Fatos Baxhaku: Zadrimë, në vapë, pas gjurmëve të një internimi

Zadrimë, në vapë, pas gjurmëve të një internimi

Nga Fatos Baxhaku

Ndodh shpesh që një libër ta mbash gjatë në dorë. E më pas t’i kthehesh e t’i rikthehesh sa herë që ke mundësi. Nganjëherë kjo është edhe çështje kohe. Herë të tjera është si një dëshirë për të mbyllur një bisedë që dikur e ke lënë në mes. Në të tjera raste kjo nevojë vjen pa ndonjë arsye të madhe. Thjesht “shëtit” në raft të librave dhe të has syri një libër që dikur të ka bërë përshtypje. Ka ditë që një libër që e ke pëlqyer, e takon me shumë mall, njësoj si një mik të vjetër. Herë të tjera… Arsyet mund të jenë pa fund. Gjithsesi në të tilla raste e kupton se sa të shpejta kanë qenë leximet e para dhe nis të zbulosh plot të reja, veçanësi, gjendje, portrete, peizazhe. Dhe atëherë të lind dëshira për të parë vendet ku zhvillohen ngjarjet e “x” apo “y” libri. Kështu na ka ngjarë ditët e fundit me një libër kujtimesh të Liri Lubonjës. Studiuese dhe publiciste ajo u detyrua të kalojë në internim 17 vjet të jetës së saj, 4 prej të cilave në Zadrimë. I shoqi dhe djali i madh, Todi dhe Fatosi, ishin në burg. Librin ajo e ka titulluar “Larg dhe mes njerëzve”. Disa kapituj të tij na nxitën që të marrim udhën e shkurtër tashmë që ndan Tiranën me Zadrimën, fushën e gjerë mes Shkodrës dhe Lezhës.

Në Kallmet te Zefi

Në librin e Lubonjës, Kallmeti, vendlindja e Frang Bardhit të famshëm, përmendet vetëm shkarazi. Gjatë kohës së internimit Kallmeti, që ishte edhe më pranë Lezhës, asaj i dukej si një fshat i paarritshëm. Por kthimi këtu për ne është thuajse i detyrueshëm. Këtu jeton miku i vjetër, mësuesi Zef Toma. Zefi është mik i mirë, i pasionuar pas historisë së vendlindjes së tij dhe një udhërrëfyes i pazëvendësueshëm. Me të, vite më parë, kemi bërë plot e plot punë. Kallmeti, një fshat me afër 4 mijë banorë, është krejt i mbytur nga gjelbërimi, por njerëz hasim fare pak. Vapa ka nisur paq në ditën e parë të korrikut dhe vetëm ndonjë i moshuar i bezdisur mezi shtyn përpara lopën e tij të lodhur që paradite. Miku ynë ka qenë drejtor i shkollës së Kallmetit. Tani është në pension. Na pret në shtëpinë e tij jo shumë larg shkollës, ku ka kaluar një pjesë të mirë të jetës. “Jam mirë – na thotë me shaka – në krahasim me 48 vjet punë të lodhshme nuk kam të krahasuar. Lexoj, bëj ndonjë punë të vogël këtu rreth e rrotull, por më e rëndësishmja është që jam i qetë. Pasion e kam pasur mësuesinë, por ndoshta i paskam kushtuar më shumë energji se ç’duhet. E ku paska si pensioni more vëllezër!? Duhet me e qerasë atë që më nxori në pension! Ndërsa flet, sytë e qeshur i shkëlqejnë nga humori. Mësuesi i vjetër e bën një ndalesë të shkurtër në grazhdin e tij. Një lopë dhe dy derra janë fqinj prej kohësh në ndërtesën e gurtë. Njëri prej derrave hungëron më tepër se shoku i tij. “Kët e kam caktu me e therë kur të vijnë nipat e mbesat”, thotë Zefi. Kallmeti ka shumë emigracion. Verës fshati mbushet me harenë e të ardhurve nga jashtë. Mësuesi, miku ynë, nuk bën përjashtim. Dy fëmijët e tij, bashkë me familjet e tyre, jetojnë që prej kohësh në Irlandë dhe Itali.

Në të dalë të Kallmetit shohim plot gra e vajza që duket se kanë udhëtuar ca në këmbë. Portretet e tyre të skuqur nga dielli dhe të mbuluar nga djersët nuk e fshehin dëshirën për të mbërritur sa më parë në shtëpi. Kthehen nga një ritual i moçëm. Lart, mbi Kallmet, ndodhet një kishë e vjetër e shekullit XIII. Ajo i kushtohet një shenjtoreje jo fort të njohur në Shqipëri, Shën Eufemisë. Kjo ishte një vajzë 15-vjeçare që u rrit në një familje të kamur tregtarësh diku në Azinë e Vogël, në bregun e detit Marmara. Prindërit, prej kohësh të kthyer në të krishterë, e kishin edukuar me besimin e ri. Bashkë me shumë të tjerë ajo u burgos dhe u torturua nga legjionarët e perandorit romak, por nuk pranoi asesi të mohonte fenë e saj. Ajo u martirizua duke u hedhur para luanëve të uritur në arenën e një amfiteatri. Legjenda thotë se edhe vetë luanët e parashikuan shenjtërinë e saj. Ata i hëngrën vetëm krahun e djathtë, por nuk e masakruan trupin. Eshtrat e “shpëtuara” nga luanët ruhen edhe sot e kësaj dite në një kishë në Itali. Në të dalë të Kallmetit të Vogël hasim një tufë tjetër të djersiturish. Këta janë njerëzit që punojnë për shtrimin e rrugës. Era e djersës përzihet fort me erën e asfaltit të porsaderdhur teksa punëtorët, që kanë nisur të marrin ngjyrën e rrugës, na urojnë rrugë të mbarë përmes vapës.

Ndër vendet e Fishtës

Lubonja këtë rrugë që po përshkojmë tani e pat bërë për herë të parë në tetorin e 1982-shit, kohë në të cilën ajo dhe pjesa e familjes e mbetur jashtë burgut u dënuan me internim. Ajo e përshkruan si një rrugë të trishtë, me një peizazh të mjerë e monoton me kodrat e zhveshura që zëvendësojnë njëra-tjetrën, me gropat e shumta që e shkundnin rëndë kamionin e ngarkuar me plaçkat e shtëpisë. Pas afër 28 vjetësh kjo rrugë nuk ka më gropa. Xhadeja e vjetër, e ndërtuar që në kohë të pushtimit italian, është shtruar kohët e fundit. Asfalti i ri ende e ka atë ngjyrën pis të zezë dhe atë erën karakteristike, diçka mes naftës dhe djersës. Lubonja thotë se deri në Kallmet peizazhi ishte i blertë dhe jeta në të hyrë të Zadrimës nuk ishte edhe aq e vështirë në krahasim me fshatrat për ku jemi nisur të shkojmë. Ky ndryshim ende nuk është zhdukur. Deri në Kallmetin e Vogël edhe ne kemi parë një jeshile të thellë. Duket sheshit që diferenca është uji. Kallmeti ka një rezervuar të madh, me të cilin ujiten arat e tij. Më në veri të tij peizazhi bëhet gjithnjë e më i zhveshur e më i zverdhëllyer. Nëse nuk do të ishin disa shkurre të ulëta e gjysmë të thata kodrat, përmes të cilave po kalojmë, do të ishin krejt të zhveshura. Uji në këto anë mungon. Për fat, shirat kanë rënë deri në fund të qershorit dhe ne nuk ndodhemi bash e në pikun e thatësirës.

Kalojmë në skaj të Troshanit. Ky është një fshat i madh e i njohur zadrimor. Për të kemi shkruar sa e sa herë. Kisha e tij e madhe në anë të rrugës është shumë hijerëndë. Poshtë saj shtëpitë duken sikur janë mbledhur edhe më poshtë hijes së pemëve përballë vapës që ka nisur të sulmojë gjithandej. Ca më tej e kuptojmë se po i afrohemi vendit të internimit të Lubonjës. Në librin e saj ajo ka shkruar se ky vend ishte i vendosur diku mes Fishtës dhe Krajnit. Një kryq metalik, i vendosur mbi një bazament të gurtë mes kodrave të mbushura me shkurre, na kujton një tjetër emër të njohur të këtyre anëve, mbase më të njohurin. “Këtu u lind poeti kombëtar, frati i madh At Gjergj Fishta 23.10.1871 – 30.12.1940”, shkruhet mbi bazamentin e kryqit. Të shoqëruar nga kënga e pandashme e gjinkallave të tërbuara nga vapa tashmë kemi mbërritur në Fishtë. Në anë të një kodre të vogël na bën përshtypje një tjetër frazë që lidhet me fratin poet. Para një kthese të vogël që të çon në majë të kodrës së ulët shkruhet: Mrizi i Zanave. Të bërë kuriozë ngjitemi edhe ca më lart dhe gjendemi para një godine të gurtë të porsandërtuar. Është një… lokal. Portreti i Fishtës, disa relike të vjetra prej kohësh që nuk mbahen mend, i bëjnë shoqëri zërit të Reshat Arbanës që reciton Fishtën pa pushim. Dy djem të rinj vendas, vëllezërit Anton dhe Altin Prenga, janë kthyer nga mërgimi në Itali për të ndërtuar krejt pranë shtëpisë së tyre të vjetër këtë lokal të veçantë. Më i vogli, Antoni, na thotë se kujtimi i Fishtës ka qenë gjithnjë prezent në jetën e tyre. Jo vetëm emri që përmendej shpesh, por edhe copa të tëra poemash kanë jehuar në kryet e fëmijëve të shtëpisë, duke krijuar një ndjesi të paparë. Dy vëllezërit na flasin gjatë për planet e tyre në të ardhmen, se si shpresojnë që vendi që kanë ndërtuar të shndërrohet shpejt jo vetëm në një lokal të thjeshtë tradicional, por edhe në një vend leximi, aktivitetesh kulturore, takimesh të thjeshta. “Kishim nisë me shku aq shumë përpara sa që kishim nisë me harru kush jemi e nga vijmë”, thotë Antoni i ri me një pamje serioze. Teksa flet, portreti i Fishtës me sytë e ngulur nga fusha duket sikur merr jetë. Mbi “Mriz” rrotullohemi një copë herë rreth kullës së vjetër të paraardhësit të djemve, Frrok Kolës. Ky pat zbritur në këto anë nga Gojani, një fshat mirditor që sot i është bashkuar Pukës administrativisht. Poshtë nesh, deri në derdhjen e Drinit të vjetër, shtrihet Zadrima. Avujt që ngre vapa e bëjnë krejt mjegullore pamjen e saj. Ne jemi të rrethuar nga freskia e kullës dhe nga pemët e shumta që kemi rreth e qark, por vetëm disa metra më larg shtrihet edhe një herë ajo thatësia që e kishte trishtuar aq shumë Liri Lubonjën. Kujtohemi edhe një herë se jemi nisur për të shkuar te vendi ku dikur ishte kampi i internimit. “Ah, po për këtë duhet të takoni Gjon Gjonin, mikun tonë. Ai i di këto punë”, thotë njëri prej dy vëllezërve. Kështu njihemi me një tjetër mik. Gjoni është 72 vjeç. “E si nuk i mbakam mend unë të internuarit?! Unë vetë i lexoja gazetën mëngjes për mëngjes. Asokohe isha kryetar i Bashkimeve Profesionale të ndërmarrjes së grumbullimit ku ata punonin. I kam njohur mirë të tanë”, na thotë dhe bëhet gati të na shoqërojë. Gjoni me mustaqe të holla dhe me një goxha borsalino mbi krye përmes kodrave të zhveshura që gjëmojnë nga kënga e gjinkallave, duket si një personazh i ardhur nga një botë tjetër.

“Kampi ishte mes Fishtës dhe Krajnit”, kishte shkruar Lubonja në kujtimet e saj. “Pa ta shohim një herë këtë fshat me emër që të kujton fundin”, kujtohet njëri prej nesh. Në fakt në sllavisht, prej nga rrjedhin shumë toponime të sotme, “kraj” do të thotë fund. Ne e ndjejmë se kemi ardhur afër një fundi, kodrat tashmë janë fare afër shpatit të malit. Mbase jemi krejt në skajin lindor të vetë fushës së Zadrimës. Në Krajn është e pamundur të mos kujtojmë një emër të vetë: Antonio Sharrën. Ky misionar françeskan në 20 vjetët e fundit e pat lidhur jetën me njerëzit e këtyre anëve. Kisha, shkolla, pemishte, punishte, rezervuarë, të gjitha janë të lidhura me punën e këtij njeriu të veçantë, i cili me mish e me shpirt u përpoq të rikthente shpresën në një vend ku trishtimi kishte bërë fole prej kohësh. Sharra u bë i njohur në 1997-n, atëherë kur fëmijët e organizuar prej tij i shndërruan në një kambanë paqeje gëzhojat e kallashëve që kishin mbuluar vendin. Njëri prej nxënësve të tij është Vasili. Ky ka mësuar me ndihmën e Sharrës profesionin e poçarit. Një copë herë na shëtisin nëpër punishten e tij. Qypat e rreshtuar në radhë të shtrënguar na duken si një ushtri e heshtur imagjinare. Mbi murin e punishtes është shkruar Gjermani. Befas kujtohemi se pikërisht sot zhvillohen ndeshjet çerekfinale të Kampionatit Botëror të Futbollit. Nuk i hyjmë muhabetit të sportit, përndryshe do të vonohemi edhe ca më tepër teksa vapa po bëhet gjithnjë e më mbytëse.

Në vendin e internimit

“T’internumt” e quan Lubonja, duke përdorur dialektin e vendit, grupin e trishtuar të njerëzve me të cilët jetoi katër vjet (1982-1986). Ajo e ka përshkruar me detaje se si në këtë grumbull të rastësishëm godinash të ulëta jeta ishte e vështirë dhe ku mbijetesa ishte fjala kryesore. Pas Krajnit, makina jonë ndalon para një grumbulli të ngjashëm. “Qe – bën me gisht Gjoni – këtu kanë qenë t’internumt”. Kemi përballë një grumbull të trishtë shtëpish të improvizuara. Arrijmë të numërojmë deri në pesë shtëpi. “Shtëpi” është fjalë e madhe, sepse në të vërtetë ato janë disa cepa kapanonesh apo ndërtesash të vjetra të improvizuara shpejt e shpejt në shtëpi banimi. Pjesa tjetër e kampit (në libër Lubonja e quan edhe Sektori, sepse këtu ishte një sektor i Ndërmarrjes së dikurshme të Grumbullimit) janë një grumbull rrënojash të rrethuara nga ferrat gjembaçe. Për disa kohë i kalojmë ndër mend personazhet që kanë jetuar në këtë kohë. Liria e lëvizjes ishte deri në qendër të Fishtës, më tej duhej kërkuar leje e posaçme. Të shtrënguar në këtë zymtësi pa kuptim kanë jetuar për vite e vite me radhë personazhe tragjikë. Gra me djemtë e tyre, faji i vetëm i të cilëve ishte se kishin bashkëjetuar me inxhinierë italianë, djem që kush e di se ç’kishin sajuar në qytet, familjarë të kundërshtarëve të regjimit, intelektualë, fshatarë pa shkollë, mjeranë e trima, gra dinjitoze që duhej të banonin afër me ndonjë të përdalë, të gjithë diktatura i kishte mbledhur bashkë, në këmbë të maleve të zhveshura. Kampi i Lubonjës ka ndryshuar. Vetëm malet që ajo përmend, mali i Bardhë dhe Kreshta nuk kanë luajtur vendit. Të djegura nga dielli ato janë ashtu sikurse i përshkruan ajo: dy lëmshe të gurtë që më shumë e shtojnë trishtimin e këtyre anëve. Natën me siguri ndryshojnë. Kush e di se pse edhe vetë autores në kujtimet e netëve ato i dukeshin më të bukur. Bëheshin më të afërt, apo më të largët? Apo nata e zhdukte atë idenë e braktisjes që të jep një peizazh krejt i zhveshur?

Në kujtimet e saj, Lubonja shkruan edhe për qeniet e pakta që dhuronin dashuri, për qenin Dik, që këlysh kishte qenë shumë i bukur, apo për dy pulat e shtëpisë, “Pikaloshen” dhe “Nxënësen”. Rrotullojmë sytë anë e kënd. Vetëm poshtë një peme dallojmë një grup pulash që janë mbledhur të gjitha bashkë për t’i shpëtuar vapës. Prej tyre vjen një duhmë e rëndë që të djeg deri në fyt.

Gjoni, miku ynë, rri gjatë pa folur, vetëm sheh diku mes gërmadhave me shikim të përhumbur. “Do na thuash ndonjë kujtim të asaj kohe – e pyesim – ti i ke njohur mirë që të gjithë t’internumt”. Gjoni tund kokën. “Ishin njerëz të mirë, ishin njerëz të mirë”, përsërit deri sa shkojmë te shtëpia e tij mes një kodre të gjelbëruar. Vetëm kështu mund t’i shpëtojmë disi vapës dhe këngës mizore të gjinkallave. Këtu arrijmë të lidhemi disi me të sotmen. Nga televizori mësojmë se një bombë ka shpërthyer diku në Kosovë, është caktuar një ambasador i ri amerikan për në Tiranë dhe po bëhet gati ndeshja e madhe Holandë-Brazil.

Në fshatin e Daniel Dajanit

Brazili ka shënuar golin e parë. Këtë e mësojmë në shtëpinë e Shtjefën Sallakut në Blinisht, ku është edhe qendra e komunës. Blinishti është një fshat fort i njohur i Zadrimës. Në Mesjetë ai shtrihej deri afër rrugës së sotme Tiranë-Shkodër, pranë një vendi që quhet “Kodra e Shkinës” (Kodra e Sllaves, ose e Ortodokses). Historitë e trazuara bënë që ai t’i afrohej sa më shumë maleve, ku edhe mbijetoi duke ruajtur fenë e vjetër. Në këtë fshat ka lindur Pjetër Zarishi, një klerik atdhetar, prijës i mirditorëve me një jetë të trazuar. I zoti i shtëpisë, Shtjefni, ka qenë ndër të parët arsimtarë vendas së bashku me Gjon Dajanin dhe Filip Pashukun. Në arsim ka punuar 38 vjet. Tani, pak a shumë njësoj si Zef Toma, miku ynë kallmetor jeton vetëm me gruan, duke pritur pushimet e verës kur kthehen fëmijët nga emigracioni. E shoqja Viktorja, na bën përshtypje me atë kostumin e saj tipik mirditor. Edhe vetë është një mjeshtre e prodhimit të pëlhurave të pambukta. Burrat e ndërpresin shpesh bisedën. Holandë-Brazil është ndezur edhe më. Ne dhe Viktorja bisedojmë për jetën e vështirë që këmbëngul të mos u ndahet këtyre anëve. “Bujqësia don krahë me punu, don ujë që na nuk e kena, don mjete që na s’i kena…”.

Një ndalesë të fundit e bëjmë në shtëpinë e At Daniel Dajanit. Në shtëpinë e vjetër, të gurtë, na pret Gega, një nga nipërit e tij. At Daniel Dajani ka lindur pikërisht në këtë kullë të madhe ku jemi. Ishte 43-vjeç kur u pushkatua në 1946-n, së bashku me At Xhovani Faustin nga Bresha (Itali) dhe At Gjon Shllakun. Në gjyqin e improvizuar ndaj tyre u dënuan plot e plot të tjerë me burg të rëndë. I pari kishte zëvendësuar të dytin si rektor i Seminarit Papnor në Shkodër. Gega na çon në një dhomë të zbrazët, ku mendohet të ngrihet një si muze i vogël në kujtim të jezuitit të pushkatuar. Se ç’ka një lloj trishtimi që sillet rrotull në këtë shtëpi të madhe e të gurtë. I kemi shpëtuar vapës së madhe, por grija e mureve nuk është se na e ka shtuar freskinë. Gega na tregon një dhomë tjetër, të mbushur me libra. “Kjo ka qenë dhoma e vëllait tim të madh, mësuesit Gjon Dejani. Vdiq këtu, në shtëpinë atërore, nuk u martua asnjëherë”, na thotë. Ne u hedhim një sy librave që nuk ka se kush t’i shfletojë më. Janë tekste pedagogjike, studime gjuhësore e letrare, romane, përmbledhje me tregime. Hapat trokasin fort mbi dërrasat e vjetra, njësoj sikur të duan të zgjojnë kujtime. Befas dëgjohet sirena e një lokomotive.

Nga libri i Lubonjës na kujtohet se kur erdhi koha që hekurudha të kalonte këtyre anëve, u gëzuan të gjithë, edhe të internuarit që nuk mund të lëviznin pa leje. Me sa duket nuk ishte puna thjesht të ikje nga ai kamp i mërzitshëm. Treni, sirena e hekurudhës, dritaret e ndriçuara u kujtonin atyre jetën që kishin lënë pas, në qytetet e tyre, lagjet, shtëpitë, njerëzit, ngrohtësinë e një vatre familjare ku njeriu ndjehet i lumtur. Vetëm pak minuta më pas jemi në stacionin e Baqlit. Këtu nuk ka këmbë njeriu. Treni i drekës do edhe pak kohë të vijë. Nga larg dallojmë një makinë që luhatet në rrugën e pluhurosur. Na thonë se është i zoti i tokës ku është ndërtuar stacioni. Ky ka kohë që e ka ndërtuar shtëpinë këtu. Në fakt, tani nuk e dallon edhe fort mirë ku nis e mbaron stacioni i trenit dhe ku nis prona e të “zotit toks”. Herë pas here dëgjojmë brohoritje të forta të vijnë nga ndonjë lokal i vogël në anë të rrugës. Në shtëpi mësojmë se Holanda ka mundur Brazilin në Kupën e Botës. Ndonjëri prej nesh ka pasur edhe një rast më shumë për t’u trishtuar në një ditë me diell verbues, por të trishtë.

Në internim para 28 vjetësh

“… U nisëm. Këtë rrugë Gimi e njihte, sepse i kishte rënë kryq e tërthor deri në Kallmet me atë zetorin e pyjores kur punonte si punëtor ngarkim-shkarkimi. Ata gurët e zinj të rëndë, që i nxirrnin për pritat malore që ndërtoheshin në atë zonë, i kishin shkaktuar lumbago, nga e cila kishte vuajtur shumë. Deri në Mërqi edhe unë e njihja mirë, shumë mirë bile. E kisha bërë disa herë në këmbë dimrin e parë që kalova në Lezhë, kur shkonim për të punuar në magazinën e patateve që kishte ndërmarrja në Grykën e Zezë.

Edhe pse ‘Perëndia’ nuk ishte treguar zemërgjerë me këtë zonë, deri në Kallmet mund ta jetoje, ta shijoje bukurinë e natyrës. Më pas, kur e bëra dhjetëra herë atë rrugë, më shumë në këmbë e aty-këtu kisha ‘zbuluar’ diçka tërheqëse, përsëri ruaja përshtypjet e atij udhëtimi të parë. Sa më thellë futeshim, aq më shumë çmeritesha. Më dukej se po udhëtoja nëpër ndonjë butafori, që ishte sajuar për të xhiruar ndonjë skenë filmi me një vend të zhveshur e të shëmtuar. Një varg pa mbarim kodrash lakuriqe, me një ngjyrë të verdhëllemët ose të mbuluara me gurë. Në të majtë kaluam Kallmetin e Vogël, Troshanin, porse mua, e ulur në të djathtë të shoferit, më takonte të shihja rrugën e pashtruar, gropa, gropa dhe atë ‘shkretëtirën’ që ma shtonte mërzinë. Për një burg e një pikë internimi nuk mund të zgjidhej vend më i përshtatshëm. Asnjë kamion apo makinë tjetër nuk kaloi nëpër atë rrugë, e cila m’u duk e pambarimtë.

Kishte perënduar kur mbërritëm. Shtëpia ku do të banonim ndodhej në të majtë të rrugës automobilistike, e cila vazhdonte diku, në Veri, ashtu e pashtruar e gropa-gropa.

Ndërsa shkarkoheshin plaçkat, vështroja me vëmendje natyrën përreth, me nevojën për të gjetur medoemos të bukurën edhe atje ku isha e detyruar të jetoja me dhunë, ndoshta deri në fund të jetës time. Kur mendoja këtë ndjeja frikë, trishtim. Megjithëse kishte rënë muzgu, shihej qartë se gjithçka na rrethonte ishte e zhveshur, e thatë. Dy-tre plepa në afërsi të kampit pranë çezmës dhe një i vetëm, qyqar, karshi hyrjes sonë në anën tjetër të rrugës së traktorëve që të çonte në Baçel e Blinisht. Por edhe ai nuk e pati jetën të gjatë… Horizonti kishte hapësirë, frymëmarrje. Tej fushës në veriperëndim, ishte një mal i çuditshëm me ca konture si në përralla. Në perëndim, ballë hyrjes së shtëpisë sonë, matanë Baçlit, shtriheshin ca kodra të valëzuara që më tej, larg, lartësoheshin në vargmale. Ç’perëndime dielli fshihnin ato vargmale! Po, ishin vërtet të habitshëm, të paparë tjetërkund prej meje.

Në jug të pikës sonë të banimit ishte fshati, ku dukeshin mullarë të lartë bari dhe një gjelbërim i dendur drurësh frutorë. Në lindje mali i Velës, i cili me dy majat e tij më kujtoi Dajtin tonë, prandaj m’u duk një ngushëllim jo i vogël.

Por në mëngjes mali me pamjen e tij fantazmagorike, si në përralla, më zhgënjeu: ishte i gjithi i zhveshur, i hirtë. Quhej Mali i Bardhë. Natën, sidomos në ato me hënë, ishte i bukur. Më nxiste fantazinë dhe kureshtjen edhe ajo shtëpia në drejtim me të, në mes të arës, që e quanin shtëpia e helmeve. U interesova të mësoja ndonjë gjë për atë mal, e veçanërisht për një kishë ndërtuar mjaft lart në perëndim të tij, të cilës i kishin mbetur vetëm muret, por ata që pyesja më thonin: ‘Ohu! Kshu e kena gjet ne atë!...”. (Liri Lubonja, Larg dhe mes njerëzve, kujtime internimi 1973-1990, Fjala, Tiranë 2007).