Ilir Muharremi: Aktorët dhe personazhet historike

Aktorët e sotëm dhe personazhet historike

Nga Dr. Ilir Muharremi

Aktorët e sotëm shumë herë jetojnë në mashtrim duke kujtuar se personazhet historike të cilat i interpretojnë i paraqesin ashtu si ishin në të vërtetë. Derisa i shfaqin emocionet e tyre, lëvizjet, mendimet, vërehet që ata aspak nuk janë ndjerë si personazhet historike. Nëse përpiqen ta interpretojnë “Edipin mbret” të Sofokliut duhet të rikujtojnë se imazhi i tij është i nduarnduartë i jetës njerëzore dhe i veprimit, që mund të sendërtohet vetëm në pasqyrën  e teatrit tragjik. Vërejtja e parë bie mbi regjisorët, të cilët duhet së paku njëzetë herë ta rilexojnë veprën, e më pastaj ta shpalosin konceptin. Për ta ringjallur këtë vepër janë të nevojshme perspektivat e mitit, të ritualeve , hodoneve tradicionale, mënyra e jetesës së qytetit, zakonet dhe ndjenjat. Aktorët duhet të rizbulojnë këto perspektiva, nëse dëshirojnë të kuptojnë veprën e , pastaj personazhin. Në thelb drama na dërgon në analizën e teatrit, mbi të cilin edhe ndërtohet. Nëse shikojmë sot Edipin rrënjët i ka tek miti dhe rituali. Për ta kuptuar atë duhet të përpiqemi ta kthejmë vesin e krijimit të iluzioneve të shpikura, të ndjeshmit të drejtpërdrejtë të veprimit, që përshkohet në teatrin e Sofokliut. Ta lozësh atë ndjenjë, vrasjen e babait dhe martesën me të ëmën, e pastaj të bësh fëmijë me atë që të ka lindur. Si mund të interpretohet kjo bindshëm, apo të ndjehet vërtet aktori ashtu si është ndjerë Edipi. Kjo tejkalon normalen. E aktorët jetojnë në normalen. Ata për ta luajtur duhet vërtet ta përjetojnë një gjë të tillë. Si mund ta interpretosh personazhin e Van Goghut, momentin e prerjes së veshit kur t’i asnjëherë në jetë nuk ke arrit këtë shkallë. Vërtet interpretimi, falso bëhet majmun ideal i maskimit dhe prezantimit të ndjenjave të rrejshme. Publiku pranon ngaqë nuk është stërvitë mirë për atë që është duke e shikuar. Me Prometheun e Eskilit janë marrë shumë mendimtar  prej Hesiodit dhe Eskilit te Gëte, Bajroni, Sheli e deri te Andrë Gidi , secili ndryshe dhe ashtu si u ka konvenuar kërkesave të kohës së vet. A e luajnë aktorët Prometheun e vërtet të Eskilit? Mirëpo, përfundimi i mitit është rikonstruktuar sipas burimeve të tjera antike, sepse fragmentet e ruajtura nuk bëjnë të mundur përcaktimin e drejtë se si Eskili e ka zgjidhur konfliktin në mes Prometheut dhe Zeusit duket se fundi i tillë u është përshtatur kërkesave të kohës. Një figurë madhështore si Prometheu, e cila gjithnjë kapet si hije e shpirtit, e jashtmja ambicioze, por asnjëherë nuk depërton në shpirtin origjinal të tij. Por, si mund ta luaj njeriu Prometheun? Dihet që sipas mitit Prometeu krijoi me baltë njeriun e parë, i cili me kohë, u shumëzua, Qe të mos i linte në mjerim dhe padije, shkoi te qerrja e zjarrtë e Diellit (Helios), vodhi një shkëndijë të cilën e vuri në një kallam dhe këtë burim të zjarrit hyjnor ua solli njerëzve. Kjo e bëri Zeusin të tërbohet nga mëria, dhe të urdhërojë Pushtetin, dhunën dhe Hefestin ta mbërthejnë Prometheun në një shkëmb në malet e Skithisë në Kaukaz. A duhet të luhet në formë njerëzore, apo hyjnore? Shpirti i tij hyjnor, asnjëherë nuk mund të kapet në thellësi. Ngaqë njeriu përpiqet të imitoj, ose të shpjegoj frymën e Prometheut, duke e ndërtuar mbi udhëzimet e shablloneve të çdo kohe. Ku është sekreti? Kemi edhe Hamletin e fuqishëm të Shekspirit. Bukuria e Hamletit, sugjestioni i tij i pafund, do të vazhdojë, pa asnjë dyshim. Shumë kritikë Hamletin e quajnë si dështim artistik ku nuk shohin unitet në të, madje as përmbajtje intelektuale. Ndoshta Sheksipiri nuk ka synuar diçka më të thellë, por vetëm një zbavitje momentale, e cila gjithnjë do të rikujtohet. Por, edhe po të ekzistonte tashmë Shekspiri, përgjigja e tij sigurisht do të ishte: “Mund të ju ofroj vetëm një zbavitje absolute skenike”. Hamleti është përlot ndjenja, prezantohet në mënyrë të drejtpërdrejtë, në rrathë konkretë dhe të shumanshëm, si princ, si bir dhe si dashnor. Si ta kuptojnë aktorët? Nuk duhet reduktuar portreti të cilin e ofron Shekspiri, dhe as të thjeshtëzohet sepse nuk ishte i thjeshtë. Më e rëndësishmja është vdekja e të atit.  Ajo ku duhet të referohemi, të kërkojmë përgjigje  dhe ndihmë është tek Stanisllavski i cili njëmend është marr me problemin e aktorit në raport me personazhin historik si dhe aktual.  Sipas tij, duhet të dimë si ta përmbajmë dhe si ta drejtojmë rolin. Në artin e aktorit është i nevojshëm krijimi i pareshtur subkoshient. “Të krijosh gjithmonë subkoshiencën dhe të inspirohesh, nuk është e mundshme. Gjeni të tillë nuk ka. Për këtë arsye arti ynë kërkon vetëm që të përgatitim terrenin për krijime subkoshiente të tilla”. (Stanisllavski “Sistemi”, Prishtinë, 1984, fq: 33,34). Mirëpo, së pari duhet të krijohet koshienca mbi vërtetësinë. Dhe, kjo është mënyrë më e mira për të krijuar dhe përshtatur terrenin për shpërfaqjen e subkoshiencës dhe të inspirimit. Nëse aktorët përpiqen të përjetojnë role historike, atëherë njëmend origjinaliteti i shpirtit, nuk do të na vije si një fantazmë vlerash. Por, arsye e realitetit të personazhit , dhe frymëmarrja do rilindet. Stanisllavski, e shpjegon se mënyra koshiente dhe vërtetësia krijon të vërtetën, pastaj nga e vërteta del besimi, atëherë njeriu në skenë do të veprojë vetvetiu. Në skenë duhet të mendohet: të duash, të përpiqesh t’i afrohesh rolit dhe bashkërisht përjetimit. Në gjuhën skenike kjo quhet përjetimi i rolit. Përjetimi kufizon ndihmën e aktorit dhe qëllimin themelor , shpirtëror, njerëzor, dhe shpërfaqet në formë artistike. Duhet të tregohet jeta e jashtme dhe e brendshme e rolit edhe pse është një jetw krejtësisht e huaj me aktorin. Si të mendojmë për jetën shpirtërore të tij derisa kjo jetë është tejet e izoluar dhe e pa depërtuar, kur flitet për personazhe hyjnore, mitike? Aktorët duhet të mendojnë për anën e brendshme  të rolit, të ngjiten mbi jetën shpirtërore, e cila krijohet me ndihmën e një procesi të brendshëm. Stanisllavski këtë e udhëzon që çdo herë duhet të përjetohet, madje edhe sa herë të përsëritet roli. Por, kjo nuk është e lehtë. Në rol duhet të veçohen qëllimet interesante, të rëndësishme, veprimet e përshtatshme, dhe ftohtësia neutrale ndaj rolit.