Mehmetali Rexhepi: Ligjërimi arbdhetar

LIGJËRIMI ARBDHETAR

Zymber Beshtica: “ËNDËRR E GJATË” (Poezi); SHB “SOGJETIME”, Gjilan , 2020

“Miku im

Për orientim të mirëfilltë drejt ardhmërisë

Mbështetu te jehona e thirrjeve të zemrës

Dëgjo ndjesitë e saj

Dhe ti do t`i kesh të hapura portat e agimeve ”; Zymber Beshtica “Këshillë”; f.  124

Nga Mehmetali Rexhepi

LOZA E NËNDHESHME

Vëllimi poetik që kemi në duar i autorit Zymber Beshtica “Ëndërr e gjatë”, përmban shtatëdhjetë e gjashtë poezi ose njësi poetike gjatësish e tkurrjesh të ndryshme sasiore, të prirë nga dhjetë emërtime ciklesh. Secili prej cikleve sugjeron motive dhe atmosferë kahesh relativisht përcaktuese. Ne do të shkëpusim disa nga përbërësit e këtyre vargjeve përmes sugjerimeve të cikleve. Hyrjes i prin cikli “Fragmente baladash”, mandej vijojnë “Kushtrimi i Ademit”; “Nëpër ngrica e valë”; “Zonja dhe zotërinj”; “Në orën dymbëdhjetë e dyzet e katër”; “Haropi”; “Duke kërkuar fillin”; “Vragë e plagë”; “Ylli i tyre-dritë e rrugës tonë” dhe  “Vetëm ëndërr.”

Gjatë leximit të librit “Ëndërr e gjatë”, nga tërësia e faqeve të tij nxjerrim konstatimin parësor; sepse pamjet, kënd-shikimet  dhe idetë poetike, nga cilado anë e jetës, autori i pasqyron dhe shpreh drejtpërsëdrejti, pa thellime, tërthore e shumësi reflektimesh. Poetika bashkëkohore priret për tumirje të konstatimit të diskursit të dytë; ajo ndjek prirjen për  figurën poetike dhe  paradokset  reflektues.

Ideja artistike e këtyre poezive është ndërtuar asisoj, që lexuesin të mos e shpie në labirinte simbolike, metaforike ose në lidhjet e ndërdymes me botën fantastike, me enigmat e jetës e të universit. Poeti u përcaktua t`i forcojë lidhjet shpirtërore jetike me rrënjët e truallit, në përpjekjet për t`i mbajtur në këmbë legjendat e zanafillës... Motivet e poezisë së tij rikthehen në lashtësi për t`i zbërthyer “apokrifet”, ose si thotë autori, “Kripto grafitë e gjuhës së lozes sonë...” Rikthimi  i autorit tek ato gjurmë të nëndheshme, është shtytje nga  mohuesit e autoktonisë, të lashtësisë së etnisë, të vijimësisë ilire-arbërore-shqiptare, e cila u sprovua nëpër Kalvare të tmerrshme të pashkruara... Duke shpaluar varg për varg, faqe për faqe përmes tekstit poetik, që përshkueshëm i afrohet diskursit të dëshmisë, herë-herë ky varg-thurësh, vargun ia nënshtron iluminizmit tonë të vonuar për caqe të vetëdijes. Zymber Beshtica vargut të tij i kërkon sy-çelësi, për t`ia gjetur shtegun e mbyllur lirisë ndanë bllokadave... Ai vijëzon vizionin e tij edhe në errësimet e përballjes me sprova, në mënyrën që pasoja të rezultojë fatlume!  Përvojën e historisë së rrëfyer për tradhtinë poeti do t`ua shpijë brezave... Në këtë vëllim poezish i hasim të përsëritur në trajtën e thirrmorit dhe të apostrofës kujtesës për harresën e tradhtisë?! Nxitimthi na shfaqet pyetja: - A do të na falej harresa e dhuratës së “Kalit të Trojës?!...” Dhuratat e tradhtisë do të na vijnë, por tash krejtësisht të sofistikuara... Vargjet e poetit tashmë kishin shijuar gjellët e hidhura të jetës, ndaj i thërrasin ndërgjegjes t`i bëjë sytë katër,  të mprehtë për leximin e konceptimit  të keqes  nën shtresën e hollë të mjaltës...

Një mënyrë e këtillë e thurjes së tekstit letrar të kësaj poezie, i jep shkas pyetjes për diskursin tonë: - Pse ky lloj vargëzimi i shmanget efekteve të stilizimit dhe të eksperimentimeve, karakterizuese për periudhën e kahes që ka marr poezia post-moderne? Autori ynë nuk është  pa përvojën  e bukur-shkruesit. Si duket, ai as me këtë rast, nuk do t`i shmanget lëvrimit të poetikës, me shenja të ndjeshme të vëllimit  paraprak  “Rrjedha”; përderisa  këtu zotëron  thënia e idesë, ndërsa  më pak thëniet e figurave.

Zymber Beshtica, duke qenë ligjërues letërsie, ngërthen kulturë për artin e poezisë, të stileve e të rrjedhave bashkëkohore. Pikërisht për kulturën e tij letrare, nga ky poet priteshin depërtime edhe më në thellësi se kaq të vargut në bukurinë e fjalës... Ai zgjodhi mënyrën dhe formën  e këtillë të komunikimit artistik me lexuesit e vargjeve. Nuk shtroi dy-mendje për t`iu qasur ndryshe artit të shkrimit, përpos kështu, troç. Këtë radhë, poeti Beshtica shprehjen artistike e reduktoi  në  maksimumin e mundshëm të qartësisë, herë-herë deri në shkallën e diskursit shpjegues, edhe me shtojca deklarative të aty-këtushme. Përse? Në këtë pikëpamje nuhatja jonë mund të mos jetë tërësisht e saktë, mirëpo arrin në pikën e së mundshmes, të dukshmes e të prekshmes. Pohimi doli prej kursit iluminist ngase: Repetitio mather studiorum est. (Përsëritja është nëna e të mësuarit). Megjithatë, të shohim çka duhet të përsërisim e çfarë të mos përsërisim  tash e tutje?...

VARTËSIA JETIKE E PËRBASHKIMIT

Beshtica parapëlqen të sjellë tri kohët e temës ekzistenciale të përkatësisë së vet: të ndodhurën, faktin e mohuar, sprovat, tragjedinë e gjyshërve, rropatjet e brezave pararendës për bukën dhe tokën, duke shtrirë lidhjen e fatit të tyre  me të tashmen, që e tashmja të lëshojë rrënjë të pathara për të ardhmen. Ekzistenca e etnisë së autorit shtjellohet në vargje dozash emocionale, pohimesh, mohimesh, vetëmohimesh, kahesh pa pikëpyetje, me pikëpyetje, me dilema ekzistenciale... E gjymtuar dje, e gjymtuar sot dhe me gjasa për gjymtime edhe në të nesërmen, kjo është dilema  jetike  e fatit të pararendësve dhe e vijimësisë... Poeti vargun e ngjyen nëpër të gjitha gjendjet shpirtërore të dhimbjes, të dëshpërimit, por edhe të durimit, të qëndresës, të mos-humbjes së shpresës edhe atëbotë kur nuk dukej drita në fundin e tunelit!

Tashti autori është në shkallën e lartë të pjekurisë, i fërguar përmes sprovave të historisë e të jetës, andaj nga historia dhe jeta për lexuesit nxori porosi poetike. Këtu shohim se si vargjet  nuk mëtojnë të futen në shtjellime, për të stërholluar e dendësuar stilin e shprehjes figurative. Kursi i shtjellimit nëpërmjet thënies së drejtpërdrejtë dëshmon se vargjeve të tij, Zymber  Beshtica nuk ua vuri frerët e rimës, as ngjyrosje kozmetike, as tingëllimë muzikale dhe masë të përcaktuar rrokjesh. Ai vargut i lë rrjedh krejtësisht të lirë.

Poezitë e Beshticës i përshkojnë motive të mbushura me brenga, dukurinë e pashuar të tradhtisë, kurthet e viktimizimet historike të shqiptarëve, krimet e pandëshkuara serbe, dëbimet, paqen jetë-ngrënëse pafundësisht e përtrollitur dhe sindroma e përhershme e trazimit:

“duhet sogjetuar

me sytë katër

edhe anash

edhe prapa

edhe para...”

Ndërtimi anaforik me lidhëzën bashkërenditëse shtuese edhe i këtyre vargjeve, kërkon vëmendje për kujdes, sugjeron orën, vendndodhjen e armiqësisë, kahet e lëvizjes në kohë e hapësirë, gjithnjë për ta arritur për-bashkimin, madje atë lloj uniteti si domosdo jetike-ekzistenciale.

Çfarë është uniteti i synuar i këtij poeti? Vargu i Beshticës vë në funksion një shfryrje ndjenjash të mbushura, të tendosura me shqetësime dhe pasiguri; mirëpo, me ndjeshmëri frenuese të urtësisë, sepse kurdo herë, në çdo kthesë historike, gjithnjë duhej pritur gjëmën tjetër?!... Poeti, meqë përjetimet i ka të freskëta, para dhe pas shpine, ai përfytyron kanibalët dhe kanibalizmin në stilin “Hanibal ante portas!” Në përfytyrimet e tij të përligjura, poetit asnjë herë nuk i doli jashtë përdorimit  kultivimi i motivit për farën e keqe të përçarjes mes shqiptarëve!  Ky ishte dhe mbeti paradoksi kombëtar i etnisë tij!

Shohim gjithnjë se autorët shqiptarë të lidhur me fatin e tyre etnik, në artin e shkrimit, nuk iu shmangen dot  kategorive estetike të së keqes dhe të shëmtuarës, sepse  thellë në shpirt e në jetë ua përtrolliti realiteti i mos-harmonisë tyre etike, etnike e shtet-ndërtuese... Fatkeqësisht te një shtresim i konsiderueshëm i etnisë së poetit është më e theksuar prirja shtet-rrënuese?!... Megjithatë, në kontekstin e tillë jetësor dhe artistik, vizionit të poetikës ekzistenciale i jep krah shpresë-ndjellja, se:

“Trungu i shqipes vazhdimisht filizon...”

Mbijetesa e sprovimeve  të rënda, të pamëshirshme e të pështira, poetit  Beshtica  ia forcuan filozofinë e përkufizimit, se i vetmi faktor i përballjes me pushtimet është mosnënshtrimi:

“Zmbrapsja s`është  zgjidhje

Zjarri nuk shuhet pa zjarr.”

Shtytjet e iluminizmit  poetik  në disa  nga poezitë e autorit Beshtica, shfaqen me përbërës të brumosjes së karakterit të fortë: devotshmëri, pathyeshmëri para çdo joshjeje komprometuese të parimeve të shenjta, mbi të cilat ngrihet kështjella e identitetit  kombëtar, dinjiteti qytetar dhe urban i etnisë.

Poezia e librit “Ëndërr e gjatë”, spikatë shkaqet e depërtimit të lëkundjeve etike, edhe gjithfarë tjerash në rrethanat e një shoqërie anarkike. Pikërisht pse e lejojnë dhe durojmë, madje akëcilët miq tanë janë hisedarë të strukturave të korruptuara të rrethanës shekullore shtet-drejtuese për brezat!... Beshtica lë të kuptohet se nuk është pajtuar me rrjedhat e mbrapshta të jetës institucionale, ndaj edhe përmes vargut shfaq këndvështrime kritike, duke mos iu shmangur zhgënjimit për “lulëzimin” e mendësisë fisnore, krahinore, klanore; shtresimeve të vetëkënaqura dhe indiferente, shprehisë nam-keqe të zhvatjes e të makutërisë së institucioneve, karrierizmit  rrënues, mosnjohja e të drejtave të njeriut e të qytetarit... Vargu i një sedre të ndjeshme shpirtërore përshkohet me atmosferën e pezmit kritik dhe ironik.

Personazheve të “Naçertanija-as” së dikurshme dhe të përtashme të Serbisë, të kamufluar e të modifikuar, iu bëhet aleat “Balashi i Orës së Ujkut.” Lajthitja e sogjetarit hyri në shpirtin e poetit:

“Ditë të bardha

e net pa haraçe

ëndërruam”   (Lajthitje)

Vjershëtori i dha shtytje vargut për dëftimin dhe shpërfaqjen e vizionit, si të kapërcehet trajta e të keqes te e keqja e institucionalizuar prej nesh? Ai e shndërroi vargun në masë termometri të klimës, të atmosferës e të rrethanës... Vargjet i shërbejnë vetëdijesimit  të shkrimit për piketime etike dhe estetike:

“Balashi i Orës së Zezë

Mjeshtër dhe moderator

Edhe në Orën e Unmikut

Kurdisi  Orën  e Ujkut

Dhe  na i humbi pëllumbat”

Beshtica, duke qenë edukator brezash, nuk mundi të rrinte i qetë në hijen e indiferencës; andaj pse mos t`i jepte poezisë trajtën e një shigjete depërtuese, për instalimin e dorës  së zgjatur të Serbisë përmes strukturave të UNMIK-ut në Dardaninë e djegur, të përdhunuar dhe të shkretuar?!

Autori i librit “Ëndërr e gjatë” i jep të drejtë kursit se arti ndonjëherë i largohet çerdhes së vet burimore dhe, sikurse  një shqiponjë epike e  lyp ushqimin ekzistencial, duke fluturuar dhe aty, në ato zyre pedantësh, të cilët  prapa kollareve këmishësh  të bardha fshihnin mynxyrat  e tyre të zeza, helmin e gjarpinjve për çlirimtarët tanë të përkorë!

PERSONIFIKIMET MITOLOGJIKE

Figurat e personifikimit estetik të dhunës, të ligësisë, të bukurisë, të madhërishmes, të trimërisë e heroizmave, të servilëve e të dinjitozëve në poezinë e Beshticës shtrohen dhe identifikohen, modifikohen në vazhdimësinë e ngjarjeve deri në bashkëkohësi. Lidhshmëria  mitologjike antike me të sotmen, i vesh poezisë karakter gjithë-kohor. Te personazhet e sotme barten bëma dhe karaktere, aq sa mund të spikaten nëpërmjet vargjesh, sikurse tek Zeusi, Cerberët, Qeni i Hadit, Sinoni, Laokoonti, Eneu, Helena, Paridi, zotërinjtë e Olimpit, Trojanët, ploja e Trojës; simbolet e gjithë-kohës sikurse Orfeu, Haropi, krye-cerberët e Singedonit “kurthangritës”, “tebdilët” me lëkurë qengji...

Identifikimi dhe shtrirja tematike e kulturës mitologjike, me tipare të jashtme e të brendshme të personazheve të sotme; ngjashmëritë dhe të veçantat e tyre, shtojnë përmasën gjithëpërfshirëse estetike, historike, vazhdën etike dhe modelimin e poezisë së këtij poeti.

Vëllimi i poezive “Ëndërr e gjatë”, botën e ngërthesave të sotmes poetike e lidh dhe modelon përmes Antikës, Antikën me Mesjetën, Mesjeta me Rilindjen, Rilindja Shqiptare me bashkëkohësinë. Modelet e antikitetit kanë evoluar, mirëpo ambiciet, qëllimet, dëshirat, synimet, mënyrat e përmbushjes tyre, në esencë janë po ato. Zeusi, Neroni, Kaini, Helena, Jagua, do të shartohen në shpirtra Zeusësh, Neronësh, Kainësh, Helenash, Jagosh modernë...

Beshtica në poezinë “Ëndërr e gjatë”, i qaset  karakterit e njeriut të mjedisit urban, të atmosferës së përjetuar me gjithfarë erërash e shijesh, të brumosjes me dinakëri e ligësi, aq sa vihet në dyshim vlera e mirëfilltë e njerëzores... Vargjet që shpërfaqin më dendur lakminë për hierarki të pushtetit, afishojnë karikatura tiparesh të servilit e servilizmit. Ky lloj vargjesh paraqet gjetje të përshtatshme për kategori të tilla  psikike e gjenetike:

“Zotëri

Derisa  gënjeshtra  shpallet  e vërtetë dhe servilizmi  identitet

Derisa  nënshtrimi çmohet dinjitet e zënia  e rrugëve demokraci...”

Vargu pasues  pas këtij  nuk ia vlente ta qartësonte situatën, ajo i përket qasjes zbërthyese të lexuesit...

ËNDRRA DHE DURIMI

Periudha e amullisë e Lëvizjes sonë Kombëtare-Demokratike, atëbotë kur qëndresa, mosbindja pasive pushtuesve e pushtimit, pushoi të jepte shenja gjallërie... Durimi filloi të kundërmonte sikur peshku i prishur nga koka. Pohimi se gjithçka e ka masën dhe kohën e vet, përkon me mësymjen shekullore të ëndrrës, me mos-përmbushjen e konceptit të saj të ndajfoljes së sasisë “e gjatë...” Ëndrra donim të ishte e shkurtë, sikurse janë ëndrrat, por...? Pra, jeta jonë ishte një“Ëndërr e gjatë.” Ishim në ëndërr dhe duhej të dilnim nga ëndrra në zhgjëndërr... Më tej subjektit poetik i shteret kroi i “filozofisë së durimit”:

“Durimit i është thyer zemra

i është turbulluar koka

i  janë  errur  sytë

ka  mbërri në stom të Drinit”

Tashmë dihet  se nëpërmjet  një qasjeje tjetër  për bërjen e historisë së fitimtarëve, mund të kapej  fati i nëpërkëmbur  i tokës së lirisë... Personazhet me bëma historike iu bashkohen “Çetës së Profetëve”,  mandej identifikues të rinj:

“Princi është kthyer nga Kruja

me bekimin e Gjergjit e t`Plakut  të Vlorës

udhëzimet  i ka  marrë në Prekaz

për  kapërcimin e  Rubikonit 1244”

Poezia e vëllimit “Ëndërr e gjatë”, modelet e Antikës dhe figurat bosht, rreth të cilëve mbështillen fijet e ngjarjeve të bujshme, si Penelopa e Odisesë, djemtë e Laokoontit, Ligji i Hamurabit e tjerë; sikur në kahet e të mirës, ashtu dhe në kahen  e së keqes, ngrehin arkitekturën figurative të krahasimit. Shprehjes poetike i hapet hapësirë për shtegtime e kontraste, gjithandej ku ziejnë hallet e mbarset shpërthimi i pakënaqësisë, përballë shthurjes, tërbimit e çartjes të rendit në shoqëri...

VIRTYTI   I  SINQERITETIT

Zymber Beshtica  vjen me këtë vëllim  të gjerë poezish, pas një periudhe  relativisht  të gjatë të heshtjes. Para këtij publikimi kishte botuar përmbledhjen me poezi të titulluar “Rrjedha.” Vëllimi i parë poetik “Rrjedha”, i dëshmoi disa nga cilësitë e të bërit  poezi të Beshticës.

Ky autor pati paraqitje të rralla në letrat e shtyp-shkrimit  e të medies informative. Në këto letra të bardha të shkrimit në shqip, poeti nxori copëza të çiltërisë së shpirtit njerëzor, atdhe-dashes. Në jetë dhe në shkrimet  letrare, Beshtica kurdoherë mori anën e sinqertë të jetës e të shkrimit.

Me këtë rast solemn: qoftë i uruar përherë autori ynë, Zymber Beshtica për  përcaktimet  e tij fisnike!

Gjilan, kallnor 2020