Meçan Hoxha: Gjerman?t n? brigjet e lumit t? Holt?s

Gjerman?t n? brigjet e lumit t? Holt?s

Nga Meçan Hoxha (historian)

Holta ?sht? nj? lum? i bukur q? e ndan krahin?n e Shpatit nga ajo e V?rç?s. Me uj?ra gjithmon? t? kthjellta, q? nuk shterojn? asnj?her? e q? e zbukurojn? peisazhin mes gjelb?rimit t? p?rhersh?m, pasi del nga kanionet mbres?l?n?se, gjarp?ron n? nj? shtrat tarracor e derdhet n? Devollin uj?shum?. P?r t? flasin legjendat, historian?t, gjeograf?t, flasin dhe vizitor?t e shumt? n? mjediset atraktive pran? k?tij lumi, si shpellat e Kabashit, kalaja e T?rvolit dhe ajo e Kuklit, uj?rat termale, kanionet, burimet malor? dhe trofta e rrall?, freskia jet?dh?n?se e bukurit? q? çlodhin syrin si me magji. Aq mbresl?n?s ?sht? ky peisazh sa, kushdo q? ka patur rastin t´a shoh? nj?her?, nuk e ka harruar kurr?. Jan? t? shumt? rastet, kur emrin e k?tij lumi ua kan? v?n? vajzave. Ndonj?ri, p?r t´a b?r? edhe m? elegant i ka hequr “H“ dhe e ka b?r? “Olta“.

Ky em?r e mjedis romantik, elegant e paq?sor, nuk ?sht? sjell? me t? gjith? vizitor?t nj?lloj. P?r ata q? nuk kan? ardhur si miq, p?r t? shijuar bukurit? e saj, po si pushtues, dhunues e skllav?rues, Holta ?sht? treguar e eg?r dhe siç thot? legjenda, ka “gj?muar“. Ka patur prej tyre, q? n? koh?n e romak?ve, t? sllav?ve, bullgar?ve, kryq?zatave, e m? von?, turq?ve e fqinj?ve tan? lakmiqar?. Po edhe shtete t? m?dha, t? pasura e t? fuqishme si Franca, Gjermania, Austro-Hungaria e Italia shkel?n me dhun? mjediset paq?sore t? Holt?s, bile gjerman?t dy her?, brenda nj? çerek shekulli. Po pse e zemruan Holt?n gjerman?t dhe ç´desh?n ata n? brigjet e saj ? Pse mbi 100 djem t? rinj erdh?n aq larg, p?r t? dh?n? jet?n n? k?t? vend t? panjohur e pa asnj? interes p?r ta? P?rgjigjet e k?tyre pyetjeve Holta i p?rcjell me dhimbje, bashk? me uj?rat, q? shpesh turbullohen e ja prishin bukurin? e qet?sin? dhe e b?jn? t? uturij? e t? gj?moj?.

Lufta e Par? Bot?rore i ndau fuqit? e m?dha imperialiste n? dy blloqe dhe i vuri p?rball? njeri tjetrit p?r q?llime e interesa grabitqare, q? synonin rindarjen e pasurive. N? fillim hyn? n? luft? pes? Fuqit? e M?dha europiane. N? nj?r?n an? t? frontit u radhit?n tri Fuqit? e Antant?s: Britania e Madhe, Franca e Rusia, n? tjetr?n dy Fuqit? e Aleanc?s Tripal?she: Austro-Hungaria e Gjermania. Me Aleanc?n tripal?she u bashkuan dhe Bullgaria e Turqia, kurse me Fuqit? e Antant?s u bashkuan Serbia, Mali i Zi, Greqia, Italia dhe Japonia e SHBA. Shqip?ria e saposhpallur shtet i pavarur e shfaqi veten asnj?an?s, n? at? Luft? t? p?rbindshme. Megjithat?, jasht? çdo logjike, ato vende t? m?dha, me kufij t? gjat? toksor? e detar?, nuk gjet?n vend tjet?r p?r t? vring?lluar arm?t me nj?ri-tjet?rin, po e kthyen Shqip?rin? n? aren? lufte. K?tu erdh?n e luftuan thuajse t? gjith?. Ushtrit? austro-hungareze, s?bashku me ato gjermane e bullgare; italian?t, serb?t, grek?t, francez?t, malazez?t, turqit e s´mbeti ushtri n? konflikt, pa v?n? çizmen mbi trojet e k?tij vendi t? vog?l. Gramshi u gjend t?r?sisht n?n pushtimin e atyre fuqive nd?rluftuese. Fronti m? i qendruesh?m e m? shkat?rrues p?r trevat e Gramshit, qe ai midis ushtrive t? Austro-Hungaris? e Germanis? e q? njihet si zona e pushtimit Austriak, nga nj?ra an?, dhe atyre t? Franc?s e t? Italis?, nga ana tjet?r. Austriak?t u fut?n n? Gramsh, q? n? fillim t? shkurtit t? vitit 1916 dhe vendos?n administrat?n e tyre n? komunat: qend?r Gramsh, Mollas, Tunj?, Gjer? e Sh?nepremte.N? koh? t? ndryshme, fronti i luftimeve l?vizi n? t? gjitha fshatrat e V?rç?s, t? Sulov?s e t? Tomoric?s. Ato u vun?, her? n?n pushtimin Austriak e her? n?n at? Francez e Italian. Por ne, do t? tregojm? se ç´ndodhi me gjerman?t n? brigjet e  lumit t? Holt?s.

M? datat 21 e 22 korrik t? vitit 1918 ushtrit? e t? dy blloqeve u gjend?n n? t? dy an?t e  rrjedhjes s? poshtme t? Holt?s. Aty, n? brigjet e saj piktoreske, ndodheshin t? pozicionuara dhe planizonin shkat?rrimin e nj?ra tjetr?s, ushtrit? kund?rshtare. Tregimin p?r zhvillimin e ngjarjeve do t? ja besojm?  nj? oficeri madhor, pjesmarr?s n? ato luftime, Andre Ordion.

N?nkoloneli Andre Ordion, q? komandonte forcat franceze, n? librin e tij: “Nj? oficer francez n? Ballkan“, luftimet e zhvilluara ato dit? n? Holt?, i p?rshkruan si vijon:“Armiku mbrohej shum? fort n? bregun e majt? t? Holt?s, ku ndodheshin nj? s?r? çukash dhe lart?sish leht?sisht t? mbrojtshme. Duhej t? nxitonim p?r ta kaluar at? n? bregun e djatht? t? Holt?s dhe ndoshta p?r ta hedhur n? Elbasan. Beteja e Holt?s ishte tejet e ashp?r dhe zgjati dy dit?, m? 21 dhe 22 korrik. N? or?n zero artileria b?ri t? d?gjohej z?ri i saj kumbues dhe p?rsh?ndeti agimin e fitores. Predha e par? uluriti dhe sakaq shp?rtheu gjith? ferri i artileris?. K?mb?soria manovroi sipas urdhrave t? dh?na: gjoja sulm n? qend?r dhe n? t? majt?; nd?rsa n? t? djatht?, toger?t de Freminville dhe Tossum sulmuan me nj? vrull t? çmendur. Majat u mor?n nj?ra pas tjetr?s me t? nj?jt?n taktik?, q? synon ta mbash n? vend armikun nga p?rpara dhe t? manovrosh nga krah?t, p?r t? p?rfshir? t? gjith? garnizonin. Çdo çuk? u dor?zua pas nj? lufte q? u b? gjithnj? e m? shpartalluese, sa m? tep?r p?rparuam drejt sht?pis? s? Avdiut, q? dukej se ishte kyçi i pozicionit. Sulmi i vazhduesh?m, i pap?rmbajtsh?m i ushtar?ve tan? e detyroi garnizonin t? kapitullonte me r?nien e nat?s. Ran? n? duart tona 342 ushtar?, t? cil?ve u duhen shtuar t? vdekurit dhe t? plagosurit, numri i t? cil?ve ishte i konsideruesh?m, 17 mitraloza, 2 topa fushor?, 6 topa llogoreje, 38 arka me municione, nj? sasi e madhe predhash dhe shum? material i r?nd?sish?m, q? u d?rgua n? prapavij?. Midis rob?rve ishin 7 oficer?, nga t? cil?t nj? çek, q? nuk rresht?te s? p?rs?rituri:“Ne i urrejm? gjerman?t, turp q? luftojm? p?r ta“. Ky ishte bilanci i k?saj fitoreje t? mrekullueshme t? dat?s 21 korrik.

Data 22 ishte nj? dit? epike; ishte faza e dyt? e betej?s, vendimtare e plot? dhe p?rmbyll?se... P?r mbi 2 or?, n? nj? vap? t? tmerrshme, lufta qe mjaft e ashp?r dhe mori p?rmasa v?rtet madh?shtore. Vrulli i ushtar?ve t? mi ishte i jasht?zakonsh?m, çuka e fundit u muar me nj? sulm t? mrekulluesh?m. Ishim zot?r t? pozicionit: plaçka e kapur ishte e konsiderueshme, asnj? gjerman  nuk e kishte kaluar Holt?n. D?rgova k?t? mesazh p?r epror?t: “Ora 11. Sapo muar?m gjith? bregun e majt? t? Holt?s“.(A Ordion,Nj? oficer francez n? Ballkan,fq.264)

N? k?t? p?rshkrim bie n? sy fakti q?, n? at? betej?, p?rball? ushtar?ve francez? nuk jan? ushtar? austriak? e hungarez?, po gjerman?. M? pas n?nkoloneli Ordion shkruan:“Me q?llim q? t´i b?nim ball? nj? kund?rsulmi, t? cilit i trembesha pak, p?r shkak t? lodhjes s? njer?zve t? mi, t? rraskapitur, sidomos nga nj? nxeht?si sfilit?se, nxora p?rpara kompanit? e batalionit t? 5-t?, q? ishin n? rezerv?. Furnizimet e mia u plot?suan brenda mbr?mjes dhe isha gati ta p?rballoja goditjen, n?se do t? ndodhte. Dhe, n? fakt ndodhi. N? or?n 20, pas nj? p?rgatitje t? dendur me artileri, ndihej, ose m? fort? merrej me mend, se armiku kishte marr? p?rforcime. Kolonat e sulmit kaluan shtratin e Holt?s, me hap t? shpejt? vrapimi dhe u grumbulluan m? pas, n? bregun e majt?, n? kthesat e shumta t? tij. Megjith? lodhjen e shkaktuar nga betejat e v?shtira, q?ndresa dhe k?mb?ngulja e njer?zve t? mi ishte e jasht?zakonshme dhe asgj? s´mundi ta trondiste aft?sin?  mbrojt?se t? tyre, p?rmbi nj? or? sulmi t? t?rbuar dhe t? p?rs?ritur. Skuadrat tona shkaktuan t? çara t? m?dha n? kolonat armike; humbjet e tij ishin t? r?nda. N? shtratin me zall t? Holt?s num?roheshin leht? njer?zit e q?lluar, t? shtrir? nga t? gjitha an?t. Armiku u t?rhoq p?rfundimisht dhe s´b?ri m? asnj? tentativ? p?r t? rimarr? terrenin e humbur. Trupat franceze t? kolon?s s? Holt?s e kishin arritur k?t? lum? dhe dy grupe ishin d?rguar n? ndjekje t? armikut, q? t? mos humbisnin kontaktin, dhe ndodheshin nj?ra n? Galigat dhe tjet?ra n? Driz?. Kolona e majt? e Devollit kishte arritur Sultin dhe Zgjup?n dhe d?shironte t? marshonte mbi Kukucov?. Italian?t kishin kapur Goric?n dhe po p?rgatiteshin t? sulmonin kuot?n 950. Pra, gjithçka po shkonte mir? n? pjes?n qendrore dhe n? t? djatht?, kisha vendosur lidhje me trupat e k?tij sektori, drejt Gjeres“.(Po aty, fq. 269)

Ngjarjet m? von? mor?n zhvillime t? tjera. U luftua n?p?r Shqip?ri e jasht? Shqip?ris?, n?p?r Ballkan e jasht? Ballkanit, n?p?r Europ? e jasht? Europ?s, derisa m? 11 n?ntor t? vitit 1918, blloku i kat?r shteteve t? mundura, kapitulluan nj?ra pas tjetr?s: Bullgaria, Turqia, Austria e Hungaria dhe, m? n? fund, m? 11 n?ntor, e n?nshkroi at? edhe Gjermania, si fuqia kryesore e k?tij blloku.Fitimtar?t, blloku i Antant?s: Franca, Rusia, Italia, Anglia e Amerika, me p?rkrah?sit e tyre, ndan? fitimet.

Lufta i kushtoi bot?s shum? shtrenjt?. N? t? muar?n pjes? 74 milion ushtar?. U vran? 10 milion dhe 20 milion t? tjer? u gjymtuan, si dhe shkat?rrime ekonomike t? pallogaritshme. Edhe Shqip?ria u dogj e u p?rv?lua nga ushtrit? nd?rluftuese, pavarsisht se s´kishte shtet e s´ishte pal? luftuese. Efektivi i ushtrive t? huaja n? Shqip?ri, n? vitet 1916-1918 arriti n? af?r nj? çerek milioni ushtar? dhe furnizimi i tyre u b?, kryesisht me prodhime vendi.( Historia e Popullit Shqiptar, v?llimi tret?, fq.98). T? vdekurit nga zjarri i luft?s, nga uria dhe nga s?mundjet epidemike, sidomos nga gripi spanjoll, jan? p?rllogaritur n? afro 70 mij? veta. Arm?pushimi e gjeti Shqiperin? me nj? bujq?si e blegtori krejt t? d?mtuar. Gramshiot?t, p?r rreth 2 vjet e gjysm?, p?rjetuan t? gjitha tmerret e asaj lufte, si rrahjet, grabitjet, p?rdhunimet, shp?rnguljet, internimet, burgosjet e vrasjet. Kjo b?ri q? reagimet, sidomos ndaj austriak?ve, q? q?ndruan m? shum?, t? ishin t? shpeshta e me konflikte t? ashpra , siç ndodhi n? Poroçan, ku Xhemal e Bido Çekrezi vran? 11 austrik?, Shefqet D?rmyshi n? B?rsnik, vrau 7 austriak?, Murat Paja, Hajdar Blogu e Kapo Buzani n? Kabash, vran? 6 austrik?. Ngjarje t? tilla ndodh?n thuajse n? t? gjitha fshatrat, p?r arsye se u c?nohej prona e nderi. Patriot?t gramshiot, nuk u besuan asnj?her? mashtrimeve e premtimeve, q? b?nin pushtuesit e radh?s, p?rkundrazi, t? bashkuar n? çeta vullnetare, u organizuan n? mbrojtje t? kufijve tok?sor? t? vendit, sidomos kund?r pushtuesve grek?, serb? e italian?, q? kishin dhe q?llime ekspansioniste e q? vet?m lufta e armatosur i shporri jasht? trojeve.

E p?r çudi, ende pa u tretur kockat e t? r?n?ve n? at? luft? çnjer?zore, gjerman?t e italian?t programuan dhe ndez?n nj? luft? t? re, edhe m? çnjer?zore, Luft?n e Dyt? Bot?rore. Dhe p?rs?ri, pasi u shp?rndan? n?p?r bot? si pushtues, nuk harruan t? vijn? dhe n? Shqip?ri. K?t? radh?, jo si rival?, po si ortak?. E sulmuan Shqip?rin? m? 7 prill t? vitit 1939 dhe nuk lan? cep t? k?tij vendi pa v?n? n?n pushtetin e tyre gjakatar. Veçse, Shqip?ria s´ishte m? pa zot. Komunist?t shqiptar?, t? organizuar n? partin? e tyre, mor?n n? dor? fatet e vendit dhe mobilizuan popullin , n? nj? luft? heroike e t? lavdishme; n? fillim, me pushtuesit italin? e pastaj, pas shtatorit 1943 me nazist?t gjerman?, p?r t? mbrojtur atdheun dhe lirin?. U luftua papushim, kudo qytet m? qytet e lagje m? lagje, fshat m? fshat e mal m? mal, gur m? gur e lum? m? lum?. U luftua dhe n? lumin e Holt?s dhe, p?rs?ri me gjerman?t.

N? Shqip?ri, nazist?t e Hitlerit shp?rthyen dy operacione t? m?dha kund?r L?vizjes Antifashiste Nacionalçlirimtare. Nj? n? dimrin e viteve 1943-44, q? njihet si Operacioni Armik i Dimrit dhe tjetri, n? maj-qershor t? vitit1944, q? njihet si Operacioni Armik i Qershorit. N? t? dy k?to operacione, ashtu si gjith? Shqip?ria, edhe fshatrat e Gramshit u p?rfshin? totalisht dhe dhan? ndihmes? t? madhe n? fitoren mbi pushtuesit nazifashist?. N? at? t? Dimrit, V?rça, veç t? tjerash, shp?toi udh?heqjen e LANÇ-it, komandantin dhe komisarin e asaj lufte. N? t? dytin, pengoi Ushtrin? gjermane t? arrinte objektivin p?r asgj?simin e L?vizjes Nacional-çlirimtare. Gjat? k?tij operacioni, n? sektorin e Gramshit, armiku m?syu n? dy drejtime kryesore: Elbasan-Gramsh-Qafa e Sh?nepremtes-Moglic? dhe Elbasan-Sulov?-Sh?mb?rdhenj-Tomoric? (Historia e LANÇ, Tiran? 1986 fq.90). N? Opar e Tomoric? do t? bashkoheshin, me forca t? tjera q? do t? vinin nga Korça e Pogradeci dhe t? grupuara do t? vazhdonin goditjen e forcave partizane, n? Jug t? Shqip?ris?.

N? zon?n e V?rç?s, komanda gjermane e operacionit nisi dy autokolona me drejtim: Shelcan- Kisht? dhe Sht?rmen-Gramsh dhe angazhoi mbi 4000 forca ushtarake, s? bashku me xhandar?t e ballist?t, q? u ishin bashkuar gjerman?ve. (Po aty, fq.90). M? 28 maj, qysh n? m?ngjes, rrah?n me artileri hapsir?n nga do t? marshonin drejt objektivit, dhe t? nes?rmen, vazhduan p?rs?ri, goditjen me artileri, n? kodrat e pyjet, prej Kabashi n? Galigat e deri n? Driz?. Kur vendi u ndez n? flak? dhe u mbulua nga tymi, rreth or?s 11 t? dat?s 29 maj, nj? kolon? armike prej 600 vet?sh hyri n? lumin e Holt?s, ku mori goditje shpartalluese.

P?r zhvillimin e atyre luftimeve, do t? citojm?, p?rs?ri nj? ushtarak t? lart?, gjeneralin Ndreko Rina, Hero i LANÇ-it: “Hitlerian?t, si kap?n pa luft? Gjergjovin?n, Galigatin e Cigarin, kujtuan se partizan?t do t? ishin larguar nga rajoni. U bind?n dhe m? shum? q? partizan?t kishin ikur, kur nj? kompani gjermane e shoq?ruar nga dy tanke kaloi ur?n dhe u fut nja 500 metro n? thell?si, drejt Gramshit. Komanda e batalionit t? par? t? Brigat?s s? Par? Sulmuese, vendosi t? mos e godit?te pararoj?n, p?r t´i futur n? grack? forcat kryesore armike. Ushtar?t hitlerian?, t? shkujdesur u grumbulluan n? zall, ca i hidhnin uj? fytyr?s, ca u zbath?n e lanin k?mb?t e ca u jepnin uj? mushkave t? ngarkuara me municion. Atyre nuk u shkonte mendja se, fare af?r, 70-100 metra mbi kryet e tyre, q?ndronin n? pozicione partizan?t, t? cil?t p?rgjonin e ndiqnin me shikime çdo l?vizje dhe prisnin vet?m shenj?n p?r t? derdhur mbi armikun bresh?rin? e zjarrit vdekjeprur?s. Dhe shenja u dha. Nazist?t, n? fillim, e humb?n krejt toruan. As q? mund t? p?rfytyrohet rr?muja q? u krijua n? zallin e lumit, nj? rr?muj? e shoq?ruar me ul?rima. Komandant?t hitlerian?, mundoheshin m? kot me kanosje e klithma t? rivendosnin rregullin. Uj?t e lumit u skuq nga gjaku i t? vrar?ve N? t? nj?jt?n koh? plasi lufta dhe n? krahun e majt?, n? kodrat buz? xhades?. Dy kompanit? e batalionit t? par? kund?rsulmuan pararoj?n armike, e cila u kthye prapa me nxitim drejt Driz?s. Tanket mbet?n n? vend. N? krahun e djatht? u hodh n? sulm nj? kompani armike, e cila s´kishte arritur t? hynte n? lum?. Komanda e batalionit, duke vler?suar rrezikun q? sillte pyk?zimi i gjerman?ve n?  sistemin e mbrojtjes s? batalionit, organizoi menj?her? nj? kund?rsulm me nj? pjes? t? nj?r?s nga kompanit? e krahut t? majt? dhe me luft?tar?t e skuadr?s s? mortaj?s. Partizan? e gjerman? u p?rlesh?n fytafyt n? faqen e nj? kodre t? mbuluar me dushk t? dendur.(Ndreko Rino, P?ll?mb? e gjak,fq.43)

Pasi p?rshkruan episode dhe shembuj te lart? heroizmi, gjenerali vazhdon:“K?shtu, pas nj? or? e ca luftimi, kompania armike u shpartallua krejt, duke humbur pjes?n m? t? madhe t? saj e duke l?n? 6 rob?r. Nd?rkaq, nj? grup luft?tar?sh kishte zbritur me nxitim n? lum? dhe kishin t?rhequr q? andej t? gjitha mushkat e batalionit armik, t? ngarkuara me material t? ndrysh?m luftarak. Nd?rmjet plaçk?s s? shumt?, u kap nj? mortaj? e r?nd? dhe nj? radiodh?n?se. Numri i armiqve t? vrar? arrinte af?r 100. Nga ana jon? ran? d?shmor? partizan?t Sadush Çunaj, Lame Gjokuta dhe Vaso Shurkulli. U plagos?n kat?r t? tjer?. N? at? p?rleshje t? ashp?r me armikun, u shquan p?r drejtim t? mir? t? kompanive e p?r trim?ri t? rrall?, Qemal Beluli dhe Abaz Fejzo.(Po aty, fq.47)

P?r k?t? disfat? t? gjerman?ve n? Holt?, komandanti i batalionit t? xhandar?ve, q? ndodhej n? skalion t? dyt?, pas batalionit gjerman, q? u shkat?rrua raportoi: “Gjat k?saj dite, (29 maj) tre sulmet e b?ra nga batalioni gjerman d?shtuan me humbje dhe, t? ndihmuar nga batalioni yn? mund?n me u t?rheq“.(AQSH, Relacion d?rguar komand?s s? p?rgjith?shme t? operacionit n? Elbasan, dat? 25 qershor 1944)

Dita e par? e operacionit armik n? V?rç? u mbyll me disfat? p?r pushtuesit hitlerian? e mb?shtet?sit e tyre. Grushti d?rrmues q? mor?n n? Holt?, ndikoi shum? n? prishjen e planit t? operacionit armik. M? pas, luftimet vazhduan me sulme e kund?rsulme, me t?rheqje taktike e goditje t? befasishme, deri m? 4 q?rshor, kur forcat partizane kaluan Qaf?n e Sh?nepremtes dhe zun? ur?n e Moglic?s. M? tutje , forcat gjermane p?suan goditje t? nj?pasnj?shme n? Qaf?n e Gjarp?rit, Gurin e Prer?, Sh?mb?rdhenj, n? Skrapar e n? gjith? Shqip?rin? e Jugut, derisa u thyen p?rfundimisht dhe divizionet partizane kaluan Shkumbinin dhe nis?n m?symjen kund?r pushtues?ve, n? veri t? Shqip?ris?. Armiku, edhe n? k?t? operacion, nuk arriti asnj? objektiv, nd?rsa forcat partizane dual?n m? t? organizuara, me besim m? t? madh n? fitore dhe me num?r m? t? madh partizan?sh. N? popull u rrit besimi tek fitorja p?rfundimtare e Ushtris? Nacionalçlirimtare dhe vazhdoi ta mb?shtes?  at? luft?, duke mos kursyer asgj?. Episode t? shumta t? k?saj mb?shtetje ndodh?n edhe n? fshatrat e V?rç?s, gjat? dit?ve q? luftimet u zhvilluan aty. Populli i k?tyre fshatrave i ndihmoi forcat partizane me ushqime e veshmbathje, mjekoi e ruajti nga armiku partizan?t e plagosur dhe frym?zoi moralin e tyre.

Episode interesante tregon komandanti i batalionit t? par? t? Brigat?s s? Par? Sulmuese, p?r ato dit?, q? u luftua n? Holt? dhe pran? saj. - Kryetari i k?shillit t? katundit Cruj? erdhi na falenderoi dhe na tha:“Do t´u sigurojm? çdo gj? q? keni nevoj?, ushqim, strehim etj. Vet?m bjeruni dhe mos lini k?mb? gjermani.“... populli i katundeve rreth e p?rqark, n? zjarrin e luft?s, i furnizonte partizan?t me ushqim, duke na sjell edhe dhall? n? pozicione. –Pini ore djem, pini ore trima,- thoshte nj? plak 70 vjeçar, gjak t´ju b?het ! I b?t? nj?her? gjerman?t paçavure, pa edhe ne le t? digjemi. Un? jam plak, por s´kam par? q? shqip?tar?t t? ken? luftuar si k?t? her?. Aferim ju qoft? !  Nd?rsa p?r forcat e Ballit t? V?rç?,s gjenerali shprehet:“...sidoqoft?, reaksioni n? Gramsh nuk na goditi mbas shpine“.(M Hoxha, Gramshi n? vitet e Luft?s s? Dyt? Bot?rore, fq.132)

Kjo ishte situata ushtarake, politike e morale n? fshatrat e V?rç?s, n? dit?t e m?symjes armike t? qershorit  t? vitit 1944. M? von? zhvillimi i ngjarjeve n? V?rç?, n? Gramsh, n? gjith? Shqip?rin?, e mandej n? Europ? e n? gjith? bot?n, çoi n? fitoren  e madhe t? popujve Antifashist? duke i dh?n? fund luft?s s? çmendur t? nazifashimit.

Lumi i Holt?s, vazhdon t? rrjedh? i vrullsh?m n?p?r kanionet e shumta e pastaj i qet? n? shtratin e tij miliona vjeçar, me uj?ra gjithmon? t? kthjellta e t? fresk?ta. Pran? tij gjen p?rher? vizitor?, vendas e t? huaj, t? moshave e gjinive t? ndryshme, n? dim?r e n? ver?. Zgjatimi i liqenit t? hidrocentralit t? Banj?s dhe hidrocentrale t? tjer? n? rrjedhjen e mesme t? Holt?s, i kan? rritur kreditet turistike t? atij peisazhi t? bukur. Mbresl?n?s p?r vizitor?t jan? dhe lapidar?t kushtuar d?shmor?ve t? r?n? aty, e q? i shtojn? krenarin? banor?ve, pasi dhe sht?pit? i kthyen n? kala p?r t? mbrojtur lirin?, nderin pron?n dhe familjet. Ndodh q? t? jen? byrt?s, si vizitor?, edhe pasardh?s t? atyre francez?ve e gjerman?ve q? humb?n jet?n n? k?t? cep t? bot?s, q? p?r ta s´vlente e s´vlen p?r asgj?. Natyrsh?m, q? çuditen me marr?zit? e t? par?ve t? tyre dhe sigurisht, q? betohen mbi gjurm?t e gjakut, se nuk do t? ndodhin m? asi marr?zish.

Durr?s, 30 mars, 2018