Mendime » Radovani
Fritz Radovani: Don Ded Malaj
E marte, 17.05.2022, 06:33 PM
Nga Fritz RADOVANI:
Pjesa Nr. 14. Zamak i Flamurit…
DON DED MALAJ
“E Premtja e Zezë në Shqipni ka
fillue më 29 nandor 1944,
dhe ka me vazhdue derisa, të
mbarojë komunizmi”. (1959)
D.D.Malaj.
Rigonte pak shi.
Ishte data 24 prill
1959. Flitej per një gjyq po fillimi i gjyqit gati nuk merrej vesh prej
duertrokitjesh dhe virrmave si në 1945-46, nga gjeneralët dhe oficerët e naltë
të Ministrisë së Mbrendshme të ardhun nga Tirana për këtë gjyq, si dhe nga
servilët dhe rrogtarët e komitetëve, dhe nga një mori agjentësh në sallë e
jashta sallës të shpërndamë në katër anët e Shkodrës, për me vërejtë si po
reagon populli ndaj këtij kleriku aq shumë të pritun.
Altoparlantët e
rrugëve të Shkodrës ishin të lidhun me kinema “Republika”. Transmetohej gjyqi i
“armikut të popullit” Don Dedë Malaj, me grupin e tij.
Hymja në sallën e
gjyqit e gjeneralit kriminel Hilmi Seitit bashkë me ambasatorin jugosllav u
përshëndet nga të pranishmit si ngjarje me rëndësi të madhe, për mardhanjet “e
mira” mes dy vendëve tona.
E, në mënyrë të
veçantë, kur bahej fjalë për Klerin Katolik, per të cilin shoku Tito ishte aq
shumë i lidhun me tiranin Ever Hoxhen.
Porsa, filloi gjyqi
prokurori Rapi Mina, mbasi lexoi akt-akuzën e përgatitun me aq kujdes ju
drejtue të parit kryetarit të grupit Don Dedës, me këtë pyetje: “Që, kur, je
armik i komunizmit?”, në sallë ra një heshtje...
Don Deda iu
përgjegj: - “Qysh se jam kenë 9 vjeç pikërisht, atëherë, kur kam shkue ndër
bankat e shkollës së mësuesit tem Don Alfons Tracki, aty mora vesht prej tij
këtë emën dhe prej asaj ditë, nuk kam dashtë me ia ndigjue zanin kurrma
komunizmit. Gjithë jetën e kam urrejtë dhe kam punue me të gjitha forcat e mija,
aqsa më ka lejue Feja kundër tij.” (Dosja
D.D.Malaj)
Ushtima dhe duhija
e fjalës së Don Dedë Malaj, ra si një ortek në atë sallë gjyqi, me turr e
gjamë, e rrebtë si rrëfeja që zbriste tue shkrepë shkëndia nga Selca e
Kelmendit, nga gjiu i Bjeshkëve të Nêmuna, bash ku gurgullon qumështi me
shkumbë e gjak përzi e, ku, Nana Lulë, përkrah burrit të saj Keq Lucës (Malaj),
që i vringëllonin armët ndër mote e që, më 16 nandor 1917 i kishin falë
Shqipnisë një vigan drangue malesh trim e guximtar.
Ndërsa, At Konrrad
Gjolaj po të njajtës pyetja, i përgjegjet:
“Qysh se fillova me
marrë mend ndër bankat e shkollës së Don Alfonsit, kam kuptue shka asht
komunizmi dhe, prej asaj kohë nuk kam dashtë me ia ndigjue emnin. Kurrë nuk e
kam dashtë atë ide!”
Nuk ishin vetëm
këta dy burra po ishin një grup burrash që, nuk u trembej syni e nuk i lonte
çerpiku përballë kriminelëve të pashoq, që nuk janë ngopë asnjëherë me gjak
malësorësh e trimash të atyne visëve krenare.
Ndër ato banka
qëndronin me ballin nalt vëllaznit Lazër e Gjon Simon Parubaj, Vlash Zefi e
Gjeto Luc Budashi. Në një qoshe strukej si langue edhe një farë Lulash Toma.
Në Shkodër nuk
bisedohej tjetër veç për këtë gjyq, që kishte fillue e shumë vetë nuk besonin
se janë tue ndigjue me veshë, atë shka asnjë njeriu nuk i shkonte në mend se
mund të flitej haptas.
Cili mujte më folë
kundër Bashkimit Sovjetik? Kush mujte me tregue se shka ka ba Stalini për me
formue kolkozët? Kush mund të fliste për hekrat e ndryshkun që sillnin
sovjetikët në Shqipni, të bojatisun sipër
tue u krenue për “ndihmën e tyne të madhe”, që po i jepnin Shqipnisë
socialiste? Kush, deri atëherë kishte mujtë me folë se ku shkojnë mineralet e
metalet e nëntokës shqiptare, dhe kush e merr valutën e tyne? Cili ka mujtë me
u thanë fshatarëve hyni ndër kooperativa se ky sistem të qet fare, mos me ju
bindë urdhnave dhe ligjve të tija antidemokratike? Kush ka mujte me folë për
punën, mundin, djersën e fshatarit dhe të punëtorit e për shpërblimin që paguen
shteti? Kush ka mujtë me i thanë Ever Hoxhës, e klyshve të tij se, ju, jeni
shfrytëzuesit ma të egjër të mundit dhe djersës së popullit shqiptar që njeh
historia?
Kush ua ka përplase
ndër sy terroristëve komunistë se, ju, kërkoni me më pushkatue vetëm e vetëm se
jam Prift Katolik dhe per asgja tjetër, mbasi unë as nuk jam trathtar i atdheut
dhe as spiju i popullit tem?
Na dukej andërr, po
ishte një e vërtetë! Fliste Don Dedë Malaj!
Nuk i lente gja
mangut as miku i tij At Konrrad Gjolaj.
Me datën 27 prill
1959, Kryetari i gjyqit Mustafa Qilimi, dha vëndimin:
Don Dedë Malaj, me
vdekje, me pushkatim. At Konrrad Gjolaj, me 25 vjet burg. Lazër Simon Parubaj,
me 20 vjet burg. Gjon Simon Parubaj, vëllau i Lazrit, me 10 vjet burg. Vlash
Zefi me 15 vjet burg. Gjeto Luc Budashi me 10 vjet burg dhe Lulash Toma me 5
vjet burg.
Atë mbramje, kur
doli nga gjyqi Don Deda, e hypën në një kamjon “zis”, një turmë policësh e ulën
galuc. Ndërmjet dy rrypave të drrasës mbi spondë kujtoj, dy sytë e tij të bamë
kuq. Nuk shihej as e bardha e as bebja e synit e kaltërt, vetëm dy njolla
gjaku që asnjëherë nuk mund ti harroj. Me datën 12 maji 1959, u ndigjue se u
ekzekutue vëndimi. Don Dedë Malaj u pushkatue në një fushë buzë liqenit të
Shkodrës.
Pra, 14 ditë para
vizitës së Nikita S. Hrushovit në Shkodër! Për fat të keq nuk kam pasë mundësi
me lexue fjalën e fundit para pushkatimit.
Me datën 10 tetor
1991, asht ba rivorrimi i eshtnave të tij në vorret e Sukave të Dajçit të
Bregut të Bunës, të famullisë ku ka shërbye, me pjesmarrjen e mija e mija
fshatarëve të atyne krahinave dhe të shumë qytetarëve të Shkodrës, që nuk e
kishin harrue gjyqin e tij historik.
Fjalën e rastit me
lot për faqe dhe me ndërpremje të shpeshta përmallimi e ka mbajtë shoku dhe
miku i paharrueshëm i Tij, deri në ditën e fundit të jetës At Konrrad Gjolaj. Fjala
e tij u mbyll kështu:
“Ti ishe lajmëtar i
fjalës së Krishtit! Armiqtë Tuej me britma e virrma që kanë me i ndjekë edhe
përtej vorrit, kërkuen me mbulue vrasjën Tande të pafajshme, në atë breg liqeni.Nuk
pat kush me të mbulue atë gjoks të zgaqun dhe të shpuem me plumba prej dorës
mizore të atyne katilave, veç, atë nade, herët, ra si vesa avulli i gjakut Tand
mbi Ty, o i bekuem!”
Në vitin 1997, At
Gjolaj, botoi librin “Çinarët”, vepër të cilën ia kushton: “Misionarit prej
Breslaut, Mësuesit tonë në Velipojë, Don Alfons TRACKIT. Shokut e Mikut të
përjetëshëm Don Dedë MALAJ”. Kur kam mbarue daktilografimin e këtij libri dhe
ia dorëzova At Konrradi, më pyeti: “Po, parathanja ku asht?”, unë nuk kishe
marrë parathanje me materialin që më kishte dorëzue. Ai, me buzë në gaz dhe me
ton të premë më tha: “Parathanjën e due prej teje!”. Unë, kam hezitue pak
çaste, mandej, pranova. Në vitin 1998 mbasi pata rasë me pa në arkiv dosjët jam
takue me At Konrradin, dhe e kam përgëzue për saktësinë e fakteve që Ai ka
shkrue mbas aq shumë vitësh në librin e tij “Çinarët”.
Kjo asht arësyeja
që në këtë material që kam shkrue unë nuk jam zgjatë në shpjegime të
hollësishme, mbasi në librin e At Konrradit, asht gjithshka e plotë dhe e
saktë, megjithse, At Konrradi nuk ka pasë kurr në dorë asnjë material arkivor,
përveç kujtesës së tij të mbrekullueshme, mendjës së hollë dhe dashnisë së
pakufi për mësuesin dhe shokun e vet.
E vetmja gja që më
ka ra në sy në shtjellimin e këtij proçesi asht kenë dëshira e madhe e
Sigurimit të Shtetit me zhdukë këtë përson.
Pse u punue kaq
shumë vite kundër Don Dedës e At Konrradit? Ku fillon mënia e shtetit komunist
kundër Don Dedës?
Urrejtja e
Sigurimit të Shtetit nuk ka fillim. Në vitin 1950, me qëndrimin e tyne të
vëndosun dhe kundërshtar ndaj kërkesës së vjetër të shtetit Everit, për
nënshkrimin e Statutit të Kishës Katolike shperthen urrejtja.
Lidhja e Don Dedë
Malaj, At Konrrad Gjolaj, Don Ejëll Kovaçit, At Zef Saraçit, At Marin Sirdanit
etj., me Don Kolec Prennushin, për mos me aprovue nënshkrimin e këtij Statuti
dhe mënyra sësi këta Klerikë e kanë kundërshtue haptas atë, ka hapë menjëherë
dosjen konsultative të Sigurimit: “Çfarë dhe si duhët të veprojmë për ti
zhdukur këta klerikë?”
Mbas nënshkrimit të
Statutit në vitin 1951, përveç tre të parëve që nuk kanë firmue, në konferencën
e Paqës në Tiranë në vitin 1952, nga Sigurimi u përcaktuen edhe klerikët që
ishin në kapërcyll, as andej as këndej. Ata që nuk u bashkuen me turmën as në
këtë konferencë edhe pse kishin firmue Statutin mbetën armiqë, shumica e të
cilëve përfundoi në burgje e kampe interrnimi, ku dënimet sa vinin e
randoheshin.
Deri në vitin 1956
duket, sikur ka një qetësi! E vërteta asht ndryshej! Nuk kishte sesi të dënohej
kulti i Stalinit tue pushkatue Priftën! Mardhanjet me Bashkimin Sovjetik kishin
marrë ngjyra të tjera mbas vdekjës së Stalinit. Hrushovi kërkonte mënyra tjera
qeverisje sovjetike. Ai punoi që diktaturën stalinjane me e zëvendsue me
asfiksimin e armiqëve të tij.
Nuk ishte për
pushkatime por për vdekjen e natyrëshme të imponueme me mjete “paqësore”, me
“izolime” të plota. Nuk perjashtoheshin edhe satelitët e sovjetikëve që do të
mbanin qëndrime të “moderueme” si padroni. Kuadri i rij që i nëvojitej klerit,
tashti merrëj nga bankat e shkollave socialiste ku filozofia marksiste-leniniste
kishte pushtue edhe mendjet e njerëzve në skutat ma të largëta të vendit. Dukej
kohë zbutje, por në të vërtetë ishte kohë grumbullimi energjie për ofensivën
përfundimtare, për atë që vetë kmunistet e moderuem e quajtën “triumfi i plotë”
i sistemit socialist.
Hilmi Seiti mundohët me të njajtat metoda me
veprue edhe me Don Dedë Malaj e At Konrrad Gjolaj, po atë vit tue i kalue ndër
duert e kriminelëve të njoftun: Nevzat Haznedari, Ali Xhunga, Hamdi Ulqinaku, Shyqyri Qoku, dhe tragjedia
mbyllët me Xheudet Milotin, që mban me cigare dhe ilaçe shkatërrimi të sistemit
nervor të shkretin Don Dedë Malaj, deri atë ditë që asht dhanë vendimi me 29
Prill 1959,
Kryetari i gjyqit Mustafa Qilimi, dha
vendimin per të gjithë të akuzuemit, ndersa Don Dedë Malaj, u dënue me vdekje,
me pushkatim. E mesa e Don Dedës, ishte Drandja e vogel 13 vjeçe, që u nis per
Tiranë me u interesue per Axhen e vet. Me 1 Maji Drandja takoi tek tribuna
Nexhmije Hoxhen, e njohun nga Populli me emnin kobra. Drandja i shpjegoi se ‘nuk kam asnjë njeri në këte
Botë’. Nexhmia iu pergjegj: “Pse t’ ia falesh jetën atij, ai është armik i
popullit. Ti nuk ke mundësi t’ interesohesh për té, mese do e mbash até?”
Drandja iu pergjegj: “Até e mban burgu, s’ ka gja, veç të jenë i gjallë, aman
të lutem ma ban këte nderë, se nuk kam as nanë as babë, veç këte axhë!” E
shkreta Drande u mundue me e prekë n’ zemer!!
Me 9 Maji Drandes, i
erdhi pergjegja e kobres nga Kuvendi Popullor Tiranë: “Lutja yte
refuzohet.”(Dosja 2199).
11 MAJI 1959 Don Dedë MALAJ u pushkatue brinjë Liqenit të
Shkodres, ku gropa e Varrimit Don Dedës u ruejt nga një Vlla Mysliman, që e
kishte në kopshtin e vet. Sot, në këte
60 vjetor Shqiptarët besoj se me “Rilindjen” e komunizmit, kujtojnë edhe
thanjen e Madhe Profetike të Don Ded Malaj:
“E Premtja e Zezë po vazhdon pafund me
komunizmin vrastar!”
Don Dedë Malaj me
gjyqin e Tij hyni në vazhdën e lëgjendave të Trojeve shqiptare që brezat e
ardhëshëm do të këndojnë me “lahutën” e tyne, ndër vargje të pafund.
Në vitin 1941, në Gjenacanin e Fugures
së Zojës së Shkodres, bash perballë Saj u betue dhe u Shugurue Meshtar në Itali
Don Deda. U këthye në Shqipni ka sherbye në Velipojë, Mal të Jushit e së fundi,
në Dajç të Bregut të Bunës.
E kush nuk e kujton At vigan të Alpeve
tona?!
DON DEDË MALAJ asht nder
brilantët e Klerit Katolik Shqiptar, i cili me një guxim të panjohun deri në
gjyqin e Tij, që u zhvillue në Kinema “Republika” të Shkodres, në Prill të
1959, u tregoi armiqëve të Maleve tona të Veriut se, “Malësori yné per Fé e
Atdhé e ban vdekjen si me lé!”
Kjo Formulë shekullore e
daltueme nder mendjet e zemrat e Atyne Trimave të Alpeve tona, qendronte si një
mburoje e hekurt e daltueme kunder të gjithë atyne që nder shekuj punuene me
asgjesue Ata Male Kreshnike.
Edhe pse kanë kalue
ma shumë se 60 vjet nga vrasja mizore e DON DEDË MALAJ, Ai mbetët i pavdekëshëm
në historinë e salvimit e të martirizimit të Kishës Katolike në Shqipninë e
robnueme.
Don Dedë Malaj asht
ndër klerikët ma të torturuem dhe të masakruem. Ai mbetët ndër ma të sakrifikuemit
për triumfin e Idealit të Fesë së Krishtit në Shqipni. Ai vdiq për Kishën
Katolike, Popullin Shqiptar dhe Papën!
Tue vdekë për Fè e
Atdhé, Don Ded MALAJ, u Perjetsue nder Shekuj.
Sot Populli
Shqiptar Trimin e Selcës e rreshton me Herojt’ e Kishës sonë, me Zamakët e
bardhë të Flamurit të Gjergj Kastriotit – Skenderbeut!
Melbourne, 14 Maji 2022.