Fritz Radovani: Dr. Tonin Çobani - Pesë mundimet e Fishtës

Fritz RADOVANI

Kujtoj…Sot, mbas pak vjetësh:

Kryeredaktorin e Veprave t’ At Gjergj Fishtes...

Dr. Tonin Çobani

PESË MUNDIMET E FISHTËS

Poeti Kombëtar në shënjestrën e Salierëve të kohës së vet.

Më parë se ndërkombëtarët të urdhëronin mbylljen e “Hyllit të Dritës” dhe internimin e drejtorit të saj, gazeta “Dielli” e Bostonit (10 mars 1914), boton një shkrim të një anonimi me inicialet E.N. kundër Fishtës (“i dëgjuari vjershëtor shqiptar”), për të cilin i ka ardhur shumë ligsht (“na ardhi shumë likësht”) sepse ai shkruan në revistën “Hylli i Dritës”, sipas tij, “vegël fetare e Vatikanit të Romës”. Një frat shqiptar internohet në Maltë Ndëshkimi i tretë i vjen Fishtës nga ndërkombëtarët.

Ky ndëshkim është bërë i njohur qysh herët prej biografit të parë të tij, At Pashko Bardhit. Ky frat, bashkëstudent i Fishtës qysh në seminarin e Troshanit, shpjegon se revistës së themeluar prej Fishtës, “Hyllit të Dritës”, iu desht me u ndalë së botuemi” pa mbushur as një vit nga numri i parë. Pikërisht në këtë kohë doli vendimi edhe për dëbimin nga Shkodra të drejtorit të saj.

At Marin Sirdani, një tjetër frat, bashkëpunëtor i afërt i Fishtës, shkruan se “qeveria internacionale” e kishte paditur Fishtën në Romë “si njer(i) të rrezikshëm për qetësin(ë) e vendit”.

Disa thonë se mbyllja e revistës dhe dënimi me internim i drejtorit të saj erdhi për shkak të shkrimeve të Fishtës në atë revistë. Përmendet, veçanërisht artikulli me titull “Një komedi e pandershme e qindvjetit XX” (Hylli i Dritës, 1914\10), ku akuzohen ballazi Fuqitë e Mëdha për mos vëmendje ndaj Shqipërisë. Por është edhe flamuri gjashtëmetrash, i kuq me Shqiponjën e zezë dykrenore, në majën e kompanjelit të Kishës Françeskane, ngritur nga Fishta mbas largimit të trupave pushtuese malazeze, pa marrë më parë leje nga forcat shumëkombëshe që qeverisnin qytetin. Është dëgjuar edhe një Hymen kombëtar, që fillon me vargun “Porsi fleta e Ejllit të Zotit” (teksti i Fishtës dhe muzika e Lec Kurtit), i cili këndohej nëpër rrugët e rrugicat e Shkodrës nga nxënësit e shkollës françeskane. Të gjitha së bashku e, ndoshta, ndonjë tjetër e përgatiten dëbimin e tij prej Shkodrës. Ekslokimi i ka ardhur prej guvernatorit të atëhershëm të Shkodrës, kolonelit anglez Filips, i cili formulon urdhrin për ta internuar Fishtën 20 muaj në Maltë. Urdhri doli, por Fishta i shpëtoi këtij mundimi vetëm duke u largua më parë se të vinin për ta arrestuar ushtarët e huaj: Ai u strehua në seminarin e Troshanit e në famullinë e Gomsiqes (ku aso kohe shërbente Gjeçovi), të Vigut (At Pashk Bardhi) dhe Rubikut (AtPal Dodaj). Fatmirësisht vendimi i ndërkombëtarëve nuk kishte fuqi përtej Shkodrës me periferi deri në 10 km. Pyetja që na vjen menjëherë ndër mend është: si mundet një frat të ishte njeri i rrezikshëm për qetësinë e qytetit të vet, të mbrojtur nga ndërkombëtarët? Asnjëri prej arsyetimeve të dhëna deri sot nuk e justifikojnë dënimin me internim të një kleriku, i cili, vetëm për faktin se është i paarmatosur, është i papërfillshëm për ushtarakët. Por mua më kanë ardhur në ndihmë studimet e dhjetëvjetëshit të fundit të Paolo Muner-it. Prej tyre kam krijuar një tablo të gjallë për atë çfarë mund të ketë ndodhur në Shkodër në atë kohë, duke u bindur në formulimin e një arsyetimi që gjithnjë e më tepër po më lidhet me një farë tendence në vijimësi për ta kundërvënë Fishtën me lexuesin e vet, ashtu si të gjithë shqiptarët “me i përzi“ njërin kundër tjetrit. Më parë se ndërkombëtarët të urdhëronin mbylljen e “Hyllit të Dritës” dhe internimin e drejtorit të saj, gazeta “Dielli” e Bostonit (10 mars 1914), boton një shkrim të një anonimi me inicialet E.N. kundër Fishtës (“i dëgjuari vjershëtor shqiptar”), për të cilin i ka ardhur shumë ligsht (“na ardhi shumë likësht”) sepse ai shkruan në revistën “Hylli i Dritës”, sipas tij, “vegël fetare e Vatikanit të Romës”. Ndërkohë që Paolo Muner-i në një varg studimesh, që kanë për objekt Shkodrën e atyre viteve, na ballafaqon me një realitet krejt tjetër. “Këtu,- shkruan ai duke paraqitur konkluzionet e Carlo Galli-t, në atë kohë Konsull i Përgjithshëm Mbretëror i Italisë në Shkodër,- del në pah një nga aspektet më të çuditshme të situatës; konkurrenca mes Austrisë dhe Italisë bëhet "në lëkurë" të shkodranëve, dhe përfshinë gjithashtu anën fetare: Austria ishte prej kohësh shtet mbrojtës i katolicizmit , edhe pse ky rol fillonte të luhaste, ndërsa Italia, akoma vend laik, ku Papa madje konsiderohej "i burgosur politik", filloi të hahej me të në këtë fushë.” Dhe unë dua të mbetëm veçse te shprehja “në lëkurë të shkodranëve”, sepse pikërisht këtë “lëkurë” apo “nënlëkurë” e ndiejnë më dhimbshëm shkrimtarët, prandaj ua ndalë dorën (mbyllja e revistës) dhe ua kyç gojën (internimi në Maltë).

Sa vlen një nënkryetar parlamenti? Gjatë kohës kur Fishta ishte deputet, madje, deri nënkryetar i Parlamentit, realizon një vizitë në SHBA.

Në Tiranë ndodh çudia. Në gazetën zyrtare “Dita e Re”(26 prill 1922) nën okelion “Në Këshillin e Kombit” del një njoftim me titull “At Gjergj Fishta s'ka ndonjë mision”, “prandaj të gjithë thëniet e tij ndër qarqe apo shoqëri të çdo lloji që të jenë, nuk kanë asnjë frymë zyrtare e janë fjesht private e personale d.m.th., pjellat e mendimit të tij privat e personal”. Njoftimi është firmosur nga kryetari i Këshillit Kombëtar, z.Eshref Frashëri d.v. Me 9 maj 1922 gazeta “Posta e Korçës” e riboton këtë lajm duke shtuar se z.Eshref Frashëri e trajton “atdhetarin shkodran (dhe) shkrimtarin nga më të fortët të Shqipërisë” sikur të ishte një vagabond.

Këndej zemërohet Konica, i cili boton te gazeta “Dielli” shënimin me titull “Sistemi ori ent a l ” (26 qershor 1922). Ai përballë “ndershmërisë së Fishtës” vë atë që me gjuhën e sotme nënkupton fjalën “dekriminalizim” të Parlamentit dhe Qeverisë, pra, “trurin anadollak, (të cilit) i duket vagabond njeriu i ndershëm, njeriu i sinqertë, ay që del sheshit dhe të kritikon”. Këndej Fishta ngjesh pendën e tij dhe boton po në gazetën “Dielli”, që aso kohe drejtohej prej vetë Konicës, atë të famshmen, “Letër e hapun...”(8 korrik 1922), kundër Eshref Frashërit, shkrim i cili ka mbetur model i polemikës në letrat shqipe. Po ç'ne ky ndëshkim në distancë i Kryetarit të Këshillit Kombëtar? Përse kërkojnë ta përjashtojnë poetin prej kontributit kombëtar? E vërteta është se Fishta udhëtonte në SHBA me qëllim grumbullimin e ndihmave për ngritjen e Liceut françeskan të Shkodrës, ndër më të parat shkolla të mesme të këtij lloji në vendin tonë. Pavarësisht kësaj, ai në çdo rast do të kontribuonte, siç kishte vepruar gjithmonë, për çështjen kombëtare. Dhe, nëse për liceun nuk bëri ndonjë gjë për t'u shënuar, për çështjen kombëtare bëri, dhe bëri shumë, madje, Ai loboi tek senatorët katolikë të Washingtonit për njohjen e Shqipërisë prej SHBA-së. Dhe ia arriti qëllimit. Mori përgjigje se njohja u krye. Është një fakt ky që duket si rastësi. Por jo. Sigurisht unë nuk mendoj se po të mos shkonte Fishta (pa lejen e Eshref Frashërit) në SHBA, kjo e fundit nuk do ta kishte njohur ndonjë herë Shqipërinë apo, së paku, nuk do ta kishte njohur edhe për një kohë të gjatë, ndoshta, për një vit a gjashtë muaj. Jo. Jo! Por lobimi i Fishtës gjeti rrugë, ndoshta më shpejt se të tjerë shqiptarë patriotë kishin tentuar ta kryenin deri atëherë. Ja si i shkruan Fishta At Pal Dodës: Këtu në Wshington kam kontaktuar me një senator katolik, siç të kam shkruar (29.4.1922) dhe i jam lutur të interesohej pranë Qeverisë së tij për njohjen e Shqipërisë si shtet i pavarur... Ai ka folur me senatorin Lodge dhe sot më tha se njohja e Shqipërisë është e mundshme, prandaj,

“Qeveria e Tiranës t’a paraqesë kërkesën e saj me shkrim në Nënsekretariatin e Shteteve të Bashkueme...(Washington, 8 maj 1922).”  Ajo çfarë vijon në letrën e Fishtës më ka cimbisur sa herë e kam lexuar, sepse më vjen si një dhimbje universale për ne shqiptarët. Fishta ka problem kryeministrin shqiptar, Xhafer Ypin, ministrat Ahmet Zogun e Spiro Kolekën e të tjerë, për të cilët i lutet At Pal Dodës të ndërhyjë, pra, në një farë mënyre të futet mik për t'ia dërguar atë kërkesë formale Departamentit përkatës të Qeverisë Amerikane.

Edhe sot, më duket mua, është më lehtë të binden të huajt për nevojat që ka populli shqiptar se sa vetë deputetët e pushtetarët shqiptarë, të votuar prej vetë shqiptarëve: prandaj ka qenë vënë në shënjestër herë pas herë Fishta, ashtu siç ka tendencë sot të ekskomunikohet edhe Vepra fishtjane, së paku, leximi i saj.

Një “emigrant politik me veladon” në periudhën 1920-1924, At Fishta merr pjesë aktive në politikë. Mund të sjellim si shembull këtu esenë “Shqiptarët dhe të drejtat e tyne” (1920), që u shkrua në Paris ndërsa ishte sekretar i delegacionin zyrtar të Shqipërisë në Konferencën e Paqës, prandaj është quajtur edhe Eseja e Parisit; të përmendim botimin e tragjedisë “Juda Makabe” (1920 dhe 1924), e cila sa herë që u vu në skenë provokoi pështjellime ndër protagonistë të kohës, si dhe poemën “Gomari i Babatasit” (1923), që në vetvete ishte më shumë se provokim. Fishta ishte në opozitë së bashku me Gurakuqin, Nolin, Mjedën dhe të tjerë. Kujtojmë këtu dy proza: Ligjëratën “Fjala e Pater Gjergj Fishtës në vdekje të Avni Rustemit” dhe esenë “Trazimet e qershorit 1924”. Prandaj kur ra qeveria e Nolit, Fishta, i këshilluar nga disa miq të vet, siç thuhet, u largua nga Shqipëria dhe nuk u kthye derisa miq të tjerë të fuqishëm e siguruan se nuk rrezikohej seriozisht nga Zogu. Madje duket (ky është thjesht opinion personal) se edhe ai premtoi në një farë mënyre se nuk do të merrej më seriozisht me politikë. Dhe ashtu bëri. Kishte kaluar çaste edhe më të vështira, sesa të hiqte dorë nga politika: ishte detyruar të arratisej për shkak se i rrezikohej jeta sikundër mikut të tij, ndër më të mirët, Luigj Gurakuqit, në varrimin e të cilët nuk ishte lejuar as të bënte një kryq e jo më të mbante një fjalim të merituar, siç ai dinte të bënte. Disa studiues të sotëm kanë tendencë për ta anashkaluar opozitarizmin e Fishtës. Kjo është baras sikur të kërkosh ta tredhësh Poetin. At Daniel Gjeçaj, biografi më i plotësuar i Fishtës, ka dëshmuar se Fishta “ndeji i mërguem në Itali”. Ai ka përshkruar me detaje edhe shkatërrimet që pësoi liceu “Iliricum” i Shkodrës prej trupave qeveritare, të cilët kishin ngritur aty shtabin e tyre për të nënshtruar kryengritjen e Dukagjinit të vitit 1926 (20 nëntor). Gjeçaj ka qenë seminarist në moshë të vogël, “por jo aq, sa mos me kuptue psehin e ngjarjeve”,- shkruan ai.

Dhe vazhdon duke përsëritur fjalët që dëgjoheshin atëherë nga krerët e kuvendit: “shyqyr që nuk është Fishta në Shqipëri”, ndërsa një pjesë e fretërve si At Anton Harapi e At Çiril Cani ishin të arrestuar dhe kërcënoheshin deri me dënim kapital.

Përmbyllje: Ndëshkimet e Fishtës kanë synuar ta kundërvenë Poetin me lexuesin e vet, ashtu si ndodhi gjatë periudhës së qeverisjes ideologjike e vazhdon deri në ditët e sotme, kur dëgjojmë: Fishta është shkrimtar i madh, por ka edhe njolla; është përfshirë tashmë në tekstet shkollore, por është kaq i vjetruar, sa s' ia vlen; ka shkruar shumë vepra (e kryevepra), por vetëm për Gegët? Mendoni se si do të ishte bota nëse italianët do të gjykonin kështu Danten e tyre për shkak të gjuhës së tij, tashmë tepër të vjetruar e në dialektin e një qyteti a krahine të Gadishullit të Apeninëve; nëse anglezët do të silleshin po ashtu me Shekspirin, spanjollët me Servantesin e me radhë: gjuha e të gjithë këtyre tashmë vërtet është e vjetruar për brezat më të rinj.

Çdo kundërvënie me lexuesin është më e rëndë se distancimi i një kleriku me besimtarët e vet apo i një mësuesi/edukatori me nxënësit e tij, sepse në rastin e klerikut apo të edukatorit kundërvënia është me një grup të kufizuar besimtarësh a studentësh. Ndërsa në rastin e shkrimtarit me lexuesin e tij kundërvënia është e përmasave të pallogaritshme, veçanërisht kur bëhet fjalë për shkrimtarë të nivelit të Gjergj Fishtës, vargjet e të cilit mësoheshin përmendsh edhe kur vepra e tij përbënte fajësi të dënueshme për agjitacion e propagandë edhe thjeshtë për faktin se dikujt i gjendej si libër në bibliotekën vetjake. Por autori i “Lahutës së Malcis” rrezatonte ngado energji pozitive jo vetëm si poet, por edhe si predikues, drejtor shkolle dhe veprimtar politiko- shoqëror. Prandaj, kundërvënia e Fishtës me popullin e vet bëhej jo në mënyrë sporadike. Nuk mund të pohohet me plot gojë që të ketë pasur ndonjë strategji për të shmangur ndikimin e veprës fishtjane ndaj lexuesve, ndaj shqiptarëve bashkëkohës e të mëvonshëm, deri në ditët e sotme. Por mund të numërohen episode pafund intrigash, poshtërsish, mbrapshtish, siç i quan Fishta mundimet e veta, që e kanë ndjekun nga pas gjatë gjithë jetës, së paku, nga koha kur ka qenë student në dhe të huaj e deri në sekondat e fundit të jetës kur, disa prej atyre që i rrinin te koka seleksiononin porositë e tij për të mos mbetur ajo që të rinjtë e kohës kishin formuluar për Poetin Kombëtar: “Nuk më vjen keq se po shkoj, por se po e la vendin të pushtuem.”

Shenim F.Radovani: Shkrimi i Kryeredaktorit të Veprave t’ At Fishtës, asht një leksion per të gjithë shtremnuesit dhe fallsifikatorët e fakteve, që shumica janë me “tituj” të pamerituem... Respekt per Autorin.

Melbourne, 28 Gusht 2020