Sabile Basha: Lëvizja ilegale patriotike shqiptare në Kosovë, 1945–1990 (40)

JATAKËT DHE BUNKERËT E LIRISË

RRETHIMI I BUNKERVE TË ALUSH SMAJLIT- QERRATAS (40)

Nga Prof. Dr. Sabile Keçmezi-Basha

Rrethimi i bunkerëve ishte i plotë, i organizuar me kujdes dhe i kryer me përpikëri ushtarake. Nga çdo anë, terreni ishte nën kontrollin e forcave partizane, duke mos lënë as edhe hapësirën më të vogël për shpëtim apo për manovrim. Luftëtarët shqiptarë, të ngujuar brenda strehës së tyre të përkohshme, e kuptonin qartë se kishin hyrë në një rreth ku çdo përpjekje për dalje do të nënkuptonte përballje të pashmangshme me vdekjen.

Sipas rrëfimeve të dëshmitarëve, në këtë gjendje tensioni dhe tërbimi, Alush Smajli tregoi guximin dhe qartësinë e tij të zakonshme. Ai kishte vërejtur shpesh një oficer partizan që patrullonte në ato anë, një njeri që njihte gjuhën shqipe dhe që mes popullit njihej me pseudonimet “Rexhë Hajdari” ose “Rexhë Boshnjaku”. Alushi, duke e njohur këtë figurë dhe duke u mbështetur në kodin e pashkruar të besës, i kërkoi atij një duel ballë për ballë, një ndeshje burrash që do të shpërbënte rrethimin pa gjakderdhje të kotë.

Partizani, i vetëdijshëm për emrin dhe famën e Alushit, nuk e hodhi poshtë menjëherë thirrjen e tij. Përkundrazi, ai i propozoi që të dilte nga bunkeri për t’u marrë vesh, duke i dhënë fjalën se nuk do të qëllohej. Në një kontekst ku fjala e dhënë në kulturën shqiptare konsiderohej shenjtëri, Alushi pranoi. Me një vendosmëri të heshtur, ai la strehimin e tij të ngushtë dhe u nis drejt atij që e kishte ftuar në një marrëveshje.

Mirëpo, historia e asaj dite dëshmon se besa nuk kishte më vend në logjikën e një ushtrie që vepronte mbi bazën e mashtrimit dhe tradhtisë. Posa Alushi u bë i dukshëm, sapo ai hodhi hapat e parë drejt partizanit, në drejtimin e tij shpërthyen breshëri pushkësh nga shumë anë. Ishte një grackë, një dredhi e planifikuar për ta kapur ose eliminuar komandantin e njohur të rezistencës.

Por aty shkëlqeu edhe një herë tjetër gjenia luftarake e Alush Smajlit. Me refleksin e një luftëtari të përgatitur dhe me instinktin e një strategu të lindur, ai nuk u lëshua në panik. Brenda sekondave, u shtri barkazi mbi tokë dhe, duke përfituar nga terreni, arriti të shpëtonte pa lëndime. I paprekur nga plumbat që çanin ajrin mbi të, ai u tërhoq me kujdes dhe u kthye përsëri në bunker, duke treguar se dinakëria dhe besa e tij shqiptare nuk mund të thyheshin lehtë nga dredhia e armikut.

Ky episod nuk ishte vetëm një akt heroik i mbijetesës, por edhe një dëshmi e përplasjes së dy botëve: nga njëra anë besa shqiptare, e cila edhe në rrethana lufte kërkonte marrëveshje të drejtë e burrërore, dhe nga ana tjetër tradhtia e një pushteti që nuk njihte nder, por vetëm dominim dhe asgjësim.

Në atë çast dramatik, kur bunkerët e Luginës së Lajthisë ishin të rrethuar nga çdo anë, shpërtheu përleshja e ashpër mes atdhetarëve shqiptarë dhe forcave partizane. Luftimet u zhvilluan me një intensitet të jashtëzakonshëm. Disa herë radhazi oficerët partizanë u përpoqën të hidhnin granata dore mbi bunker, duke synuar ta shkatërronin nga brenda strehën e ngushtë ku qëndronin luftëtarët. Megjithatë, çdo përpjekje e tillë dështonte, sepse çdo herë që armiku afrohej, breshëritë e pushkëve të Ahmet Krajkut dhe Muratit i detyronin të tërhiqeshin në panik, duke u larguar nga perimetri i mbrojtjes.

Kjo rezistencë e vendosur tregonte jo vetëm guximin e djemve, por edhe përgatitjen e tyre të lartë luftarake. Çdo breshëri ishte një dëshmi e vendosmërisë për të mos lejuar armikun të cenonte strehën e tyre të fundit. Por ndërsa minutat kalonin dhe orët e betejës zgjateshin, rrethi i hekurt i ngritur rreth bunkerëve filloi të ngushtohej gjithnjë e më shumë. Partizanët po forconin pozitat, ndërsa shtypja e tyre po bëhej e padurueshme.

Në këtë situatë të ngarkuar, Murati dhe Ahmeti e kuptuan se qëndrimi i gjatë në të njëjtin vend do të çonte vetëm drejt shuarjes së pashmangshme. Për të shmangur kapjen dhe për të shpërqendruar armikun, ata vendosën të ndërmerrnin një manovër të rrezikshme: kalimin nga bunkeri ku ndodheshin në tjetrin, i cili ndodhej vetëm dy-tri metra më larg. Ky veprim, i parë në shikim të parë si një lëvizje e vogël në hapësirë, në të vërtetë bartte me vete një rrezik të jashtëzakonshëm. Çdo hap i tyre ishte i ekspozuar ndaj syve vigjilentë dhe armëve të gatshme të partizanëve që rrethonin luginën.

Ky moment i përballjes së Muratit dhe Ahmetit përfaqëson një shembull të qartë të strategjisë së rezistencës shqiptare, edhe në rrethana të pashpresa, ata nuk pranuan dorëzim, por kërkuan mënyra për të ruajtur iniciativën dhe për ta mbajtur armikun nën presion. Vendimi për të kaluar nga një bunker në tjetrin ishte një akt i dëshpëruar, por njëkohësisht heroik – një shfaqje e përkushtimit të tyre për të luftuar deri në frymën e fundit.

Vendimi për të kaluar në bunkerin tjetër u pa nga Murati dhe Ahmeti si një mundësi e vetme për të shpëtuar nga ngushtica ku ndodheshin. Ata besonin se atje do të gjenin një mbrojtje më të sigurt, duke shfrytëzuar edhe një pjesë të armatimit të fshehur më herët, i cili mund të fuqizonte rezistencën e tyre. Ky mendim ishte i ndërtuar mbi shpresën se çdo hap i ri do t’i jepte jetë një mundësie të re për mbijetesë, një hapësire ku mund të rimerrnin frymë dhe të vazhdonin luftën e pabarabartë.

Por partizanët kishin vepruar me kujdes dhe me përgatitje të hollësishme. Çdo shteg, çdo shkurre, çdo gëmush ishte shndërruar në një pikë vrojtimi e pritash, ku ushtarët prisnin me gishtin në këmbëz për të shtënë ndaj çdo lëvizjeje të të rrethuarve. Strategjia e tyre ishte e qartë, të mos u jepnin asnjë mundësi arratisjeje, të mos lejonin që bunkeri i dytë të bëhej strehë apo burim i një rezistence të re.

Në çastin që Murati dhe Ahmeti ndërmorën hapin fatal për të kaluar, zhurma e breshërive shpërtheu si rrufe mbi trupat e tyre. Plumbat i goditën rëndë, duke i plagosur për vdekje aty pranë, mes dy bunkerëve që për ta përfaqësonin kufirin midis jetës dhe vdekjes. Megjithatë, edhe në ato çaste të dhimbshme e të përgjakshme, ata nuk u dorëzuan. Me pushkët në duar, duke luftuar deri në frymën e fundit, arritën të shkaktonin humbje të ndjeshme në radhët e partizanëve, duke vrarë e plagosur disa prej tyre.

Nga bunkeri tjetër, Alush Smajli, i cili kishte ndjekur me vëmendje të gjitha lëvizjet, nuk e la të humbej rasti për të ndihmuar shokët e tij dhe për të goditur armikun. Ai hapi zjarr të pandërprerë me pushkë, duke hedhur edhe granata mbi partizanët që kishin guxuar të afroheshin për të asgjësuar Muratin e Ahmetin. Lufta e tij u shndërrua në një valë shpërthimesh dhe krismash, duke u bërë dëshmi e vendosmërisë dhe e trimërisë së pashoqe, që sfidonte edhe vetë rrethimin e hekurt të armikut.

Ky episod, i shënuar me gjak e heroizëm, nuk ishte thjesht një përleshje mes tre burrave dhe një ushtrie të tërë, ai ishte një skenë dramatike e përballjes së idealit me dhunën, e besnikërisë ndaj atdheut me shpresën e zbrazët për mbijetesë. Edhe të plagosur, edhe në prag të fundit, Murati e Ahmeti dëshmuan se sakrifica e tyre nuk ishte thjesht një akt i pashmangshëm, por një betim i bërë mbi armë se lufta për liri nuk do të shuhej asnjëherë.

Pasi Murati dhe Ahmeti, të rënduar nga plagët e marra, u futën përsëri në bunker, heshtja filloi të mbretëronte aty ku pak më parë krismat e pushkëve përziheshin me britmat e betejës. Armët e tyre, që deri atëherë kishin jehuar me vendosmëri, tashmë pushuan së foluri, zërat e atyre burrave trima që deri në frymën e fundit kishin qëndruar në mbrojtje të idealeve të tyre, u shuan përgjithmonë. Krismat që dikur shpërthenin me forcë dhe guxim, tash dëgjoheshin gjithnjë e më rrallë, derisa heshtja e pashmangshme e vdekjes e mbuloi krejtësisht bunkerët.

Megjithatë, kjo heshtje nuk i qetësoi partizanët. Përkundrazi, ajo i mbushi me pasiguri dhe frikë. Ata nuk guxonin t’i afroheshin bunkerëve, sepse dyshonin se mungesa e krismave ishte një mashtrim i qëllimshëm, një strategji e ndonjë prej ilegalëve që mund të ruante ende jetën dhe fuqinë për t’i goditur në befasi. Çdo hap drejt bunkerëve u dukej i rrezikshëm, sikur secili gur e çdo hije mund të shndërrohej në një pritë vdekjeprurëse.

Herë pas here, heshtjen e thellë të maleve e thyente një krismë automatiku, e vetmuar dhe e papritur, që përplasej mbi krahët e brigadës partizane si një kërcënim i padukshëm. Partizanët mbeteshin të hutuar, duke mos ditur nëse kjo ishte një shenjë e një sulmi të ardhshëm apo një provë e fundit e rezistencës. Ata nuk e dinin se pas atyre krismave të shpërndara me kujdes fshihej dora e Alush Smajlit, i cili ende vazhdonte luftën e tij të vetmuar.

Ky kontrast mes heshtjes dhe zhurmës së beftë, mes dyshimit dhe guximit, i jepte betejës një dimension tjetër, atë të frikës së armikut dhe qëndresës së një njeriu të vetëm, që, edhe i rrethuar dhe i braktisur nga fati, vazhdonte ta mbante gjallë zjarrin e betejës.

Me fillimin e agimit, kur rrezet e para të diellit nisën të çajnë mjegullën e maleve dhe të ndriçojnë Lugun e Lajthisë, Alush Smajli ende qëndronte i pathyer. Municioni i tij nuk ishte shteruar krejtësisht dhe, mbi të gjitha, shpirti i tij luftarak nuk njihte lodhje. Dorëzimi, për të, nuk përbënte asnjëherë një mundësi. Një gjë e tillë do të kishte nënkuptuar tradhti ndaj idealeve të lirisë për të cilat kishte ngritur pushkën dhe kishte vënë në rrezik jetën e tij. Në ndërgjegjen e tij, dorëzimi nuk ishte vetëm një akt i pavlerë, por një njollë që do ta poshtëronte kujtimin dhe sakrificën e tij, duke ia zhvlerësuar tërë qëndresën.

Me shpirtin e ngjeshur ndër dhëmbë, ai vazhdonte të luftonte me një vendosmëri të çeliktë. Çdo krismë e pushkës së tij nuk ishte thjesht një plumb, por një thirrje e fundit e qëndresës, një sfidë drejtuar forcave që po e rrethonin. Nga bunkeri i tij, ai i zmbrapsi partizanët herë pas here, duke i detyruar të tërhiqeshin dhe duke ua ngadalësuar afrimin. Hapat e tyre drejt bunkerit ishin të pasigurt, sepse çdo përpjekje për të depërtuar brenda përballej me një breshëri zjarri që dilte nga dora e një burri të vetëm, por të palëkundur.

E megjithatë, ashtu si çdo betejë që tretet me kalimin e kohës, edhe kjo kishte çastet e veta të heshtjes. Kur krismat pushuan dhe një periudhë qetësie e rëndë mbuloi rrethimin, partizanët nisën të marrin guxim. Ata iu afruan bunkerëve me hapa të ngadalshëm, por frika i shoqëronte në çdo lëvizje. Kishin nevojë për një vetëbesim të madh për të çarë drejt hyrjes, sepse brenda atij guri të ngushtë fshihej ende figura e pathyeshme e Alush Smajlit, e gatshme të jepte frymën e fundit në mbrojtje të kauzës.

Ky çast i përzier mes agimit dhe heshtjes, mes vendosmërisë së një njeriu dhe frikës së një ushtrie të tërë, e ngre figurën e Alushit përtej kufijve të një luftëtari të zakonshëm. Ai tashmë shfaqej si simbol i një qëndrese që nuk mund të thyhej as nga rrethimi, as nga frika, e as nga vdekja që i afrohej hap pas hapi

Atdhetari i pathyeshëm, Alush Smajli, në momentet e fundit të betejës së tij, e shfrytëzoi çastin kur mali filloi të digjej përqark. Tymrat dhe flakët, që pushtonin shkurret dhe pemët, krijuan një çarje të vogël në rrethimin e hekurt të partizanëve. Në atë hapësirë të rrëmujshme, ai, i përgjumur nga lodhja dhe i goditur nga zjarri i armikut, por ende i gjallë dhe i fortë në shpirt, u zvarrit me vendosmëri drejt bunkerit tjetër, ku e prisnin të shtrirë përdhe vëllai i tij, Murati, dhe miku besnik, Ahmet Krajku. Ishin të lënduar, tashmë pa fuqi, por ende pjesë e asaj drame të përbashkët të qëndresës.

Kur iu afrua pranë, Alushi, me një ndjeshmëri që vetëm heronjtë e vërtetë mund ta mbartin në çastet e fundit, i puthi në ball, duke u dhënë një lamtumirë të heshtur. Në dorën e tij të ngjeshur fort, qëndronte një revole e mbetur me pak fishekë, arma e fundit që e lidhte ende me idealin dhe me betimin për të mos u dorëzuar kurrë. Çdo plumb që lëshonte ai nuk ishte thjesht akt i mbrojtjes së vetvetes, por shndërrohej në simbol të sfidës së pandalshme ndaj pushtetit represiv, që synonte të shuante jo vetëm jetën e tij, por edhe frymën e lirisë që përfaqësonte.

Megjithatë, edhe kjo armë e vogël, e fundit, nuk mundi ta përballonte dot pafundësinë e breshërive partizane. Kur plumbi i fundit u shkreh, në bunkerin e ngushtë ra një heshtje e rëndë, ndërsa jashtë brigada partizane lëshonte mbi të një shi plumbash, që i shoshiti trupin e tij trimëror. Ishte një fund tragjik, por i lavdishëm- Alushi u shua jo si i dorëzuar, por si një luftëtar i pathyer, që zgjodhi të vdiste me armë në dorë sesa të nënshtrohej.

Vdekja e tij nuk solli vetëm mbylljen e një jete të përkushtuar ndaj atdheut, por mbolli edhe farën e frikës në zemrat e partizanëve që luftuan kundër tij. Ata, ndonëse ishin me dhjetëra, ndonëse kishin topa, pushkë e bomba, mbetën të tronditur para guximit të një njeriu të vetëm, i cili u bë shembull se si trimëria dhe idealizmi i pastër janë më të fuqishëm se çdo ushtri. Në këtë mënyrë, Alush Smajli nuk u shua, por u shndërrua në kujtesën historike si trimi i pathyeshëm i Llapushës, që në çastin e fundit arriti ta mbushte armikun me tmerr dhe respekt njëherësh.

Madje edhe pas rënies së tij heroike, prania e Alush Smajlit vazhdoi të ushqente frikën dhe pasigurinë e armiqve. Partizanët nuk guxuan t’i afroheshin menjëherë trupit të tij, sikur edhe i vdekur ai ende të mbante fuqinë e një force të gjallë. Për të shmangur çdo rrezik të mundshëm, ata nuk i afruan ushtarët, por dërguan fillimisht një jevg të mjerë, që të verifikonte vdekjen e tij. Vetëm pasi u bindën se ai kishte dhënë shpirt, ushtarët guxuan t’i afroheshin.

Pamja që i priti ishte e një madhështie të heshtur, armët e tij, që deri atëherë kishin lëshuar flakë mbi ta, tani ishin të zbrazura, pa asnjë fishek. Përkrah tyre, aty pranë kokës së tij, qëndronte një çantë me libra – shenjë e një shpirti që, krahas luftës, ushqehej edhe me dijen dhe idealet që i dhanë forcë për të përballuar betejat. Trupi i tij i shtrirë ishte mbuluar nga flamuri kombëtar me shqiponjën dykrenare, si një flamur i lavdisë që i garantonte përjetësinë. Ai flamur nuk ishte thjesht një mbulesë, por dëshmi e fundit e atdhedashurisë dhe e betimit se Alushi kishte zgjedhur të vdiste si bir i kombit, duke mbetur besnik ndaj kauzës deri në frymën e fundit.

Pasi morën trupat e tre dëshmorëve, partizanët i dërguan në Kijevë. Megjithatë, edhe atje, lajmi i rënies së Alush Smajlit nuk u prit me besim. Popullata serbe nuk mund ta besonte se një njeri i vetëm, i rrethuar nga një brigadë e tërë, mund të kishte rënë vetëm pasi kishte mbajtur kaq gjatë një rezistencë të ashpër dhe të lavdishme. Figura e tij tashmë ishte ngritur mbi kufijtë e zakonshmes, ai ishte shndërruar në mit, në shembullin e atij trimi që nuk dorëzohet as në jetë, as në vdekje.

Në këtë mënyrë, edhe pas rënies, Alush Smajli vazhdoi të jetonte si një figurë e jashtëzakonshme, një atdhetar që i imponoi frikë armiqve edhe pasi kishte dhënë shpirt dhe një hero që populli shqiptar e përjetësoi në kujtesën e vet historike si simbol të qëndresës dhe besnikërisë ndaj flamurit e kombit.

Përballë skenës së rënies së njërit prej kundërshtarëve më të pamposhtur, komandanti serb ndjeu nevojën e verifikimit të fundit. Ai urdhëroi që të pyeteshin fshatarët e zonës, me qëllim që të merrte prej tyre një konfirmim të qartë: a ishte me të vërtetë trupi që qëndronte i shtrirë përpara tyre ai i Alush Smajlit, trimit që për një kohë të gjatë kishte mbajtur gjallë frikën dhe pasigurinë e pushtuesve? Mirëpo, pavarësisht presionit dhe rrezikut që bartnin pyetjet e ushtarëve, fshatarët nuk pranuan kurrë ta pohojnë. Ata, të cilët e njihnin shumë mirë Alushin – si bashkëfshatar, si shok e si bir të kësaj toke – zgjodhën heshtjen dhe mohimin, duke dëshmuar kështu jo vetëm respektin e tyre për heroin, por edhe një akt të pastër rezistence morale. Heshtja e tyre qe një mënyrë e të mbrojturit të nderit të Alushit edhe pas vdekjes, një mburojë që ia siguronte atij pavdekësinë në ndërgjegjen e popullit.

Ky refuzim i fshatarëve për të dëshmuar në favor të komandës serbe është tregues se edhe i vdekur Alush Smajli vazhdonte të ishte burim tmerri për armiqtë. Vetë fakti që ata kërkonin një pohim të tillë, flet për fuqinë e jashtëzakonshme të figurës së tij dhe për ndikimin e pathyeshëm që ushtronte mbi ta. Në ndërgjegjen e serbëve, Alushi nuk ishte thjesht një luftëtar i rënë, por një simbol i rezistencës që nuk shuhet me pushkatim, një prani që edhe e shtrirë në tokë vazhdonte të sfidonte autoritetin e tyre.

Në fund, i zhytur në dilemë dhe i vetëdijshëm për rrezikun që bartte edhe kujtimi i tij, komandanti serb dha urdhrin që kufomat të dorëzoheshin tek familjarët. Ata duhej t’i varrosnin në Llazicë, të mbuluar me flamurin kombëtar shqiptar. Ky akt, megjithëse i imponuar nga rrethanat, në të vërtetë shënoi një pranim të heshtur të madhështisë së sakrificës së tyre. Flamuri që mbulonte trupin e Alushit dhe shokëve të tij nuk ishte thjesht një shenjë identiteti, por një vulë përjetësie, një dëshmi se ata ranë jo si individë të zakonshëm, por si bij të një kombi që kërkonte lirinë.

Në këtë mënyrë, edhe varrimi i tyre u shndërrua në një akt simbolik, ku edhe pushtuesi, ndoshta pa dashur, legjitimoi heroizmin e atyre që u flijuan për idealin kombëtar. Alush Smajli, edhe në gjumin e fundit, u mbulua nga flamuri i shqiponjës dykrenare, duke hyrë në përjetësi jo vetëm si një trim i malësisë, por si një emblemë e pashlyeshme e rezistencës shqiptare.

Vijon