Meçan Hoxha: Dit?t e bes?s s? madhe t? V?rç?s

Dit?t e bes?s s? madhe t? V?rç?s

Nga Meçan Hoxha

N? Shqip?ri, n? marr?dh?niet midis njer?zve, fjala“bes?“ ?sht? kryefjal?. Ajo ?sht? e lidhur drejtp?rdrejt me fjal?n e dh?n? dhe me nderin.“Kjo ?sht? nj? fjal? q? nuk  ekziston  si e till? n? shumic?n e gjuh?ve t? bot?s. N? gjuh?t ballkanike ekziston si fjal? e huazuar nga gjuha shqipe“(Sinani Sh, “Etnos n? epos“, fq.209). Gjuh?t e tjera  i japin permbajtjen e besimit, jo kuptimin e drejtp?rdrejt? si tek ne, ndaj dhe e quajn? si dukuri shqiptare.

Shum? gjuhtar?, etnolog?, sociolog? e kulturolog? kan?  shkruar p?r“bes?n“, ose“kultin e fjal?s“ s? dh?n?, duke i trajtuar ato si burimore e biblike. Krahina e V?rç?s ?sht?, ndofta, bart?sja m? e past?r e k?tij  kulti. Aty nuk flitet p?r bes?n, nuk k?rkohet  bes?, nuk premtohet bes?, nuk ka as kanun p?r k?t?. Aty ekziston diçka e natyrshme, gjenetike, sa q? duket, sikur ka “sht?pin?“ e saj?. V?rçioti nuk e kupton jet?n n? familje, n? vllaz?ri, n? miq?si, n? pun? e n? komunitet jasht? fjal?s s? dh?n?. Ai q? shkel fjal?n e dh?n?, pret n? bes? dhe vepron tin?zisht nuk mund t? jetoj? gjat n? V?rç?. K?to norma morale  jan? p?rcjell? brez pas brezi dhe njihen, vler?sohen e respektohen edhe nga banor?t e krahinave fqinje. Miqt? prej V?rçe vler?sohen si miq? p?r kok?. Besa e v?rçejve u ka sh?rbyer dhe miq?ve t? saj. P?r t´i kuptuar m? mir? k?to vlera zakonore  , do t´u sjell disa shembuj besnik?rie, bese e beslidhje t? banor?ve t? k?saj zone.

M? 16 mars t? vitit 1915, nj? batalion shetit?s me mercenar? esadist e turkoman?, n?n komand?n e Ramazan Agait, pasi i kishte ndjekur p?rkrah?sit e Qeveris? s? Vlor?s, n? Berat, n? Sulov? e n? Tomoric?, mb?rrin n? Sh?mb?rdhenj dhe vihet n? ndjekje t? atdhetar?ve t? shquar Meleq Staravecka e Xhile Liçi. Meq?n?se nuk i zun? dot, njoftojn? epror?t e tyre n? Berat e n? Elbasan se:“Kundershtar?t e rreziksh?m kan? kaluar n? V?rç?. Ndjekja e tyre ?sht? pa rezultat. V?rça njihet si jatak p?r k?ta persona dhe do t´i mbaj? siç i ka mbajtur gjithmon?“(AQSH, fondi E.Toptanit, dosja 9 ).  Noli e pati zgjedhur nga V?rça t? besuarin p?r shoq?rues, t? cilin e ka b?r? aq t? njohur me pseudonimin Rushit Bilbil Gramshi, n? p?rkthimin e Rubaireve.  Atdhetar? t? nd?gjuar t? krahinave fqinje, saher? q? k?rc?noheshin e ndiqeshin nga qeverit? pushtuese e antipopullore, b?nin konak n? V?rç?. Jan? shum? familje e fise q? me sjelljet e tyre ja kan? rritur krenarin? zon?s. Nj? nga k?ta ?sht? fisi Musaj, n? Kisht?. Ky fis ?sht? dalluar p?r burra t? shquar, atdhetar? t? p?rkushtuar, t? kamur e bujar?, t? fuqish?m e me miq shum?. Ata, shpeshher?, kan? marr? n? mbrojtje e u kan? shp?tuar jet?n figurave t? shquara t? ç?shtjes komb?tare, duke i mbajtur me muaj e me vite , si librazhdasin Sadik Zhari, tomoricarin Seit Sh?mb?rdhenji, demokratin e shquar beratas, Xhevdet D?shnica etj.

Brenda trev?s, ka me dhjetra shembuj t? nj? besnik?rije homerike. N? shtator t? vitit 1906, n? konakun e Zenel Kal?s n? Grib?, bujt?n nj?ri pas tjetrit, dy pal? hasma; Kapedan Fezo Fetau dhe Xhile Veliu me  njer?zit, q? i shoq?ronin. Zeneli i rehatoi, t? dy pal?t, n? oda m? vete. Kur filloi k?nga n? nj?r?n od?, t? tjer?t t? shqet?suar pyet?n t? zotin e sht?pis?, se kush jan?  ata t? od?s tjet?r. Zeneli i qet?soi duke u th?n?:“Jeni n? bes?n time“. N? m?ngjez i p?rcolli, me radh?, duke u treguar t? v?rtet?n dhe, duke i sqaruar se deri n? ç´vend ishin t? mbrojtur prej tij. N? prill t? vitit 1944, ne sht?pin? e Faslli Bicit n? Sh?nepremte, n? katin e dyt? ishte sistemuar Mehmet Shehu dhe shok? t? tjer? t? Brigat?s s? Par?. N? mbr?mje, von?, bujt?n disa miq? t? Faslliut, q? ishin eksponent t? Ballit. Kur i drejtoi n? mjedise familjare, jo kryesore, ata pyeten se pse s´po i ngjit lart n? odat, ku kishin q?ndruar p?rher?, Faslliu u spjegoi, se aty ndodhej Mehmet Shehu me shoket e tij. -Ju b?ni si t? doni, po t? dy pal?t jeni n? bes?n time, ndaj rrini pa merak.- U tha Faslliu. Dit?n e dyt? i tregoi Mehmet Shehut dhe ai zhvilloi nj? bised? me ta. M? 1942 e 1943 Abas Kupi, p?r t? siguruar familjen dhe f?mij?t e tij, i pruri tek Nexhip Shahini n? Kodovjat. Familje t? shumta nga Mokra, q? mbet?n pa sht?pi, se ua dogj?n gjermano-ballist?t, u strehuan tek miqt? e tyre n? V?rç?, sidomos tek hoxhajt, shulajt, çelajt e kishtollar?t n? Kukur,  tek veliajt e kalajt n? Grib?, tek matollar?t n? Rashtan, tek rosh?t n? Poroçan, e tek shum? t? tjer? n? fshatra t? tjera. T? gjith? bujt?sit n? V?rç? i kan? besuar fjal?s s? mbajtur, pasi besa aty respektohet si tesatament moral. Ajo nuk ?sht? vet?m personale, familjare e fisnore, po edhe krahinore.

Besa- bes? ka funksionuar si zotim solemn, p?r t? vepruar bashkarisht, p?r q?llime t? caktuara. K?shtu ka ndodhur m? 1837, kur s? bashku me Sulov?n iu bashkuan 7 krahinave t? jugut p?r t? kund?rshtuar reformat e Tanzimatit (Th?ngjilli P.-Kryengritjet popullore kund?rosmane n? Shqip?ri n? vitet 1833-1839, fq,217), m? 1903, n? ndihm? t? shpatarak?ve, shkuan rreth 3000 v?rçej e sulovar? p?r t? p?rz?n? forcat ushtarake turke, q? k?rkonin t? ngrinin xhami, shkoll? turke e t? islamizonin banor?t vendas. (Instituti i Kultur?s Popullore-Kriptokristian?t e Shpatit). M? 1907, t? mbledhur n? kuvend te Murrizi i Grazhdanit, vendos?n t? marrin n? mbrojtje fshatin e Grabov?s Sip?r; q? po k?rc?nohej me ekspedita, q? nga Berati ( Vito V, kujtime), m? 1913, n? mbledhjen tek Hani i Nexhip Shahinit u vendos t? mbrohet V?rça nga pushtuesit serb dhe u b? organizimi p?r t? b?r? prita n? Holt? dhe n? Qaf? t? Mec?s (Shuli H, kujtime). N? k?to kuvende dhan? fjal?n dhe dual?n vullnetar?, mbi 300 burra q? zune vij?n e frontit n?: Floq, Darzez?, C?runj?, Kamiçan e deri n? malin e Kukurit dhe q?ndruan aty me muaj, derisa ushtrit? s?rbe u larguan nga Elbasani. Po p?r aq koh?, q?ndruan n? Qaf?n e Mec?s, n? lart?sin? 1500 m e n? nj? trash?si bore rreth 3m.

N? k?to kuvende, veç mobilizimit p?r luft? jan? marr? vendime p?r strehimin dhe sigurimin e refugjat?ve, q? vinin nga zonat e pushtuara si Shpati, Mokra, Gora, Opari, Kolonja e Skrapari. P?r k?t? q?llim u krijua komision i posaç?m, i cili u kujdes p?r srehimin dhe ushqimin e çdo familjeje e t? çdo njeriu n? nevoj?. V?rça hapi dyert dhe ndau gjithçka me ta, siç b?ri, vite m? von?, me v?llez?rit kosovar?. Nd?rpren? t? gjitha  hasm?rit?, derisa t? çlirohej vendi nga pushtuesit.

N? maj t? vitit 1914 u mblodh?n tek teqeja e Dushkut, p?r t? organizuar q?ndres?n ndaj pushtuesve grek?, q? kishin mbrritur n? af?rsi t? V?rç?s. Forcat vullnetare t? V?rç?s, t? organizuara n? tri çeta, luftuan kund?r bandave greke n? fshatrat e Gor?s dhe t? Oparit, duke u vajtur n? ndihm? familjeve t? miq?ve, n? ato zona. N? ato luftime u plagos dhe nj?ri nga komandant?t e çetave t? Gramshit, trimi Mahmut Xhelili, (AQSH-fondi i Aqif Biçakut). Po k?shtu, m? 15 janar 1920, me bes?n n? sh?rbim t? Atdheut, v?rçejt? u mblodh?n n? Bulçar, ku zgjodh?n dy delegat? p?r n? Kongresin e Lushnjes: Qazim D?rmyshin e Asllan Shahinin, dhe nxor?n rreth 100 vullnetar?, p?r t? mbrojtur punimet e Kongresit. N? t? gjitha k?to organizime, askush nuk mbahet mend t? ket? shkelur fjal?n e dh?n? n? kuvende.

Po nuk mbarohen episodet, q? tregojn? besnik?rin? e v?rçejve. M? 1938 u arratis?n nga burgu i Beratit 2 t? d?nuar politik. Ministria e Brend?shme e athershme urdh?roi komand?n e xhandarm?ris? s? Gramshit, q? t? vihej n? ndjekje t? tyre. Kjo e fundit i k?rkoi deputetit t? Gramshit, Riza Kisht?s, q? ta ndihmonte p?r nj? shtes? organike, se nuk i mjaftonte efektivi, p?r t? realizuar detyr?n. Rizai, duke e njohur mir? psikologjin? e zon?s i tha, se nuk ishte nevoja p?r shtes? organike, sepse ata nuk do q?ndronin gjetk?, p?rveçse n? V?rç?. “Aty, jo pes? sa k?rkoni ju, po dhe 500, nuk ju b?jn? pun?. Nuk i dor?zojn? v?rçejt?. Ata i mbajn? nja dy jav? dhe i p?rcjellin n? Mok?r, ndaj nxirrni nj? patrull? n? Qaf? t? Mec?s dhe v?zhgoni, kur t? p?rcillen p?r matan?“, ( Koçi I, kujtime).

K?t? moral bartin banor?t e mal?sis? s? V?rç?s. K?to jan?: fjala e dh?n?, besa dhe nderi i tyre. Nuk ?sht? pohuar ndonj?her?, n? i njihte, apo jo Enver Hoxha, po zgjedhja e saj?, p?r t? dal? nga rrethimi, t? b?n t? besosh se i ka ditur dhe nuk u zhg?njye.

Operacioni armik i Dimrit t? vitit 1943-44 programoi goditjen dhe asgjesimin e forcave partizane dhe, padyshim, synimi kryesor ishte kapja dhe asgjesimi i udh?heqjes s? asaj lufte, Shtabit t? P?rgjithsh?m. N? kushtet e nj? terrori t? eg?r  gjermano-ballist, si dhe nj? dimri t? ashp?r, p?r Shtabin e P?rgjithsh?m u krijua nj? situat? e v?shtir?. I ndodhur n? rrethim dhe larg forcave partizane, Enver Hoxha, me pjes?n kryesore t? atij shtabi, e gjeti zgjidhjen tek vlerat morale e patriotike t? banor?ve t? krahinave malore Shpat-V?rç?, u besoi atyre dhe vuri kok?n e tij, dhe fatet e udh?heqjes s? luft?s, n? bes?n e tyre.

Pas shum? v?shtir?sish e peripecish, duke çar? rrethimin e duke mposhtur lodhjen e t? ftohtin, m? 19 shkurt t? vitit 1944 Enver Hoxha, Spiro Moisiu, Spiro Koleka dhe Ymer D?shnica mbrrit?n, si miq? t? r?nd?sish?m, n? kasollen e Ymer Coh?s n? Galigat, ku u prit?n me shum? bujari. P?r simbolik?n e virtyteve t? asaj kasolle me kasht? u krijuan poezi e u k?nduan k?ng? nga m? t? bukurat.

Ata miq? ndryshonin nga t? tjer?t. Nuk kshin koh? p?r ziafete e salltanete. Donin vet?m t? strehoeshin, t? çlodheshin dhe t? vazhdonin rrug?n p?r n? krye t? detyr?s. Ky mesazh, si n? nj? stafet? olimpike i dor?zohej mikut t? radh?s. Dhe miq? t? radh?s ,Ymeri zgjodhi v?llez?rit Ali e Nezir Qeti n? Stror, pastaj Qamil Duka n? T?rvol. M? pas, t? shoq?ruar prej tyre, do t? vazhdonin p?r n? Kisht?. Shtigjet e  thepisura e me bor? dhe err?sira do t´i lodhnin shume udh?heq?sit e Luft?s. N? sht?pin? e File Musait, gjet?n gjith? t? mirat. Mbi t? gjitha, gjet?n njer?z t? njohur. Kadriu e njohu, sapo e pa, Enver Hoxh?n dhe , tashm?, s´kishin t? b?nin vet?m me kodin e mikut, po dhe me ndjenj?n e p?rgjegj?sis? ndaj detyr?s. File Musai, babai i Kadriut, burr? i mençur dhe patriot i ndier, i vler?soi si duhet detyrimet ndaj k?tyre miq?ve madhor? dhe mori masat e duhura, q? familja e tij dhe krahina t? mos turp?roheshin. Megjithat?, n? dit?t e q?ndrimit n? Kisht? u krijuan dhe v?shtir?si, q? shqet?suan shum? Filen, familjen dhe  shok?t e Shtabit t? P?rgjithsh?m. N? momentin, kur po p?rgatiteshin p?r t´u larguar nga ajo sht?pi, p?r t? vazhduar rrug?n drejt? detyr?s, n? fshat u fut?n rreth 200 ballist? dhe u ndan? n?p?r baza. N? sht?pin? e Files caktuan 17 ballist?. P?r dy dit? e dy net? shok?t e shtabit dhe ballist?t q?ndruan n?n nj? çati, n? dy dhoma q? i ndante, vet?m nj? perde prej d?rrase  dhe nj? koridor i ngusht?. Pas largimit t? ballist?ve, pa asnj? incident?, n? dat?n 3 mars n? mbr?mje i erdhi radha mikut tjet?r, Tare D?rmyshit n? B?rsnik. Edhe Tarja, burr? e familje me reputacion n? V?rç?, i priti me k?naq?si dhe gjeti mik t? sigurt?, q? t´i p?rcillte p?r n? zon?n e Korç?s. Nat?n e dat?s 4 duke u g?dhir? 5 mars, shok?t e Shtabit t? P?rgjithsh?m, t? shoq?ruar nga Filja, Kadriu, Ahmeti, djali i xha Tares dhe miku i tij nga Kopeshi, Kupe Kula kaluan lumin e V?rç?s, ngjit?n dushkun e Bulçarit, dual?n n? Grabov? Posht dhe m?ngjezi i zuri n? Sh?nepremte. Nj? pushimi i shkurt?r n? sht?pin? e Xhaferr Meços, u gjeneroi energjit?. Pa humbur koh?, kaluan Qaf?n e Sh?nepremtes dhe u fut?n n? fshatrat e Korç?s, q? ishin t? lira e t? zot?ruara nga forcat partizane. Ky ishte nj? sukses i madh p?r LANÇ-re dhe d?shtim i pushtues?ve, siç d?shtoi edhe Operacioni nazisto-ballist i Dimrit 1943-44.

Mbrojtja e Enver Hoxh?s, dhe an?tar?ve t? tjer? t? Shtabit t? P?rgjithsh?m gjat Operacionit t? Dimrit, ?sht? nj? ngjarje e njohur p?r t? gjith?. Ajo ?sht? v?rtet madh?shtore, nj? pritje e p?rcjellje n? bes? miku. Ajo ngjarje i dedikohet vlerave t? tradit?s e zakoneve t? mikpritjes e respektimit t? detyrimeve p?r mikun. Faktet dhe d?shmit? e shumta tregojn? se, kur ishte n? Kisht?, Enver Hoxha, e kan? ditur dhe ballist?t e fshatit, q? ishin eksponent? t? r?nd?sish?m, krer? e komandant? Balli n? zon?, por nuk e prek?n mikun e File Musait. K?shtu pati b?r? edhe Filja me t? vet?t, kur pat?n ardhur n? Kisht? eksponent? t? r?nd?sish?m t? Ballit, si Ali K?lcyra e t? tjer?. Ky nuk ishte kompromis, por askush nuk mund te shkelte mbi institucionin e mikut, se ndryshe do t? çnderohej e s´do mund?te t´i b?nte ball? moralit t? krahin?s. Kjo vler? q?ndron si stoli e çmuar p?r burr?t dhe grat? q? e popullojn? at?.

P?r at? ngjarje kan? treguar e  shkruar shum?, q? nga Enver Hoxha e familjar?t mikprit?s. Çdo vit botoheshin reportazhe nga gazetar?t m? t? mir?, q? kishte koha. T? rinj e t? reja, sidomos ushtar? d?rgoheshin n? gjurm?t e Shtabit t? P?rgjithsh?m. Familjet q? strehuan, prit?n e p?rcuall?n Shtabin e P?rgjithsh?m t? Luft?s Antifashiste, ndjeheshin krenare. Kishin t? drejt?, se kishin nderuar veten dhe krahin?n. Pavar?sisht, rolit t? madh t? PK n? organizimin dhe fitoren e LANÇ-re, n? V?rç?, at?here, nuk ndihej ky rol. Zona ishte n?n influenc?n e Ballit, bile nj?ri nga prit?sit dhe shoq?ruesit e Enver Hoxh?s e kishte vllain xhandar, e ndonj? tjet?r i kishte kush?rinjt? ekspnent? t? Ballit. Ndarja politike e koh?s nuk i c?noi vlerat e bashkjetes?s. Edhe kur u forcuan pozitat e partizan?ve, kur djemt? e V?rç?s mbush?n radh?t e brigatave partizane e kishin batalionin dhe komandat e vendit me partizan?, p?rveç ndonj? incidenti pa r?nd?si, nuk pati asnj? rast t? p?rplasjes me arm? me ballist?t. Nuk u nd?shkua, asnj? nga familjet q? prit?n e p?cuall?n udh?heqjen e Luft?s. Disa prej atyre prit?sve, vet?m pas çlirimit e m?suan, se kishin pritur udh?heq?sit e Luft?s, Komandantin dhe Komisarin. Ata nuk b?n? asgj? p?r frik? e p?r para, po vet?m p?r t? nderuar veten dhe mikun. Ishin dhe mbet?n autor?t e bes?s s? madhe t? V?rç?s, q? u realizua me zgjuarsi, mençuri e fisnik?ri, p?r 15 dit?, nga 19 shkurti deri m? 5 mars t? viit 1944. Ky q?ndrim ndaj fjal?s s? dh?n? dhe respekti p?r mikun manifestohen edhe sot. Kudo, q? ndodhen v?rçejt?, n? zon? apo jasht? saj, n? ushtri, n? shkolla, n? pun? si pronar? apo t? pun?suar, t?rheqin vemendjen me sjelljen e tyre brilante.

Durr?s, 22, shkurt, 2018