SARI SALLTIKU, PELIGRINAZH DHE
TURIZËM
NGA NDUE DEDAJ
Mali i
Krujës, 1176 metra i lartë, i ka të gjitha përmasat, dhe hyjnoren e
madhnueshme, dhe bukurinë shkëmbore të thepisur si askund, me një rënie pingule
të thiktë mbi qytet, ku dhe alpinistët zor se do të mund të ngjiteshin e ku
gurët e mëdhenj të dalë të fusin frikën se mos trandën dhe befas i sulen si një
“ortek” qytetit të shpërndarë në brinjat e malit. Po njerëzit ndoshta bash për këtë
pamje stoike e duan malin që ndonjëherë thirret dhe në emrin e Sari Salltikut,
po dhe të Skënderbeut. Një mal krelartë me tre emra. Të merren mendtë kur e
sheh nga poshtë-lart, nga qyteti, dhe aq më shumë kur nga maja e tij vështron
qytetin si në pëllëmbë të dorës, që për çudi të duket i rrafshët, gati i bërë
njësh me fushën e detin. Është lartësia që i “sheshon” të gjitha kodrat para
vetes, si ta kundrosh relievin nga dritarja e avionit. Drejt Sari Salltikut të
ngjit një rrugë e skalitur në gur, gjithkund shpatit të malit, e futur në gji
të shkëmbit gëlqeror, e asfaltuar dhe me mbrojtëse të hekurta nga ana e poshtme
ku gjendet gremina, ndryshe udhëtimi do të ngjante i pamundur, teksa për atje
ka dhe një rrugë këmbësore të përpjetave e tërthoreve. Maja është një ballkon
mahnitës dhe për të shkuar te shenjti duhet të ulesh shkallëve që të shpien në
një shpellë 20 metra të thellë, ku është dhe një teqe e vogël me shiritat e
blertë karakteristik. Njerëzit prekin gurët, falen dhe ndezin qirinj. Nuk
mungon as rituali i therjes së qingjave, që turistët i blejnë për drekën e shijshme
familjare në lendinat e malit. Ka një pamje mistike i gjithë dekori dhe kjo
prej hirit të baba Sari Salltikut, që pati ardhur në Krujë në mesin e viteve
1300 për përhapjen e bektashizmit. Ky shenjtor gëzon popullaritet të madh në
këtë vend, në mbarë bektashinjtë shqiptarë e më tej. Deri në Sari Salltik qe
ngjitur dhe konsulli fracez De Grand, që ashtu si Teodor Ippen e të tjerë i ka
përshkruar monumentet e këtyre vendeve aty kah nëntëqinda. Shenji u “rikthye”
si të gjithë shenjtërit e tjerë pas 90-s, atëherë kur Shqipëria pushoi së qeni
mburrshëm e krenisht “vendi i vetëm ateist në botë”. Atëherë u realizua dhe ky
memorial i shenjtërisë së tij, për të cilin njerëzit betohen kamot. Besimtarët
e vjetër krutanë nuk e larguan asnjëherë shenjtin nga vetja dhe kur feja ishte
e ndaluar... Pasi kanë provuar ndjesinë e misterit të fesë atje brenda, ku
është dhe një krua me uji të ftohtë për të shuar etjen, pelegrinët shpërndahen
lëndinave, te Fusha e Mejdanit etj. Bletë nuk sheh, as zgjoje, por luleve u vjen
era mjaltë. Freski e ëmbël, pak mjegull dhe një diell që herë fshihet e herë del për t’u parë me njerëzit që kanë
shtruar “sofrat” në livadh dhe pjekin mishin në zgarë. Është një fundjavë që
ata përherë e më shumë e kalojnë këtu. Dikush e krahason këtë vend me Shna
Ndoin e Laçit. Shenjtorët, të besimeve
të ndryshme, por të të njëjtit Zot, kështu i kanë pushtuar lartësitë e
mundimshme, si për t’i thënë njeriut se ato janë qëllimi i jetës së tij, por që
për t’i mbërritur lypën sakrifica. Dikush tjetër e krahason me Razmën
turistike. Sido që të jetë, tashmë shqiptarët e shijonë natyrën e tyre, e cila
dikur reklamohej nga propaganda vetëm për kullotat e blegtorinë.
Kruja, si krua historie dhe
nostalgjie
Nuk di se
nga t’ia fillosh me Krujën, pasi njerëzit dinë aq shumë për të, kush nuk e ka
vizituar e parë në dhjetëra fotografi e filma. Historia është muza e saj e
pavdekshme dhe Heroi Kombëtar që pret e përcjell maje kalit. Ndoshta nuk mund
të ketë një përfytyrim tjetër për Gjergj Kastriotin, vetëm ashtu kaluar nëpër
majat e historisë sonë, po dhe të Europës, si një kalorës e atlet i lirisë, që
jo më kot i ka në Muzeun e Vjenës shpatën dhe përkrenaren. Krujën në fillim e
kemi përjetuar si një ëndërr të fëmijërisë sonë, përmes tregimeve për
kryetrimin. Shqiptarët e Kosovës dhe trojeve të tjera shqiptare shihnin dhe më
shumë ëndrra të tilla. Ata të pakët që vinin ato mote me siguri që prisnin
kostumin e ri për të qenë “dhëndër” të Krujës. Na kujtohet mësues Ismeti nga
Malisheva, që zhbimja millosheviçiane e kishte sjellë në Shqipëri, i cili e
kujtonte me nostalgji vizitën që kishte pas bërë në Krujë aty nga 80-a. Ndaj
zor se do të ketë guidë që do ta zërë ndonjëherë Krujën të tërën brenda vetes.
Por çfarë do të themi të re në këto shënime, kur është folur aq shumë? Ndoshta
gjëja më e veçantë e kohëve të fundit është restaurimi i Pazarit të Krujës, i
cili shtrihet në 170 metra linear. Vërtet nuk duket shumë për rreth 60-70
dyqane antikuaresh artistike dhe artizanale, por është autenticiteti që i
përcakton vlerat e tij. Pazari i Krujës është më i vjetri në Shqipëri sipas
specialistëve të monumenteve, të cilët dhe janë kujdesur që gjatë restaurimit
gjithçka të jetë në vendin e duhur. Çfarë nuk të rrok syri? Të jesh këtu
thjeshtë soditës është pak, jashtëzakonisht pak. Një enografi e pashembullt
shpalohet, nga librat e hershëm te nagantat e dy shekujve më parë,
qeleshepunuesit dhe qilimapunueset, që janë mbase dhe tradita krutane më e
spikatur. Njeri nga vizitorët përzgjedh në qilimat e punuar me art, pasi nuk i
pëlqen tapetet, kurse neve na shkrep nëse vazhdon dhe Luma të thurë qilimat e
saj origjinalë? Tezgjahu është aty si për treguar se çdo gjë këtu është “bio”
dhe jo ndryshe. Në traditë janë dhe sendet e punuara në baker, që turistët i
marrin me vete për të stolisur vilat apo restorantet. Shqiponja është futur
kudo, nga qeleshet e bardha, shalli i qafës e gjer prerësrja e thonjve, sa ti
mendon a thua po teprohet në këtë mënyrë? Është për t’u vlerësuar kthimi
dinjitoz te tradita pa deformime e shartesa, ku jo vetëm pazare të tilla
historike e bëjnë këtë, apo muzeu etnografik brenda brenda në kala, por dhe një
njeri i vetëm, Shtjefen Ivezaj në Tuz që e ka kthyer shtëpinë e tij fund e krye
në muze etnografik dhe vetë fle në ballkon, apo poeti Gjon Gjergjaj në Klinë
(Kosovë) që gjithashtu kullën e ka kthyer në një fole të relikteve të vjetra
shqiptare mjaft pikante. Kruja të zgjon mendime e ndjesi dhe përtej të sotmes.
Kërkon me sy si tridhjetë vite më parë Haxhi Gocin, një studiues i përvutë i
kulturës krutane, kurbinase e më tej, i cili nuk mund të na presë më si
dikur... por ja tek shfaqet para nesh një tjetër njohës i kësaj kulture, Baki
Dollma, mësues dhe studiues i moshuar, librat e të cilit i sheh të ekspozuar në
hyrje të kalasë.
“Krujë, o
qytet i bekuar...” Kështu nis poema e famshme e Naimit për
Skënderbeun. Por tashmë secili nga ne ka poemën e tij të Krujës, të shkruar dhe
të pashkruar. Kruja është një sovrane e historisë sonë, siç na e paraqet dhe
romani “Krasta Kraus” (Kreshta e Krujës) i shkrimtarit disident Bilal Xhaferri.
Në Krujë janë shtresëzuar brezat dhe kulturat. Inxhinieri i pyjeve Hysen Kuqi
ishte shuar në pyjet e Qafë Shtamës, por tridhjetë vjet më parë ne do të
njihnim të atin e tij plak, Memin, me shtëpinë në krye të qytetit, një
ish-tregtar i vjetër vendas, mbi profilin e menduar të të cilit koha e
socializmit nuk kishte lënë asnjë gjurmë. Ai sikur kishte mbetur atje në botën
e tij të dikurshme prej tregtari, zanat që e kishte ushtruar dhe në Tiranë, ku
sot rrojnë pasardhësit e tij nipër e mbesa. Regjimi i lejonte Krujës vetëm të
vjetrën që lidhej me atdhetarinë, po jo dhe me tregtinë, pasi kjo pillte
kapitalizmin. Nuk kishte delegacion qeveritar të huaj që nuk vizitonte Krujën.
Në mjediset e kalasë, me kullën e lartë në sfund valltarët e Ansamblit të Shtetit
xhironin klipet e kohës. Nga veranda e Hotel-Turizmit ishte një kënaqësi
poetike të kundroje fushën e pamatë e gjer detin. Kruja në atë kohë
identifikohej jo më me pajtorin e vet shpirtëror, por me kalanë, Skënderbeun,
muzeun e tij pozant dhe pazarin karakteristik, që nuk kishte patur fatin e keq
të atij të Shkodrës të prishej. Vendi me histori kishte nxjerrë shkrimtarë,
gazetarë, diplomatë, juristë të dëgjuar dhe libri ishte një përmasë e qytetit.
Nuk e di sa është sot i pranishëm libri artistik në institucionet e shtetit
(dyshoj se jo!), teksa asokohe jo vetëm biblioteka e qytetit, po dhe zyra e
prokurorit të Rrethit kishte veprat e Naimit, Samiut, Nolit, Migjenit, Çabejt,
përfshi dhe seritë me lidhje speciale të botuara në Kosovë. Kruja kishte gjithashtu
dhe të ikurit e vet përtej Adriatikut, ku njëri sosh ishte dhe babai i Ana
Oxas, këngëtares së njohur italiane të San Remos, që mediat italiane ndonjëherë
e kanë përfolur si mbesë të diktarorit shqiptar Hoxha?!
Dhe një
mbresë të fundit. Sa herë veja në Krujë në vitet ’80 te njerëzit e mi, që ishin
bërë pjesë e atij qyteti me vite, ndalesha te një krua i vogël në mes të
pallateve, vija dorën në gurë e pija me andje (duke besuar se dhe emri i
qytetit vinte nga krua), uji i të cilit me siguri buronte atje lart, ku
përhapte mirësi Sari Salltiku hirnor në paqe me botën.
Facebook
Twitter
Google+
Digg
