Kulturë
Shefqet Dibrani: Kërkim përtej së mundshmes
E merkure, 17.06.2020, 09:00 AM
KËRKIMI PËRTEJ SË MUNDSHMES
Valdet N. Berisha, “PËRTEJ SË DIELËS“, poezi,
botoi „FJALA“, Prishtinë 1995, faqe 100.
Shkruan: Shefqet
DIBRANI
Në vend të hyrjes:
Valdet N. Berisha është
ndër poetët më të kompletuar që i ka arkipelagu shqiptar në Zvicër. Ai ndjehet
një tip perandori, qoftë kjo perandori në suazat e mendimit krijues apo edhe në
jetën e përditshme si qytetar i rëndomtë, veti kjo që e karakterizon me një
pedanteri qytetare, ku ndërthuren arritjet në fushën e letërsisë dhe njohja e thellë
e gjuhës gjermane dhe zotërimi i shkëlqyeshëm i anglishtes, që i japin edhe më
shumë përmasë të ndjehet “perandor”. Këtë mendim të theksuar në fillim
të këtij shkrimi e krijova në çastin kur lexoja me vëmendje librin „Përtej
së dielës“, i cili përforcohet në çastin kur vërehet vizioni krijues që pat
nisur ky poet në librin e parë „Stina e pestë“. Pra, nga vepra në vepër,
niveli artistik i poezisë shënon rritje artistike, duke ruajtur vijimësi renda
kontureve stilistiko - krijuese edhe në librin e dytë. Ishin këto arsye që
determinojnë supozimin se Valdet N. Berisha qysh me librin e parë do të
dëshmojë bindshëm për një novatorizëm të mendimit dhe shprehjes artistike, pra
për krijimin e profilit poetik.
Krijimi poetik dhe kuptimi i së mundshmes...
Valdet N. Berisha ka qëndrim kritik
ndaj dukurive dhe ngjarjeve të rëndomta, të cilat i ka ngritur në parim
krijues: qoftë edhe në formë lirikash. Kjo dukuri nuk mungon as në poezitë me
tablo mërgimi e as në ato që kanë si qasje aktualitetin dhe zhvillimet shoqërore
e sociale në atdheun e tij. Ndjenja poetike është e kultivuar, ajo rezonon
revoltën qytetare si një ligjërim i artikuluar poetik. Poezia e Valdet N.
Berishës, është poezi moderne e ndërthurur me format krijuese dhe me një
sintagmë krahasuese që alternon më shumë kah poezia e kulluar lirike.
Libri „PËRTEJ SË DIELËS“, është një kërkim
përtej të së mundshmes. Derisa në librin e parë autori kërkonte të mundshmen „në
stinën e pestë“, te libri i dytë „Përtej së dielës“, del një koncept
i fortë filozofik i të të menduarit artistik që kërkimin e tillë e bën „Përtej
së dielës“?! Nëse i shmangemi rotacionit dhe riciklimit normal të ditëve, e
diela është dita e fundit, derisa përtej s’ka më as ditë, as javë dhe as
mundësi reale. Kjo metaforë ngjizet si dukuri reale, ngase në librin e parë,
poeti një kërkim të ngjashëm e bënte në një stinë inekzistente, „Stina e
pestë“. Po ashtu e diela është ditë pushimi dhe këtë ritëm e prishin vetëm
kambanat, kur njerëzit u kthehen lutjeve që s’kanë arritur t’i bëjnë gjatë
javës, ritual ky i përhershëm për të mos e lënë „përtej së dielës“, diku
në një ditë apo botë të trishtuar. E diela del si çelës zgjidhjeje i shumë
problemeve, qofshin këto sociale, politike apo edhe si nuancime të regjistruara
me një ndjenjë të hollë lirike. Por, sidoqoftë, kërkimi poetik bëhet „përtej
së dielës“, me çka mendja e lexuesit do të mbetet në kërkim të së
mundshmes, në kërkim të arritjes, gjithsesi në kërkim të përhershëm, gjë që si
veti dhe si kulturë e të menduarit është e mirë, është me përftime në dobi të
poezisë.
Edhe emërtimi i cikleve të poezive e përplotësojnë
këtë mendim. Ato janë menduar mirë e mirë dhe janë peshuar gjatë në mendjen e
poetit kur janë vënë në përfaqësim të mendimit krijues që shfaqet brenda poezisë,
përkatësisht cikleve në përgjithësi. Libri „PËRTEJ SË DIELËS“ është i
ndarë në pesë cikle: 1. „Hyrje në ditën e humbur“, 2. „Rebelimi i barit“, 3.
„Kur ti mungon“, 4. „Në ballo me gjarpërinj“, dhe 5. „Pushim në
miniaturë“.
Në ciklin e parë, poeti bën një hyrje metafizike si
oponencë veprimi mendor dhe letrar, derisa në ciklet vijuese shquhen mendime të
kthjellëta të cilat pasqyrojnë një gjendje të rëndë dhe një rrugë pa kthim kur „Përralla
e fëmijërisë“ është „mbështjellur me lëkurë qensh/ pastaj dëshirave u
kositën ylberët e stinës së parë“. Në këtë det figuracionesh, poeti
përplaset kryesisht me aktualitetin politik me ç’rast nuk ngurron të atakojë „vrasësit
me pagë“të cilët dogjën „patat, majmunët dhe gomarët publik“ në
kohën kur qytetari i rëndomtë duhej mësuar me „fjalët e ndaluara“,
atëherë kur biografitë e shkruara „mbetën te censori“, ndërsa „partia
e indiferencës“ shpallte persona „non grata dhe i pushkatonte“! Këto
fragmente nuk janë vetëm figuracione poetike, por janë përshkrimi më artistik i
realitetit tragjik që mbretëronte në Kosovën e asaj kohe.
Forma krahasimtare, përkatësisht, mënyra figurative
për të krahasuar të tashmen me të kaluarën, me të vjetruarën, del në shesh te
poezia „Ikja e portreteve“, në të cilën „Portretet (janë) si ornamente
qilimash me pluhur“të cilët „u ndoqën nga muret me zgjebe të kohës“.
Vargje të ngjashme ndeshen edhe në poezitë të tjera, të cilat realizohen „sipër
datave të ftohta“,pikërisht nga njerëzit e panjohur që „dëshirojnë veten
ta vizatojnë në lëkurë ujku“ etj.
Valdet N. Berisha, vërtetë i ka krijuar
figurat artistike me të cilat ai e bën vargun poetik, por, ndjenja e krijimit
është eveniment qenësor dhe mendimi elokuent në poezinë e këtij krijuesi janë
parësore:
Me ç’kalorës atëherë botën ka marrë
Nga cili mallkim i vetëm ka dalë?
Në ç’rrugë je nisur ç’detyrë të pret
Në dhembjen e re ç’ndjenjë po të vret?
Poezia: „Pyetje për fjalën“, faqe 19.
Këtë figuracion e gjejmë në mënyrë të ngjashme edhe
te poezia „Dashuri e parë“, ndonëse kjo ka elemente thellësisht lirike
dhe në te ndërthuren historika, edhe tragjizmi, edhe ironia:
Cila qe dashuria jonë e parë
Zoti apo vasha që s’e njohëm
Ikëm nga vendbanimet e vjetra
E lamë fëmijërinë
...
E harruam gurapeshin për
Kambanat e të dielave
Ç’dashuruam herën e parë
Vasha apo pëllumba
Faqe 23.
Se në poezinë e Valdet N. Berishës ka
abstraksion poetik s’ka dyshim, atë e gjejmë në formë nuancash në shumë poezi
të këtij vëllimi: „Me lule të stinës së pestë, vizitojmë varret e
përgjumura“, dhe kjo gjë bëhet “ditën e diel“, pra në ditën kur do
të „Dalim nga albumet/ kryengritës të buzëqeshjeve“. Disa nga
figuracionet i përkasin nocionit kohor, siç janë: dita, tejpërtejdritës, e
diela, stina e pestë etj. të cilat mbërthejnë në ndjenjat e poetit atë
monotoninë e së dielës, zymtësinë e saj, në të cilën përsëritet rituali i
lutjeve dhe i vizitave në varreza ku ato i freskojmë me lulet e „stinës së
pestë?!“. Pikërisht si kambana pikëlluese, përhapen edhe vargjet: „Shkuan
tejpërtej ditës, i vrau hapi i qetësisë, udhëtarët të hënave i keni parë,
papritmas ngjajnë në enigmë, që s’ua tregon kurrë e diela“, sepse, siç
duket, e hëna ka një homazh të papërmbajtur, ndërsa, në raport me poezinë e
këtij vëllimi, kjo ditë mbase mund të fillojë në fillimjavë, por kurrsesi pas
së dielës, sepse kërkimi i së mundshmes „përtej së dielës“ abstrahon të
qenit ditë e hënë menjëherë pas ditës së diele.
Motivi i mërgimit, sikurse edhe ai i mallit, zë
vend të posaçëm dhe është trajtuar në mënyrë të kujdesshme. Madje, poeti
vetëdijshëm iu ka shmangur këtij evenimenti, të cilin e ka mbuluar me nota
lirike dhe me konotacione të realitetit socio - politik të kohës: „Plot
balada të harruara/ na pikojnë çatisë së shpirtit“, „Stacioneve të botës/ me
mërzi në shpinë“, „Mbi jelet e largësisë/ më josh malli“, „Si dy udhëtarë të
zënë nga harrimi“. Mirëpo, motivi i mërgimit dallon, sidomos te poezitë: „Shënime
nga mërgimi“, „Udhët e mia“ etj.
As Valdet N. Berisha nuk ka mundur të
shkëputet nga rrethanat e tendosura që ia kishin përflakur atdheun,
përkundrazi, ai është marrë në mënyrë serioze me to, duke i atakuar këto veti
të shëmtuara, të cilat përditë e më thellë lëshonin rrënjë. Për të shpjeguar
ironinë e skajshme, po veçojmë poezinë „Vdekja e qenit“ e cila mu duk si
një konsonant artistike dhe si një cep i qëlluar i tërë asaj berihaje në këtë
rrokopujë marramendëse:
VDEKJA E QENIT
Kishte vdekur papritmas qeni
Në luftën e fundit s’dihet cilin vit
U sëmurën datat e kambanat
Në paqen e fundit që s’dihet kur filloi
Nga një lehje s’dihet pse në mesditë
Kishte vdekur papritmas qeni
S’dihet nga ç’sëmundje njerëzish në ç’moshë
N’ç’pozitë n’ç’operacion misterioz race
N’ç’udhëtim fati s’dihet nga ç’ndjenjë
Kishte vdekur qeni patriot i kombit të vet
S’dihet në ç’varr me ç’simbole tash përgjon.
Faqe 61.
Poezitë e Valdet N. Berishës janë
konstruktuar sikurse të ishin figura gjeometrike të cilat kanë dimensionet e
caktuara, por në konceptin meditativ dhe atë filozofik mbesin opsione në kërkim
të së mundshmes, kurse në planin letrar janë jo vetëm si risi por edhe si
cilësi.
Në poezitë e kësaj vepre janë disa nga konturet e
përcaktimeve krijuese, por angazhim i përhershëm mbetët situata në të cilën
ishte atdheu. Në njërën nga poezitë me motive të tilla, ai sikur do të këlthasë
përmes vargu të trishtuar: „Mbyllini dyert/ tash vijnë vrasësit e
tejdukshëm/ me koka akulli“.Vrasësit me „koka akulli“ është një
sintagmë trishtimi, e cila tmerrësisht përkon me të vërtetën. Në këtë rast,
shqetësimet krijuese bëhen edhe më të ndjeshme, kurse refreni i ripërsëritur
bëhet zë edhe më tronditës: „Mbyllini dyert/ vrasësit kanë shpirt të
zhveshur/ Në vendin e quajtur Kosovë“,madje, në këtë rast, poeti do të
përcaktojë edhe armën që ata mbajnë për të vrarë: „Vrasësit kanë pushkë të
gjata/ dhe thika të përgjakura nën hënë“?! Ky fragment poetik shpreh
shqetësimin intelektual dhe krijues për këtë shëmti, si njëra nga plagët që „na
i kulloti mushkëritë... e vitet... me kollitje“ në të cilat „ndërrohen
thikat, pjatat, mprehën dhëmbët nga... zemrat e qelqta“.
Poezia lirike është përmbledhur në mënyrë më të
theksuar në ciklin „Kur ti mungon“. Edhe pse ky cikël është mjaft i
shkurtër me vetëm tetë poezi, në të janë përfshirë dy poezi lirike ndër më të
bukurat „Letër së dashurës I“ dhe „Letër së dashurës II“. Këto dy
vjersha të realizuara kanë timbër të hollë lirik dhe mund të përfaqësojnë
frymën lirike të poetit edhe në ndonjë antologji të kësaj natyre:
LETËR SË DASHURËS II
Kontrolloj albumin
...
Marr pak mërzi
dhe ia qes kafes së ftohur
Sikur të mos kishte ndodhur kurrë
më prezantohet vetmia
Portretin tim ia pëshpërisë enigmën
që s’ia thonë muret
Ti nuk e di
ç’këngë këndohet sonte
kufijve të largësisë sonë
Faqe 53.
Libri ka mjaft poezi të realizuara, përkatësisht në
to breshërojnë mendime poetike të shkruara në çastin e frymëzuar. Për
konkretizim po i theksojmë edhe disa vjersha të cilat nuk kemi arritur t’i
përmendim më parë: Në ciklin e I-rë: Përralla e fëmijërisë,
Statistikë, Moment janari, Epitaf për njeriun e panjohur, Pritje plakë,
Dashuria e parë. Në ciklin e II-të: Vajtim modern, Tash vijnë
vrasësit, Mal me enigma, Fjalë për miqtë. Në ciklin e III-të: Para
se të të thërras, Kur pritja merr gjumë, Qytetet tona. Në ciklin
e IV-të: Kostumi për festë, Mosmarrëveshja e buburrecave, Kronikë,
Njerëzit që s’dua t’i kujtoj, Prandaj, Repriza, Kufomë e paidentifikuar,
Reklamë për paqen, Biografia e njeriut butak, Metaforë etj. Te cikli
i V-të do të veçonim poezitë: Përkushtim njeriut pa atdhe, Poezia e
pashkruar, Dhoma ime, Atëherë je në shtëpi etj., nëpër të cilat derdhen
ndjenjat dhe motivet e pashmangshme.
Përfundim:
Poezia e Valdet N. Berishës mbetet një
kërkim specifik i vargut modern, një nivel letrar i arritjeve stilistike dhe
protestë lasgushiane. Ndoshta janë këto vlera të realizuara që e bëjnë atë të
ngritur në fushën e krijimit poetik, i cili prej kohësh barrikadohet prapa një
heshtjeje protestuese, që ngjason me atë të Lasgush Poradecit. Por,
çfarë mund të themi për Valdet N. Berishën, për heshtjen e tijgati
dhjetëvjetëshe: përveç „heshtjes“si formë e protestës apo si mllef
krijues përkitazi me rrjedhat letrare në përgjithësi, ndoshta mund të ketë edhe
ndonjë gjë përtej mendimit poetik të shfaqur në këtë libër! Të shpresojmë!...
SHËNIME PËR AUTORIN:
Valdet N. Berisha, (25. 04. 1969). Lindi
në Kliqinë të Pejës. Pas gjimnazit në Pejë, ka studiuar Letërsinë dhe Gjuhën
Shqipe në Fakultetin Filologjik të Prishtinës. Në vitin 1994 është vendosur në
Zvicër, ku pastaj ka diplomuar në ekonomi. Prej 1993 është anëtar i Lidhjes së
Shkrimtarëve të Kosovës. Shkruan poezi, tregime, ese dhe merret me përkthime
letrare. Një kohë të gjatë ka punuar redaktor në gazetat periodike e ditore
shqipe që botoheshin në Zvicër. Poezia e V. N. Berishës është përkthyer dhe
botuar në gjermanisht e rumanisht, ndërsa është prezantuar në antologjitë “I
kujt je atdhe”, Rozafa, Prishtinë 2003 dhe “Un alfabet al poeziei albaneze -
Një alfabet i poezisë shqipe.”, Bukuresht 2003.
Veprat letrare: „Stina e pestë“,
„Rilindja“, Prishtinë 1993, dhe „Përtej së dielës“, „Fjala“, Prishtinë
1995.
Valdet N. Berisha, jeton në Zvicër.
*Marrë nga libri: Sh. DIBRANI “LIBRA DHE
MBRESA”, kritikë letrare, St. Gallen 2005, faqe 435-442.