Ilir Muharremi: Vështrim për ekspozitën 'Çfarë duhet të qëndrojë?'

Vështrim për ekspozitën “Çfarë duhet të qëndrojë?”

Nga Ilir Muharremi, kritik i artit

Mbi idenë e filozofisë se “Çfarë duhet të qëndrojë?”, ajo që tashmë ekziston ose duket që ekziston a në fakt shndërrohet dhe pas disa çastesh më nuk ekziston. Gjithçka duket si e jetuar, por vazhdon në momentalen drejt ardhmërisë së “re”. Koncepti kuratorial i Bora Kelmendi Beqiraj në ekspozitën frytdhënëse, të qëlluar ngritë çështjen e një reflektimi përtej nuancave të asaj që ishin, ose si rishfaqje e kalueshmërisë përmes materialeve ca të nevojshme të kohës, të tjera rishfaqeshin përmes imazheve që preknin kujtesën, të tashmen dhe të ardhmen. Mendimi i kthimit nuk shpall fitoren e fuqizimit të së shkuarës, por mbetjet që zhvillohen në artin e idesë dhe konceptit pa të cilat do jetonin në thellësi të kohës së shkuar. A ekziston e përkohshmja? Është një ide që shumë shpejt shndërrohet dhe mbetjet eliminohen nëse nuk i mbledh ndërgjegjja e kohës. Për ta quar më tutje konceptin kuratorial të ekspozitës punimet: video, fotografi, intalacion, video-performancë, piktura nuk mbeten peng vetëm të mediumeve si shenjë promovimi, por imazheve, qëllimeve, ideve që kthejnë historinë, dhe shtjellojnë zhvillimin. “Ekspozita e shfaq të përkohshmen si një fushë negocimi ku e shkuara ngul këmbë, e tashmja shpërbëhet dhe e ardhmja mbetet e hapur”, shkruan në konceptin kuratorial Kelmendi-Beqiraj. Ekspozita u hap të hënën mbrëma në hapësirën e Barabar Centre në Prishtinë. Është edicioni i 13-të i ekspozitës ndërkombëtare të artit bashkëkohor ‘Net/Rrjet’. Është organizuar nga  Expoart.40.

Artisti Adem Rusinovci paraqet një kub si instalacion skulptural, me titull “Profecia e pasqyrave të thyera”.  Kubi shfaqet si një kornizë e hapur  jo më një formë e mbyllur, por një ftesë për të pranuar vetveten në gabim. Ai nuk fsheh gabimet, por i parashtron si pyetje: ç’mund të mësojmë nga sekretet që rrjedhin përmes plasaritjeve tona? Rrethi prej pasqyrash të copëtuara nuk justifikon shkatërrimin,  ai thotë se çarja mund të jetë mënyra e vetme për t’u bërë profeci. Çdo copë është një fragment reflektimi, një komunitet i vogël vetëdijeje që refuzon tarifën e unitetit të rrem.  Një dritë blu del nga brendia  jo si zjarr që djeg, por si tym që lexon dokumente të harruara, përmes tij zgjohet një arkiv i heshtur, i cili flet për bindjen, për rregullat që varen mbi supet tona dhe që na shndërrojnë në hije të vetvetes. Në mes të kësaj skene, një fije e hollë mban një shenjë të brishtë kujtese  më e lehtë se absurdi dhe më e ndritshme se toka ku bien ligjet. Na kujton se linjat nuk kursehen nga thyerjet, por mësojnë të frymojnë nën presionin e tyre  të krijojnë mjegull që s’mund ta ketë parashikuar rregulli. Fragmentimi nuk është humbje, por një ritual ruajtjeje,  secila copë pasqyron një copë të së vërtetës, një dritë të vendosur në një kod të ri. Ato janë toteme të vogla kujtese që mbajnë histori të shpërndara, të gatshme për t’u lexuar nga kushdo që pranon të shikojë. Arkivi i zërave të mënjanuar hapet si nata një përhapje mistike që sfidon qetësinë e kategorive. Kur guximi bëhet veprim  kur frika kthehet në thyerje të ndërgjegjshme   mjegulla ndahet dhe shfaqet një dritë që nuk mund të inkasohet nga regjistrat. Kjo punë nuk predikon një kthim në formë, por një lloj epifanije të copëtuar: se të prishemi mund të jetë mënyra e vetme për të parë më qartë, dhe se profecia më e sinqertë vjen nga ato copa që refuzojnë të qëndrojnë të njëjta.

Artistja Ana Silivonchik nga Polonia  sjell veprën me titull “Peshku i Thellësive”.  Funksionon si një ekosistem simbolik ku figura e peshkut të thellësive bëhet qendër reflektimi mbi trupin, dëshirën dhe humbjen e kuptimit. Në anën statike, panele dhe sipërfaqe reflektuese prodhojnë fragmente kohe të ngrira, ekrani video në të djathtë sjell figurën lëvizëse që deformon dhe përsërit vetveten, duke futur temporalitetin si element aktiv të përvojës. Kontrasti midis imazhit të ngrirë dhe atij në lëvizje krijon tension dhe fton shikuesin të lëvizë rreth punimit, ku çdo kënd sjell reflektime të reja dhe kuptime të ndryshme. Alegoria e peshkut trup që shpërthen, lëkurë dhe brendësi që dalin jashtë , tregon subjektin modern që ripërtërihet përmes thyerjes dhe deformimit. Videoja vepron si burim epifanie, momentet e shfaqjes dhe zhdukjes manifestojnë se kuptimi lind në ndërprerje dhe përsëritje, jo në një totalitet të qëndrueshëm. Në ekspozitë, vepra i beson shikuesit, kuptimi nuk ofrohet i gatshëm, por formohet gjatë tranzicionit mes imazhit dhe vetëdijes.

Artisti Eshref Qahili sjell punime me titull “Errësira e Artë: Radio”. Ky grup punimesh lexon radion si një aparat të kujtesës kolektive, vizatimet e kasetave dhe regjistrimeve paraqesin mediumin jo si thjesht mjet transmetimi, por si arkiv fizik i përvojave të përbashkëta. Forma dy-dimensionale e printit ruan kohën e ngrirë të transmetimit,  frekuencat shndërrohen në vizë, shenjat e përdorimit dhe skicat bëhen indekse të një historie të dëgjuar, jo domosdoshmërish të parë. Skulptura e afërt (objekti i zezë me grill dhe elemente të ngulitura) funksionon si relikt, ajo materializon audiencën, bëhet objekt  i  dëgjimit dhe trupëzimi i valës. Përmes materialeve të dëmtuara dhe elementeve të integruar, objekti flet për dëmtimin e mediave dhe për mënyrën se si memoria teknologjike konsumon dhe konservon fragmentet e jetës sociale. Në lidhje hapësinore, vepra krijon një dialog midis arkivit dhe aparatit,  printet tërheqin shikimin në fragmente të ngrira.  Kuptimi nuk shpërfaqet si mesazh i vetëm, por si ndryshim i vazhdueshëm mes transmetimit dhe ruajtjes  radioja si objekt që na mëson të mbajmë e të harrojmë në të njëjtën kohë.

Artistja Eliska Lubojatzka  nga Çekia shfaq një film të shkurtër 12 minutësh. “Lilith and a Body” rimendon mitin e Lilith-it si një poezi vizuale të shpëtimit dhe sfidës. Filmi e vendos heroinën jashtë kufijve të tekstit të njohur  pas arratisjes nga Kopshti në një peizazh të huaj dhe kinematografik ku realiteti shpërbëhet në fragmente ëndrrash. Aty, takimet me figura misterioze shërbejnë jo si episode treguese por si rreze që zbulojnë shtresa të fshehura të dhimbjes dhe burime të heshtura force. Përmes një gjuhë vizuale të ngarkuar me simbolikë dhe skena surrealiste, vepra shqyrton ambivalencën e mbijetesës, trauma nuk fshihet pas një skene të qetë, por rikthehet si material formues që i jep heroinës mundësi të rindërtojë identitetin e vet. Udhëtimi i Lilith-it nuk është një linjë e drejtë rikthimi, është një rrugëtim i copëtuar, i pasur me takime që çojnë drejt një fuqizimi të fituar përmes përballjes. Filmi ngre pyetje rreth mënyrës si mitet formësojnë imazhet e grave, a janë ato përshtypje të përjetshme, apo mund të rimodelohen për të pritur narrativat e reja të rezistencës? “Lilith and a Body” bën të dukshëm se miti mund të ribëhet  jo për ta fshirë të shkuarën, por për ta kthyer atë në një mjet të ri të shikimit dhe të fuqizimit.

Artistja Rozafa Shpuza sjellë një seri fotografish.   Metamorfoza e tyre ndodhi si një zhvendosje e heshtur, vajzat e qytetit, të vogla në emër por të mëdha në ikje, u shpërndanë si afshera nëpër rrugicat e pluhurta  jo të humbura, por të shpërndara në forma të reja të kujtesës. Seria kap ato rrëzime në të zezë e bardhë, fytyrat e pazbuluara, duart që mbajnë fletoret e rrafshuara, çarçafët e vendosura në heshtje. Fotot nuk janë portrete, por dokumente të tranzicionit , gjurmë që tregojnë se çfarë lihet pas, tingujt e dasmave që nuk dëgjohen, lotët e mbledhura si ngjarje të parazgjedhura, degët e krasitura që mbeten si arkeologji familjare. Në ambientin e errësuar të ekspozitës, ku drita është e matur dhe hijet bëhen pjesë e kompozicioneve, secili imazh shtjellon një rrëfim të ri. Errësira nuk fsheh, ajo seleksionon dhe thekson, ndriçimi i ngushtë zbërthen teksturën e pluhurit, thekson germën e një fletoreje, dhe bën të dukshëm boshllëkun që lindi pas ikjes. Kjo seri nuk kërkon përgjigje ajo kërkon vëmendje të ngadaltë. Përmes kontrastit të bardhë e zi lind një lloj riti e  metamorfoza  si mbetje dhe si rifillim. Kujtimet shndërrohen në imazhe që mbajnë peshën e mungesës, dhe hapësira e errët e galerisë i jep shikuesit rolin e mbledhësit të atyre lotëve të harruara.

Margit  C. Egg  nga Austria  prezanton një vepër që kap një moment të paprerë dhe instinktiv, kuzhinieri nuhat mishin me një lëvizje spontane që flet më shumë se çdo pozë e menduar. Piktura shërben si një studim fenomenologjik i aktit të gatimit , nuhatja, prekja dhe shikimi shndërrohen në gjeste shqisore që ndërtojnë një familjaritet trupor me materialin ushqimor. Vepra përdor goditje të lira dhe një paletë të ngrohtë që thekson teksturat e mishit dhe lëkurës, duke bërë që shija dhe aroma të ndihen si të dukshme përmes ngjyrës dhe dritës. Kadrimi i afërt dhe drita selektive i japin portretit intimitet ritual  një moment pune të kthyer në akt të pastër artistik. Në këtë mënyrë piktura fton shikuesin të përjetojë gatimin jo vetëm si zanat, por akt artistik.

Artistja Katerina  Belkina nga  Gjermania prezanton trupin e saj në fotografi. Seria funksionon si një laborator i identiteteve femërore, jo thjesht si një koleksion portretesh, por si një praktikë performative ku artisteja dekonstrukton dhe rindërton mënyrat me të cilat gruaja paraqitet dhe perceptohet. Përmes kostumit, maskës dhe kërcënimit për t’u bërë “tjetra”, imazhet bëhen skenë ku psikologjitë shumëzuese pushtet, brishtësi, lakmi, butësi  nuk shfaqen si arketipe të fiksuara, por si valle të vazhdueshme transformimesh. Teknika e veshjes dhe metamorfizmit, e ndjekur me disiplinë skenografike, krijon një arkiv të strategjive të përditshme,  si gratë “luajnë” role për të mbijetuar, por edhe si këto role kthehen në mjet rezistence. Në vend që të servojë një narrativë të njëanshme, seria imponon një pluralitet subjektesh, shikuesi varet midis njohjes dhe habisë, duke u ftuar të lexojë secilën figurë si histori dhe si maskë. Si praktikë artistike, puna i rikthehet idesë së trupit si tekst i lexueshëm dhe i ndryshueshëm , një sipërfaqe ku politika, fantazia dhe përvoja personale takohen dhe përplasen. Në këtë kuptim, “Not a Man’s Ëorld” nuk mohon prezencën mashkullore, ajo ripërshkruan mënyrën si jeta dhe pushteti femëror manifestohen. Punimi tketer fotografi me titull “Hieroglyph” e kësaj artiste paraqet përqafimin e trupit si një mozaik funksionesh dhe si çelësi i fatit ngre një sërë pyetjesh filozofike mbi identitetin, perceptimin dhe aktin e të qenit të pranishëm. Në qendër qëndron ideja se trupi nuk është një objekt i njëpasnjëshëm, por një përbërje fragmentare ku çdo pjesë mban një detyrë të caktuar, problemet lindin kur shikimi social ose vetëvlerësimi ndahen në fragmente dhe harrojnë totalitetin që i bashkon ato. Fragmentimi përshkruhet jo vetëm si një gjendje estetike, por si një mënyrë perceptimi e imponuar, kur ne “ndryshojmë pamjen”, ne s`po transformojmë vetëm sipërfaqen,  po rivendosim marrëdhënien tonë me veten dhe me botën. Ky tranzicion mendon për marrëdhëniet e pushtetit (normat e bukurisë, pritshmëritë shoqërore) që segmentojnë trupin dhe e bëjnë identitetin një seri rolesh të ndara, të ndjeshme ndaj vlerësimit dhe ankthit. Simboli i hieroglyph si “çelës” është metaforikisht i zgjuar, ai nuk fton në luftë kundër pamjes, por në një lexim tjetër të saj , një alfabet që duhet deshifruar për të parë funksionin dhe vlerën e secilës pjesë brenda një totaliteti organik.

Intalacioni i artistes Mia Tesiç nga Austria rikthen artin e shkrimit me dorë në qendër të reflektimit bashkëkohor, vendos në diskutim marrëdhënien midis njeriut dhe teknologjisë, trupit dhe mendjes, origjinalitetit dhe automatizimit. Në një kohë kur komunikimi është bërë i menjëhershëm, por shpesh i cekët, shkrimi me dorë kthehet në një akt rezistence një mënyrë për t’u ngadalësuar, për të menduar dhe për të ndier. Artistja ka paraqitur instalacione me fleta të mbushura me mbishkrime, ku çdo fragment i dorës njerëzore bëhet dëshmi intime e procesit krijues. Këto fleta, të vendosura në hapësirë si objekte në vete, funksionojnë si trupa të mendimit, duke ruajtur gjurmën e gjestit, ritmit dhe frymës së autorit. Analiza e projektit shtrihet përtej nostalgjisë për mediumin analog, ajo eksploron dimensionin psikologjik dhe fizik të shkrimit, ku dora, lapsi dhe letra krijojnë një lidhje të pandërmjetme midis mendimit dhe materies. Çdo fletë bëhet një dritare drejt individualitetit. Në këtë kuptim, projekti nuk është vetëm rikthim te shkrimi, por një pyetje mbi vetë humanitetin,  çfarë humbim kur ndalim së shkruari me dorë? Dhe a mund të quhet përparim çdo proces që e shkëput njeriun nga përvoja fizike e krijimit?

Instalacioni audio-vizual “Fantazmat treten në dritë” e artistes Andrea Hackl është një përvojë ndijore që fton shikuesin të zhytet në një udhëtim të brendshëm  një proces transformimi që kalon nga errësira në dritë. Përmes ndërthurjes së tingujve, dritës dhe imazheve lëvizëse, vepra ndërton një hapësirë meditimi ku materiali dhe shpirtërorja bashkohen në një gjendje të përkohshme drite. Ky instalacion nuk është thjesht për t’u parë apo dëgjuar, por për t’u ndier. Tingujt e thellë rezonojnë si frymëmarrje e tokës dhe ujit, ndërsa dritat pulsuese përkujtojnë lëvizjen e energjisë jetësore që rrjedh nëpër trupin njerëzor. Elementet poetike që shfaqen herë si fjalë të shkrira në dritë, herë si zëra që humbasin në hapësirë, e bëjnë veprën një rit shërimi kolektiv, një rikthim te rrënjët dhe kujtesa e paraardhësve. “Fantazmat” nuk përfaqësojnë vetëm hijet e së shkuarës, por edhe format e energjisë që kërkojnë çlirim. Përmes dritës, ato treten, shndërrohen, dhe e lënë hapësirën bosh për lindjen e re. Kjo dialektikë mes errësirës dhe dritës, shkatërrimit dhe rilindjes, është thelbi i poetikës së Hackl  një kërkim i vazhdueshëm për ekuilibër midis trupit dhe shpirtit, zërit dhe heshtjes.