Martin Camaj: Larg atyne që flasin si unë (Cikël poetik)

Figura e Martin Camajt si studiues dhe shkrimtar zë një vend të shquar në kulturën kombëtare shqiptare. Ndonëse ai jetoi larg lexuesit të tij natyral dhe i munguan efektet e recepsionit, prapëseprapë letërsia e Camajt e përmban mjaft të gjallë bashkëbisedimin me lexuesin e tij shqiptar. Siç është shprehur edhe vetë, ai ka qenë i dashuruar me gjuhën shqipe dhe i shfrytëzoi në maksimum mundësitë e saj shprehëse.

Martin Camaj lindi në Temal të Dukagjinit më 21 korrik 1925. Ai mori edukatë klasike në Kolegjin Ksaverian të Shkodrës, të drejtuar nga etërit jezuitë. Mbas pak kohësh, për shkak të vendosjes së regjimit komunist në Shqipëri, Camaj do të arratiset nga vendi për në Jugosllavi, ku ia del të regjistrohet si student në Universitetin e Beogradit. Atje mësoi italianistikë, romanistikë, teori letërsie, gjuhë klasike dhe sllavistikë, një botë e re kjo për një intelektual si ai, të edukuar në Shkodër.

Largohet nga Jugosllavia në verën e vitit 1956. Shkon në Romë, ku studion sërish dhe doktorohet. Në Romë ndjek rrethet letrare të këtij qyteti, ku njihet edhe me autorët emigrantë nga vende të ndryshme lindore, rusë, rumunë dhe sidomos me poetë balltikë. Ishin të gjithë anëtarë të një PEN-klubi me qendër në Londër. Atje nën kujdesin e Koliqit bëhet kryeredaktor i revistës “Shejzat” (1957-1975) dhe studion së afërmi botën arbëreshe. Më 1961 transferohet në Mynih (Gjermani), ku specializohet përfundimisht në gjuhësinë shqipe, duke mos u shkëputur nga letërsia. Camaj u bë profesor i gjuhës dhe i letërsisë shqiptare në Universitetin e Mynihut dhe mbeti atje gjithë jetën, deri sa vdiq, më 1992. Kontakti me kulturat e ndryshme perëndimore, njohja e poezisë moderne të poetëve më të njohur botërorë (Camaj ishte njohës i shumë gjuhëve të huaja), ndikuan në formimin e tij kulturor, ndërsa vepra e tij, qoftë në prozë apo në poezi mbështetet tërësisht në gjuhën shqipe dhe si përmbajtje i ka rrënjët në kulturën shqiptare, sidomos në mitin e trashëguar. “Prandaj nuk është e rastit që Camaj zgjodhi për të banuar një vend të shkëlqyer, me atmosferë disi të paqme e të virgjër shtëpijake, si alpet e Bavarisë, që çdo çast i kujtonin malet e thepisura të vendlindjes, ku nuk mund të kthehej kurrë”, shkruan albanologu i shquar Robert Elsie.

Studime

Në të njëjtën kohë Camaj është edhe një ndër albanologët më të shquar, kryesisht me punimet e tij mbi gjuhën shqipe, historinë dhe të sotmen e saj. Ndër studimet kryesore mund të përmenden: Meshari i Gjon Buzukut, Romë 1960; Tekst mësimor i gjuhës shqipe, Wiesbaden 1969; E folmja shqipe në provincën e Avelinos, Firence 1971; Gramatika shqipe, Wiesbaden 1984; si dhe antologjinë Këngë shqiptare, Düsseldorf 1974.

Larg atyne që flasin si unë

Fishkllin erë ndër shelqe të ngime

me ujna prrojesh

veshtroj, te zanafillja, truemje

se si falen dreqit shpirt e korp,

be të forta

mbi gur, qiell e dhe.

Jam larg atyne që flasin si unë

sa hana që bie prej rrezje në rreze

e pi qumësht n´vedra lanun jashtë

për me vu mazë.

Hutini i shkambit n'agim

dhe guri n'ujë përpijnë tingullin

e kuvendit të keq: n'agim

njeriu bekon diellin si unë!

Mbramja ashtë larg

Mbramja ashtë larg

e ti je atje mbi kodër të blerueme

ku gurzit që bashin zhurmë

i përpiu dheu.

Ti je atje me të bijën e heshtjes

e me shoqe tjera e mendon për mue.

Unë jam në detin e tingujve

e ndër gjujt e mij ndieva

peshen e tramit tue u ndalue me turr.

Mandej i lëshova vendin një të vjetri

e mes tallazit të krahve thashë:

mbramja ashtë larg e ti andej lumit.

Heshtja prek qiellin me dorë

E ti atje mbi kodër të blerueme

njeh gjurmët e diellit npër qiell.

Mosha e Qenit apo Ditëlindja

Kremtuem gjith natën i ri e i vjetër kohën

që vdiq e vrame në mue.

E thanë: askush s'do të lypi gjak

për të.

Ajo nuk ishte festë, por drekë!

Në mëngjes mbas dere qentë

me sy keqardhës e të butë

nuk pritshin eshtna, por mue

me u nisë me ta shtigjeve bri lumit

teposhtë.

Lule

Sonte më lajmëruen se ka vdekë një njeri

Prandej jam i trishtueshëm, Lule.

Dashunia ashtë e vetmja shtyllë guri

Kur andej gardhit fluturojnë

Shëgjetat e akullit.

Dy zemra bashkë janë ma rrufeprojse

Se dy shpata tu për tu

Me teha përjashta

Ideja e sosjes, Lule,

kur je ti pranë ik si shpend i egër

andej kah vjen terri.

Nji ditë e ka edhe korbi

Erdhi nje korb te dheu i bute nen shkrepa.

Ai s´dinte me ndjekun vallet e pllumbave

pale e pale nen hijen e ullive.

E u ruente mos me lshuemun za

mes gazullimit te pergjithshem

per mos me prishe

ritmin e flatrave nder valle.

Kur te e vona pllumbat kthyen ne banesa,

e ndiu vehten korbi pellumb ne shpirt.

Drekë Malsore

Sot ashtë marrë një gjak.

Dy plumba lëshuen përdhe një burrë.

Sot ashtë marrë një gjak.

Nën tunin e spatës

Pëlset rrashta e kaut te prroni.

(Drekë të mëdha po bahen sot!)

Sot ashtë marrë një gjak

Gjama e burrave tërbueshëm

Përzihet me erën e mishit ndër zjarme.

E gjethi i Vjeshtës bie i djegun mbi kapuçat e bardhë

Ndë tryeza, jashtë

Natë. Në vorrezat mbi kodër

Tokë e re, hanë e re.

Ujqit janë ulë prej malesh

E pijnë gjak në përrue.

Gjakmarrja

Vetmia ka thithë erën e bjeshkës

dhe fije bari as fletë nuk lòt.

Të mnershëm janë korbat e zèz

në pushim mbi qarrat e vjetër

maje mali në vapë.

Mendja e njeriut nën hije shestòn

udhë gjaku

e sosjen e pagjës në mak e vrrî.

Fill i Gjetun

Natën që shkoi u fikën dritat e mbeti

qyteti në terr deri n’agim.

Amvisat kërkuen llampat vojguri

e s’i gjetën në terr.

Në nadje ra dielli e zbeu

faqet e rrokaqiellëve.

Në nadje vrejta rrethin e andrrave

në truell

e gjeta fillin e tretun

në pikën e ndaljes së dritës.

Letër nga Jugu

Larg në nji tjetër botë jam

e shikoj kah mali :

rêt ruejn majën kujdesëshëm

pse ajo âsht e vetmja mbështetje

e qindresës së tyne në ajr.

Harrova gjithshka, Lule,

në botën e malit e të qiellës

unë pasqyrë e pandame e rêve.

Po të shkruej se këndej

sa shkambi ka ngjyrën

e faqeve të rrezituna.

Muret e shpijave janë kështjellë

të rrxueme me frangjija të panjehuna

e njimij sy më shikjonë

npër to kur parakaloj

në pikë të mjesditës pa hijen teme për bri.

Lule, sonte ndoshta do të bijë

shi i nxhetë në Jug

e nesër do të shoh mes avullit

ylberin e shtrëngatës së kalueme

e atëhere kam me kthye te ti.

Ditë shiu në Merturin e Gurit

Bariu krah-thatë te ura e zjarmit lodhet

ndërmend

për dhitë damtare përjashta:

në gotën e çveshun drite grihen syzit

e hardhiave nën gurë e unurë.

Dhe tret ndër andrra të përhime:

mbi rrasat e gurit në Mertur

plasin sytë e sqepve grimë-grimë

nën dhambët e ujqve,

kokrra groshe e drithi në palaré.

Gjeli këndoi në tra

e u zgjuen prej gacash ndër unë

pendlat – bletë e gretha bashkë:

mija zane plasën në trutë e bariut.

Dhe u çue krejt dheu në kambë

me lata e topra edhe armë të vjetra

e u lëshuen ndër ujq.

Mejti shiu në Merturin e Gurit

dhe dielli u ndejt në perëndim

me rreze të lodhuna

në mishin e ujqve mbi dhambët e majeve

kortarë-kortarë.

Aty si tash para se me ardhë fiset

Aty si tash para se me ardhë fiset

Ishe

Me tambël në plasaritjen e currave

e me themele në ujin e njelmë.

Të dhanë vetëm një emën: Shkodra.

E të thirrën qytet me kunora

E të hodhën përkrye gur e hekurat e para.

U zgjove e përgjakun sa herë

E u kqyre në pasqyrën tande.

Me emën grueje u lave ndër ujna

T’lumenjve dhe ndeje me petka të reja

Në shkamb

E ndritun ballë diellit mbi fusha.

Gjarpri e Grueja

Ajo mbramë harroi trupin e vet

Zbuluet

E në mëngjes e gjeti pikturë të varun

Në murin e gjanë dhetë pashë:

E kqyri dhe e kqyri e u zhduk.

Petkat e saj teren buzë detit

Me këmishën e gjarpnit mbi gurë.

Shtërpia tha se vjen prap, ajo, po

Deri mbasdite.

Mbasdite vonë, gjarpni i rrejtun

Doli prej nëngurit

E iu zgërdhesh vetmisë ndërsy,

Veshi këmishën e vjetër e shkoi

Me fjetë

Motiv Arbëresh

Në driza janë gjarpij’t e zez

E ti je e xhveshun nën diell.

Në driza janë gjarpijtë e zez

E rrijnë buzë në buzë,

E rrijnë buzë më buzë,

E jeta e tyne ashtë e bardhë,

E bardhë e bardhë nën diell,

E jeta e bardhë e bardhë,

Nën diell e bardhë, e bardhë.

Mjaltëzat lagin me mjaltë

Gurzit e prrojeve të thata.

Retë e Oqeanit

Eci krahas me to

Nëpër ditën e gjatë.

Aty ku vete

Asht skaji i kohës së matun

Me rrahje zemre milionësh

Në kërkim të nji emni.

Retë me rrajë thella në det

Rriten e bahen lisa:

Ndër gryckat e tyne fantazma

Konkisdadorësh

Vjelin pemë.

Fuqia e Konës

Ngjyra e verdhë e fletëve

Shkurtoi dritën në faqe të veta

E të katundit jugor mbi kodrinën

Bote së kuqe.

Para derës rrin Kona

Me barrën e randë në gji,

Dashunon rrezet e pemëve të vokta

Në kanistër

Para burrit kalamendë gjumi.

Tjerr Kona në furkë:

Ngrohtësia e pejve të leshtë shpërtheu

Prej gishtavet

E lëvizja e fëmijës në parzëm

E dridhi në kënaqje të paskaj

Motiv i vjetër në Kthim

Shtatë vasha u çuen peshë

Kur ngjyra e korbit fluturoi

Përmbi shtyllën e jetës:

Sqepi i dukej i verdhë, gati i bardhë

Mes pendlave të zeza.

Shtatë vasha u quen peshë

E u turrën vrap me funda

Në duer sa qethi mbas korbave

E vetëm me za i tretën si plafa të murmë

Nën karmat e vendit tim.

Po s’erdhët ju, vasha,

Kur të zbardhen pusat e ujit

Në lumë përpara agimit,

Ngurzohen edhe duert e foshnjeve

Në palare.

Valle Rugove

Shkyenje qiellin, zurla,

e kaltersia e sferave te nalta

le te bije mbi ne si shi.

Kamba e tupani cajne token e me duer

vrikllojme na shpatat e me duer sutat

ne mal i kapim ne pike te vrapit.

Mos e ulni zanin, kangtare, pse me bie

nder gjuj lodhja e moteve dhe ritmi i ndalun

dyshe m´a ndan krahnorin.

Nji stinë e humbun

Verës sa nji mëngjes me vesë

nuk ia pau kush ballin simjet

me sy të përlotun të sjellun

kah mali.

Vjetit nuk i mungon asnji ditë

në kalendar e i dhimbet

e mbramja pikë e dyllit në djegie:

e sotmja ka ndijen e dridhjes

së fletëve të shqemes

para dhambëve të sutës.

Malli për jetë

Lyp dashuninë e syve të mbyllun,

dy molla të tejpashme

me bërthamë zjarmi në mes.

Zemra e qindrueshme

rrok mallin e pamort

e pika shiu bien

mbi rreshpe të pangishme.