Universitetin e Tiranës Filiali Sarandë, mësuese letërsie në gjimnazin “Hasan Tahsini” Sarandë si dhe gazetare në mediat lokale. Është nënkryetare e “Klubit të krijuesve Jonian”, si dhe redaktore e revistës “Arti  Jonik”, anëtare e Këshillit Artistik të Bashkisë Sarandë.   

            Që prej viteve të shkollës së mesme e në vijim ka botuar poezi, prozë letrare si dhe shkrime kritike e studimore në periodikë të ndryshëm. Në vitin 2003 ka botuar librin me poezi “Tatuazh në shpirt të detit”. Në 2008  boton librin studimor “Marrëdhënie të miteve dhe kulteve të  Bregdetit Jonian me ato ndërkufitare” (material me të cilin ka fituar Gradën “Master”), si dhe vëllimin me fiksione “Gjysma dashurish” (2010).

IRENA GJONI

E VDEKURA           

TREGIM

(SHKEPUTUR NGA LIBRI ME FIKSIONE “GJYSMA DASHURISH” 2010)

            Pasditja e shkurtër e asaj dite dimri po thyhej. Qetësia e fshatit atë çast prishej vetëm nga era që frynte. Fërshëllima shurdhuese e saj ngjante si kuisje, si vajtim. Jehona i përcillej deri në një kurorëz qielli, që ndahej prej qiellit të madh nga majat e maleve kreshtëlarta. Dukej sikur jetonin në fundin e një gremine. Kishin katër vjet që ishin internuar në atë fshat. Nuk e kuptonin se si ishin gjendur në atë humbëtirë.

            Plaka e vdekur qëndronte shtrirë. Kishte ngelur përfundimisht në vrerin e vdekjes. Brenda tij nuk ishte në gjendje as të lëvizte, as të fliste, as të qeshte, madje as të qëndronte në heshtje. Brenda atij vreri gjendej në një ndjesi kontradiksioni. Ndoshta nga mosvarrimi i saj në vendlindjen e vet, amanet që ia la të birit përpara se t’i mbylleshin sytë.

            Lotët e tij në trajtë rruzujsh të stërzmadhuar  ngjanin sikur shkëputeshin katër – pesë njëherësh prej syve. Më pas secili vazhdonte rrugën e vet mbi mollëz, mbi faqe, duke krijuar ravijëzime të thella në trajtë vragash. Dukej sikur vendin e prehjes së tyre do të kishin rrudhat e krijuara mbi mjekër, që atë ditë ngjanin sikur i ishin shtuar së tepërmi. Megjithatë, lotët e vazhdonin edhe më rrugën e tyre dhe binin me forcë mbi fytyrën e kufomës. Aty bashkoheshin me lotët e gruas së tij. Ajo bënte në heshtje një qarje me ligje. Dëshifrohej se çfarë thoshte, vetëm nga ai rreth i ngushtë që gjendeshin pranë saj dhe vetëm nga ata njerëz të vuajtur njëlloj si ajo. Përzierjes së dy palë lotëve të mëparshëm u shtoheshin edhe ato të vajzës së tyre. Prej syve të bukur rridhnin si një ujëvarë. Djali binjak me vajzën, (të dy para një muaji kishin mbushur 20 vjeç), nuk ishte binjak në qarje me motrën e tij. Gjithmonë i qëndronin në sy dy sumbulla lotësh. Ata s’lëviznin, si t’i shërbenin si mburojë e lotëve të tjerë që djali donte t’i tërhiqte në hapësirën disa milimetërshe përtej syve.

            Të gjithë qanin në heshtje si të kishin frikë prej zërave se mos shqetësonin kufomën që shtrihej para tyre. Të gjithëve në mjegullën e syve u dukej sikur ajo kufomë po përkundej për të mos u ndalë në atë masë lotësh.

            Jashtë vazhdonte kuisja e erës. Burri qante duke ndier një dhembje të tmerrshme në kraharor. Me vështirësi arriti të rikujtonte edhe një herë bisedën me kryetarin e këshillit të atij fshati. I shkoi t’i merrte leje për t’u larguar për në vendlindjen e tij. Aty i kishte kërkuar nëna që ta varroste. Kryetari e pa me një ftohtësi antarktide. Me një indiferentizëm klasik iu përgjigj “JO” kërkesës së tij. Ai burrë nuk e kishte zakon ta përsëriste një gjë dy herë e aq më tepër një lutje. Megjithatë amaneti i nënës së tij i cingëriti trurin. Përsëri iu lut. Madje iu përgjërua. Në sytë e kryetarit tashmë gjendej një pamje ironie dhe një kënaqësi që po e torturonte tjetrin.

- Jo, - iu përgjigj përsëri dhe shtoi, - në varrezat e fshatit ka vend që të varroseni ju si shtëpi e jo më një njeri siç është nëna jote, e katandisur një grusht.

            Burri shtrëngoi gjuhën mes dhëmbëve për të mos nxjerrë fjalët që mendoi: “Ti dhe këlyshë të tjerë si puna jote e katandisët ashtu”. Edhe fjalët e tjera i kapërdiu. U dha duarve prapa shpinës që të mos lejonte të kalonin kufirin njerëzor dhe t’i hidheshin në grykë atij njeriu pa shpirt.

            Iu lut përsëri. Ajo kupë qielli që gjendej mbi kokën e tij, i ra përsipër duke e shtyrë thellë e më thellë në tokë. Kësaj radhe pamja e kënaqësisë së torturimit të tjetrit në sytë e kryetarit ishte zëvendësuar me atë të lumturisë që kishte në dorë fate njerëzish.

- Jo, - tha ai përsëri dhe shtoi, - në qoftë se do të ikësh vetëm, të jap leje. Të marrësh dhe kufomën, jo!

Ia tha këtë ngaqë e dinte se ajo leje s’kishte vlerë.

- Dakord, - tha burri me një mllef shpirti.

    Kryetari ngeli i befasuar, megjithatë ia dha.            

                                                . . .    . . .  

                        Në atë çast që qante dhe po sillte në mendje bisedën, iu duk sikur iu çua kufoma e nënës së tij. Duke i bërtitur i tha:

            “- Unë dua të më varrosësh në dheun tim. Aty ku kam lindur. Aty ku kam gjakun tim. Ky dhè nuk do të më mbajë kurrë. Nuk do të më tretë kurrë. Dëgjon? Edhe sikur copa – copa të më çosh” - dhe u shtri përsëri në vendin e saj.

                  Ai fërkoi sytë. Duart iu lagën prej lotëve, por nënën e pa aty ku kishte qëndruar gjithë ditën. Shkundi kokën si të donte të nxirrte veten nga ndonjë ëndërr e çastit. Megjithatë, në tru e godiste fjala “copa – copa”. Ndoshta ngaqë ishin të fundit të ligjërimit të nënës së tij. Ndoshta ... ndoshta ishin, më thelbësoret e ligjërimit të saj. Disa fjalë të shkëputura në trajtë rrëmuje filluan t’i endeshin në tru. Ngjanin si rrufe që e përshkonin tejpërtej në pozicione të ndryshme. Pengonin, ndërprisnin, kthenin mbrapsht njëra – tjetrën. Endeshin me një shpejtësi marramendëse si të donin të zinin sa me shpejt vendin për ku ishin nisur. Pas një stërmundimi të madh në tru, arriti më në fund t’i qartësohej një mendim. Sapo ndjeu qartësinë e formulimit të tij, në trup i kaloi një drithërimë e ftohtë. Ishte pasojë e llahtarisë së mendimit. Qe mendim makabër, aq sa mund të dukej si pjellë e një truri jo të rregullt që nuk vepronte me ndërgjegje. Ose pjellë e një fantazie të çmendur, të shfrenuar. Megjithatë, ja që ai e mendoi duke e ditur se kishte një tru normal dhe që nuk ishte shquar ndonjëherë për fantazi të tepruar.

                        Jashtë vazhdonte të kuiste era. Brenda dridheshin xhamat. Ndërsa secili ndiente dridhjen e zemrës së tij. Po ngrysej dhe askush prej atyre të katërve s’po fliste për kufomën. Çfarë do të bëhej me të??? Të gjithë për atë mendonin. Të gjithë në atë dhomë vuanin. Ishte njëkohësisht vuajtje tre brezash. Ishte njëkohësisht vuajtje e botëve të ndryshme (të të vdekurve dhe të gjallëve). Ishte njëkohësisht vuajtje e formave të ndryshme, vuajtje e vetmisë, e dhimbjes, e lotëve, e heshtjeve, e syve, e buzëve, e zemrës, e shpirtit. Megjithatë kishte një emër  VUAJTJE dhe një SHKAK ...

                        Burri doli jashtë. Pas pak në dhomë, pos kuisjes së erës, u dëgjuan edhe disa tinguj të mprehtë metalikë. Ata që ishin brenda kuptuan menjëherë fatin e kufomës. Burri hyri brenda duke mbajtur në dorë arkivolin krejtësisht të zi si jeta e asaj që do të futej brenda. Do ta kishte si shtrat për aq kohë sa ai t’i kalbej. Më pas do të binte në ftohtësirën e dheut që s’do ta treste kurrë. E la arkivolin përtokë në krah të kufomës. Nuk foli me zë, por vetëm me heshtje. Tre të tjerët u ngritën dhe afruan duart drejt së vdekurës për ta ndihmuar burrin që ta ngrinte dhe ta vendoste në arkivol. Ai i zmbrapsi me sy dhe filloi ta ngrinte vetëm. Ishte një çast fare i shkurtër, brenda të cilit s’mund të ndieje asgjë. Ndoshta s’mund të mendoje asgjë. Megjithatë, brenda çastit ra në një farë kontradikte në përcaktimin e kohëzgjatjes së vetë çastit. Iu duk sikur trupi i nënës së tij nuk peshonte fare. E ndiente në duar sikur kishte një kukull me pamjen  dhe përmasat e trupit të nënës së tij. Ndërsa më pas ndjeu se trupi iu lëkund dhe po i përthyhej nën atë peshë që ngrinte. Ndoshta ishte gjëja më e rëndë që kishte ngritur gjithë jetën e tij. “Eh, rëndojnë hallet, vuajtjet, dhimbjet që gjenden brenda saj” – mendoi dhe e vendosi kufomën në arkivol. I hodhi përsipër disa lule që vajza e tij kushedi ku i kishte gjetur atë mëngjes të ftohtë.

- Ju ejani me mua, - iu drejtua gruas dhe vajzës duke dalë jashtë.

             U dha veglat e punës. Ndërsa një sëpatë e një copë pëlhure (ndoshta ishte ndonjë thes), i vuri pas tek rripi i pantallonave të tij.

                        “Çdreq t’i duhen?” – mendoi djali që e vuri re nëpërmjet derës që mbeti e hapur. I la nënë e bijë jashtë dhe hyri përsëri në dhomë. I bëri me shenjë djalit që ta ndihmonte për të ngritur arkivolin dhe mori rrugën drejt derës. Jashtë kishte rënë mugëtira e mbrëmjes dhe era e kishte shtuar së tepërmi kuisjen e saj. Varrezat nuk ishin shumë larg prej shtëpisë së tyre. Arkivoli dhe dy burrat që e mbanin, ecnin përpara. Ndërsa dy gratë, duke përplasur herë pas here pa dashje veglat e punës, ecnin pas tyre. Nuk e kuptuan se si kaloi ajo copë rrugë. Të gjithë i nxorri prej mendimeve vetëm porta e hekurt e varrezës.

                        “Edhe në varreza janë përcaktuar varret e të vdekurve – kishte dëgjuar diku. – Në vendet më të mira gjendeshin varret e të ashtuquajturve “paria e vendit”, gjithashtu dhe anëtarët e tyre të fisit. Ndërsa në periferi e skutat e ndryshme ishin varret e të huajve”. Në atë mugëtirë dalloi një kthinë nga fundi i varrezave. Ajo ishte e papopulluar nga të vdekurit. U nis drejt saj dhe e ulën arkivolin përtokë. U mori veglat e punës gruas dhe vajzës. Bashkë me djalin filluan të gërmonin për hapjen e varrit. Burri godiste tokën me kazëm, ndërsa mendimi i vajtur në mendje që në shtëpi, e godiste duke i shkaktuar dhimbje të tmerrshme. Mendja nuk i punonte për gjë tjetër, veçse si të realizonte atë që kishte në mendje. Era që frynte e ngrinte dheun e gërmuar dhe ua përplaste në fytyrë, në sy, si të donte të pengonte vazhdimin e hapjes së varrit.

- Ah, mor babi, - foli djali. – Nëse kishe ndërmend ta varrosje gjyshen këtu, le ta kishim hapur varrin më shpejt.

                        Burri s’foli, por vazhdoi të gërmonte. Nënë e bijë vazhdonin të qanin mbi kufomë. Edhe vetë po çuditeshin se si nuk po u shteronin lotët. Varri më në fund u hap dhe burri ndjeu diçka të papërcaktuar.

- Ndahuni me gjyshen dhe shkoni, - tha ai duke iu drejtuar gruas dhe fëmijëve.

          Në heshtje të gjithë mohuan. Atij iu desh të përsëriste për të dytën herë të njëjtën gjë.

- Do të ndahemi të gjithë njëherësh me të, - guxoi dhe foli djali, ndonëse e dinte se do të bëhej si gjithmonë, ashtu si donte babai.

- Ju thashë të shkoni! Dua që këtë natë ta kaloj vetëm me nënën time, -  në zërin e burrit nuk kishte zemërim, por lutje.

- Të paktën sa ta varrosim, - këmbënguli djali.

                        Burri e pa ngultas të birin dhe në gjysmëterrin e krijuar deshi ta bindte vetëm me shikim. Atëherë djali u afrua pranë së vdekurës, i përkëdheli dorën dhe e puthi lehtë. Gruaja dhe vajza bënë të njëjtën gjë. Djali u hodhi dorën në qafë të dyjave dhe dolën nga varrezat.

                        Pasi u bind që ata ikën, burri u ul në gjunjë pranë arkivolit. Zgjati dorën të prekte dorën e saj dhe ftohtësia e trupit të ngrirë i depërtoi në palcë. Menjëherë e tërhoqi duke ndier një farë frike nga e vdekura dhe nga ai mjedis të vdekurish. Pastaj kujtoi se kushedi sa herë e kishte ndier në trupin e tij atë dorë. Le të mendonte atë çast se ishte e ftohtë e krijuar jo prej vdekjes, por prej asaj erës së marrë që vazhdonte të frynte. Zgjati përsëri dorën e tij dhe përkëdheli lehtë dorën e vdekur, pastaj sytë e vdekur, pastaj flokët e vdekur. Do të donte të përkëdhelte edhe zemrën e shpirtin e vdekur, por s’kishte mundësi, ndaj e mbajti dorën në gjoksin e saj. Filloi t’i fliste në heshtje. T’i kujtonte çastet e bukura që ishin të paktë; edhe të hidhurat që ishin të shumtë; edhe ato që s’ia kishte thënë kurrë. Fliste me kufomën dhe përreth vuri re një dritë të zbehtë. I ngjau sikur ishin ngritur të gjithë të vdekurit nga varri dhe trupin e kishin të lyer me një dritë fosforeshente. S’po kuptonte: e ndriçonin që të shikonte më mirë nënën e tij dhe të bisedonte në dritë për t’i krijuar përshtypjen se ajo ishte gjallë, apo e ndriçonin që ai të zbulohej prej të tjerëve. Pastaj të dënohej pse qëndronte i vetmuar në atë banesë ku ishte i huaj dhe ku kishte veç të vdekur. E kapi një tmerr i papërshkrueshëm. Çoi kokën lart drejt qiellit për t’i kërkuar ndihmë Zotit. Ndoshta e nxirrte nga ai çast i vështirë, kur kishte frikë se drita e të vdekurve do ta përpinte. Atëherë në qiell pa hënën e plotë që po ndriçonte dhe në zemër i vërshoi gjaku. Ndoshta ajo kishte dalë atë natë, enkas për t’i bërë shoqëri.

                        Koha kalonte dhe frikën e mëparshme po e zinte frika e ikjes së kohës. Me duart e kallkanosura ngriti kufomën prej arkivolit dhe e vendosi në tokë. E mbylli arkivolin dhe menjëherë e futi brenda në varr. U dëgjua zhurma e rënies së tij në fund dhe me lopatë, me këmbë, me duar, me një shpejtësi marramendëse filloi të hidhte dheun mbi të. Djersët i vareshin në fytyrë dhe me duart e përbaltura mundohej t’i fshinte. Megjithatë s’mundi. Aty, prej lotëve, djersëve dhe baltës u krijua një masë pelteje. Më në fund, varri u mbyll dhe në anë të tij qëndronte nëna e vdekur. Dilema e asaj që kishte menduar gjatë ditës, u zhduk. Megjithatë, sapo u bind për këtë, e ndjeu përsëri. Nuk i bënte zemra të vepronte ashtu si mendonte. Ishte diçka makabre.

- O Zot, më ndihmo, ç’të bëj? – tha ai me lotë në sytë e drejtuar nga qielli. – O Zot, më thuaj, mos është krim ky që them të bëj ndaj nënës sime? O Zot, mos do të më mallkosh pas kësaj? Në fund të fundit më mallko! Më keq se sa kam hequr, ndoshta s’do heq. O Zot, nuk kam frikë mallkimin tënd, as ndëshkimin tënd. Më beso! Kam frikë mos thyej zemrën e vdekur të nënës sime. O Zot, më ndihmo çfarë ... – dhe fjala i mbeti në grykë. I ngjau sikur u ngrit përsëri nëna, por kësaj radhe nuk i bërtiti, por i foli ëmbëlsisht: “Jo bir, nuk do ma thyesh zemrën, përkundrazi. Nëse do të bësh ashtu si mendon, të më çosh aty ku unë kam lindur, do të jem e vdekura më e lumtur në botë. Më ço bir, të lutem! Më ço copa – copa!” - dhe i përkëdheli lehtas flokët. Kaloi dorën mbi flokë mos kapte dorën e saj. Zgjati tjetrën për të kapur atë që i qëndronte përballë, por dora i ngeli në ajër. Fërkoi sytë dhe pa nënën të shtrirë aty ku gjendej dhe pak më parë. Mendja iu kthjellua krejtësisht. Nxorri sëpatën dhe thesin që kishte marrë me vete. Me dorën që i dridhej, filloi të copëtonte kufomën. “Edhe sikur copa – copa, copa – copa” i oshtinë në vesh. E preu një këmbë. Nuk dëgjoi asgjë, veç zhurmës karakteristike të prerjes së kockës “Nëna duron,” –mendoi me vete. Filloi të priste tjetrën. U duk sikur dëgjoi një rënkim të lehtë. “Nënë më fal, por e bëj vetëm për ty”. Lotët i rrokulliseshin faqeve dhe binin mbi pjesën ku ai priste, si të donin të pushonin dhimbjet e plagëve që po krijoheshin. Filloi të priste duart. Rënkimi u shtua. Ndoshta ngaqë plaga ishte afër zemrës dhe dhembja ishte më e ndjeshme. “Nënë, duro edhe pak! Po i pres lehtë, fare lehtë”. Kur i preu dhe duart, ngeli për t’i prerë trungun kokës. Nuk i bënë duart. Nëse do t’i ndaheshin edhe ata, atëherë nuk do të kishte kuptim. Në dheun e saj s’do të çonte nënën e tij. Në qoftë se do t’i priste, zemra dhe shpirti i vdekur do të ndaheshin prej syve të vdekur, prej buzëve të vdekura, prej flokëve të vdekur dhe s’do të kishin lidhje me njëra – tjetrën. S’do të ishte një e vdekur që do të jetonte në botën e të vdekurve siç është për të jetuar. Pa këmbë e pa duar jeton edhe në botën e të gjallëve e jo më në atë të të vdekurve. Kështu që mungesa e tyre nuk do të binte shumë në sy. Ndërsa mungesa e shpirtit dhe zemrës së vdekur do të bënte që i vdekuri të vdiste dhe prej Hadit, kushedi ku do të shkonte. Ndoshta në ndonjë banesë si vetmimtar. Po nëna e tij Vetminë urrente dhe nuk do të donte ta kishte kurrë në atë botë.

                        Më në fund, burri vendosi të mos e ndante trupin nga koka. Me vështirësi arriti ta fuste në thes. Pastaj futi këmbët, duart dhe e lidhi grykën e thesit. Sëpatën e vendosi tek vendi i mëparshëm dhe u ngrit. Lotët vazhdonin ende t’i rridhnin. Në varreza ende vazhdonte të kishte dritë, por një dritë të veçantë nga ajo e hënës. Po fillonte të agonte. Ai hodhi thesin në krah dhe u nis drejt daljes së fshatit. Do  vazhdonte të ecte në këmbë deri sa të dilte në rrugën automobilistike. Aty ndoshta do të gjente ndonjë makinë për të shkuar në fshatin e lindjes. Në xhep kishte lejen e kryetarit katil. Në zemër ndiente një lehtësim. Në një farë mënyre po i plotësonte amanetin nënës së tij. Era vazhdonte ende të frynte duke kuisur, duke vajtuar...