Sami Islami: Si e shtoi etjen dhia e dajës Behram

SI E SHOI ETJEN DHIA E DAJES BEHRAM?

Tregim nga Sami ISLAMI

Si fëmijë mezi prisnin të përfundonte viti shkollor dhe të shkonin për pushime te dajtë. Dajtë i kishin në një fshat malor, i cili gjendej në mes të dy kodrave dhe,  për ndryshim nga fshati i tyre,  atje ishte shumë ma freskët,  kishte klimë ma të butë verës (kur në fshatin e tyre bahej nganjëherë vapë e padurushme) të cilën gja e mundësonte sigurisht  mali.  Mali ofronte edhe shumë të mira të tjera,  që Miri nuk i kishte në fshatin e tij rrafshinor. Kishte shumë fruta që të gjithë  fëmijët i kishim dëshirë; si lajthia, mana, thana, gështenja... Fshati i dajëve kishte një emër interesant, quhej Qepar. Thoshin se aty dikur kishte qenë vendi  ku qenkan  ba me të madhe qepët dhe perimet në përgjithësi, prandaj edhe ia kishin lanë emrin kështu! Kështu thoshin, po se si ishte e vërteta askush nuk dinte me saktësi.

Edhe kësaj vere  Miri, që sapo e kishte mbaru klasën e katërt të fillores, bashkë me nanën dhe dy vëllaznit ma të vogël Litën dhe Ximin, shkunë te dajtë në Qepar. Atje do të rrinin një kohë, ndoshta një muj, sepse shkonin shumë rrallë.

Shtëpiat  e Qeparit ishin përdhese,  njësoj si të Lugajës, vendi prej nga ishte  Miri. Dhomat ishin të ndara nga njena–tjetra që i bashkonte një hajat i gjatë i mbuluar me strehë. Në fillim ishte vendi ku gatuhej buka, që i thoshin “shpi”. Mbas shipsë vinin  rend dhomat e tjera, të cilat ishin si dhomat e tona në Lugajë: gjysma tokë dhe gjysma shtrat, të ndara me një dru të gjatë dhe të lëmuar… Shpia ishte si një si lloj kuzhine e sotme.  Aty përgatitej buka. Aty  kishte tepsia, saça, çerepa, magje… krej çka i duhej një kuzhine të asaj kohe. Kjo ishte pothuj krejt  njësoj si shtëpia e tij në Lugajë, përveç se  oxhaku   ishte  ma i madh se ai që e kishte në katundin e tij. Ai ishte ma i naltë dhe  kishte dy veriga, në të cilën mund t’i varje dy kusia në të njejtën kohë, kurse në Lugajë vetëm një. Shpia nga mbrenda dukej krejt e zezë. Nuk dihej nëse ishte gëlqerosë ndonjëherë  përpara apo jo. Miri  kishte qenë edhe shumë herë ma përpara te dajtë, por nuk i kishte vërejtë disa gjana, si për shembull nuk e kishte veneru përpara se si piqej buka në çerep? Kjo ishte hera e parë që po e shihte praktikisht se si piqej buka në   atë  enë prej balte, në formë tepsie, me një vrimë në mes (Në Lugajë bukën e piqnin me saç ose në furrë, se çerepi nuk përdorej).  Bile atë ditë u çudita, tregonte Miri,  kur e pashë teten Lidë tue e mbulu bukën (e kollomoçit)  me prush e me  hi! Thashë me vete, a këtë bukë kështu të mbuluar me hi duhet ta hamë, a? 

Dita kaloi shpejt dhe pas darkës nana na caktoi se ku kishim me flejtë. Ajo me Ximin dhe motrën ma të vogël  u vendos në një nga dhomat në shtëpinë e madhe, kurse  mu  dhe Litën, si ma të “rritur” na tha se kishim   me fjetë në odë të burrave,  e cila  përdorej vetëm kur kishin mysafirë. Oda a burrave ishte  mjaft larg nga shtëpia e madhe. Ishte, si me thanë, në fund të oborrit dhe për çudi  ajo ndahej me një kosh dhe një hambar nga shtëpia, që banin ta ndinim veten edhe ma shumë të izoluar. Nga largësia  që kishte  oda prej shtëpisë, të jepte përshtypjen sikur na po flenim jo te dajtë po  diku te ndonjë kojshi  i tyre!

 Edhe oda  e burrave kishte një hajat, por shumë ma të vogël. Para se me hy në odë ishte një si paradhomë sa mund ta zinte një kalë, për çfarë në realitet edhe ishte ndërtu (nëse ndonjë mysafir do të vinte me kalë, e në atë kohë udhëtimi me kalë ishte i rëndomtë, atëherë mysafiri vendosej në odë, kurse kali në atë paradhomë). Në të majtë ishte dera e odës. Posa hyje mbrenda shihje një dizajn interesant. Te dera ishte trapazani, në të cilin kur në odë kishte burra,  do të rrinin fëmijët. Edhe oda ishte  e ndarë në dy pjesë: pjesa e shtruar me qilim, që lidhej me oxhakun, një pjesë e pashtruar (në mes) dhe pjesa tjetër, që ishte prapë e shtruar, pra kishte formën  e germës H. Të dy pjesët e shtruara ndaheshin me nga një dru të gjatë të gëdhedur bukur. Afër oxhakut ishte një dollap, i cili gjithnjë rrinte i mbyllur me çelës.  Punën e dollapit  Miri e dinte se një kësi  dollapi e kishte edhe oda e shtëpisë së tij në Lugajë. Edhe atje ky lloj dollapi rrinte mbyllë. Dollapin e hapte vetëm zoti i shtëpisë dhe atë vetëm kur vinte ndonjë mysafir, ose kur ai donte të bante një kafe për vete. Në dollap zakonisht mbante sheqer, kafe e gjana të tilla për me e nderu mikun. 

Natën e parë te dajtë – tregon Miri- shkumë, pra, me fjetë  në odë. Nana na solli  aty mu dhe Litën, me një kandil në dorë, vetëm sa me e pa rrugën deri në shtrat. Aq bante dritë kandili!  Në paradhomën, të ndërtuar për kuajt e mysafirëve, pamë se daja Behram, e kishte lidhë një dhi mu afër derës së odës.  U çudita pse e kishte lidhë  dhinë aty në hymje të odës,  e nuk e kishte lanë në ahër, por nuk fola.

Nana, kandilin ndezun, e vari në mur dhe doli.   Po gjumi nuk na zinte, se kishim frikë, si nga terri, si nga ushtima e malit...

Derisa ne po rrinim shtritë mbi dyshekët me kashtë, mendja na shkonte gjithandej, se gjithçka mundej  ma na ndodhë. Po ne na trajtonin si „burra“ dhe burrat nuk tuten apo jo?  Nuk di sa mund të kishte  shku ora kur  na kishte zanë gjumi.

Daja Behram kishte ardhë me  fjetë atë natë me ne, në odë, sigurisht ose  për mos me na lanë neve vetëm, ose se atje në shtëpinë e madhe nuk do të kishte vend për te dhe s’kishte zgjidhje tjetër. Meqenëse as ai nuk flente rregullisht në odë, dhe në malësi edhe verës netët janë paksa të ftohta, daja Behram, siç mësova ma vonë,   e kishte zakon ta ndezte pak oxhakun, për me e vokë pak odën.  Bile,  kur binte fjala për  zjarrin, në malësi ishte mendimi  se „zjarri  e ka hijeshinë e vet edhe verës“. Kështu kishte vepru edhe daja Behram. Ai e   kishte ndezë pra zjarrin dhe mandej  kishte ra me fjetë...

*

Nuk di as vetë si ndodhi, vazhdonte tregimin Miri, por një zhurmë e çuditshme, krisma degësh, ma nxori gjumin. Pas kësaj zhurme, ashtu krejt i përgjumur, i hapa sytë dhe venerova se bashkë me zhurmën oda ishte ndriçu sikur të ishin ndezë njëqind  kandila mbrenda! Çova kryet dhe pashë se si nga nalt, në oxhak, po binim gaca prush krejt në flakë dhe mbrenda tij po ndizej një zjarr i madh! „O Zot u dogjëm“! - thashë me vete. U ngrita dhe shikova nga dritarja  e vogël e odës. Çka me pa?! Përjashta ishte ba një dritë aq e madhe, që po vinte nga kulmi i odës dhe dukej sikur oborrin e dajëve  po e ndriçonin dhjeta reflektorë përnjëherë!  Kjo gja  më friksësoi pa masë. Së pari e thirra Litën, vëllaun tem, i cili u zgju menjëherë dhe i thashë shpejt  të dalim nga oda se ajo po digjej! Vëllau u zgju po e kishim hallin e dajës Behram, i cili gërrhaste  dhe po bante gjumë shumë të thellë. Atëherë iu afrova dajës, tregonte Miri, me një lloj droje se mos po e trembnim edhe atë dhe tue e prekë  lehtas i thashë:

 - Dajë, zgjohu se po digjet  oda! Daja as nuk dëgjonte fare.

- Dajë zgjohu se po digjet oda! – i thashë prapë, po ai veç u rrotullu në një krah dhe si nëpër gjumë  tha:

- Fleni bre thi! Çka jeni çu në gjysë të natës si dhampira?

- Po po digjet oda dajë! - i thashë.

- Hajt se s’asht kurgja! Unë vetë e kam  dhezë. – tha ai. Kjo „Unë vetë e kam dhezë“ më çuditi! Nuk e kuptova për çfarë e kishte fjalën! A e paska ndez zjarrin  në oxhak apo...? Nejse.  Definitivisht mendova  se daja nuk ishte në vete çka po fliste!  Ai  e vazhdoi gjumin,  bile më dukej se po flente edhe ma mirë nga se oda ishte ngrohë bukur shumë nga  zjarri i oxhakut, që  atij ndoshta po i pëlqente?!

Mbasi daja nuk u zgju mbet që unë dhe Lita me ba diçka. Që “ta shpëtonim“ odën  pa u djegë, dolëm shpejt në oborr. O zot çfarë flake po shkonte nga kulmi i odës! Vrapumë bashkë te bunari me nxjerrë pak ujë. Unë, si ma i madh që isha, e mora kovën, që ishte e varur në qoshe të bunarit. Ishte një kovë e vjetër dhe e damtuar mjaft përanash, dukej sikur t’i kishe mëshu me çekiç gjithkah! Bile pjesa e sipërme, vende-vende ishte deformu aq shumë, sa ishte ça krejt. E lëshova poshtë me nxjerrë ujë se koha nuk po priste! Na mendumë se, po qe se nuk do të vepronim shpejt,  oda  do të ndizej bashkë me dajën mbrenda! Bunari ishte i thellë dhe derisa e nxorëm kovën gati gjysma e ujit ishte derdhë anash. E mora atë gjysmë kove uji dhe me vrap shkova te oda për me e fikë zjarrin. Kovën me ujë e lamë për pak çaste te dera e odës. Aty ku ishte e lidhun dhia e dajës, të cilën e kishim harru fare se ekzistone. E kujt do t’i binte ndër mend dhia  në ato  çaste dramatike? Hymë mbrenda me e pa se si ishte gjendja  nëse flakët po shtoheshin  apo po vinin tue u zvogëlu?  Dhe  derisa unë dhe vëllau ishim mbrenda, dhisë i kishte ardhë kova me ujë, si e porositur,  si hutit në zgurë, si  thotë një fjalë popullore!  Ajo  e kishte pi thuja deri në një pikë. E, dhia e shkretë, na e piu  ujin që na e kishim sjellë me fikë zjarrin!

Çka me ba tash? Dolëm edhe një herë jashtë me kovë në dorë me marrë edhe një kovë  tjetër. Por kur dolëm pamë që  flakët gati kishin pushu. Fillova me ndi një lehtësim në shpirt, ngase dukej  që oda do të shpëtonte nga djegia! Shpëtoi edhe daja! Po shpëtoi edhe dhia e shkretë që ishte kallë nga etja!

Kur u futëm mbrenda për herë të dytë, tregonte Miri, zjarri thuja kishte pushu krejt. Kishte mbetë vetëm një grumbull i madh gacash në oxhak, që tashma nuk paraqisnin asnjë rrezik!

 Por ajo që më çuditi veçanërisht ishte daja Behram, i cili nuk u zgju , as pas gjithë asaj zhurme të zjarrit, as nga thirrja jonë , e as nga hallakama e lëvizjes sonë me kovë në dur, as nga rrapllima e derës! Ai  fjeti sikur të mos kishte ndodhë asgja. Unë dhe Lita ramë me fjetë  përsëri aty ku kishim qenë ma parë.

…Agoi dita e re! Edhe kjo natë shekullore për mue e për Litën kishte përfundu. Kur u zgjumë, pamë se ishin zgju të gjithë. Edhe  fëmijët e tjerë ishin zgju, bile kishin dalë  edhe  nëpër oborr e po lunin. Edhe daja Behram ishte zgju dhe  kur e pashë atë,  pa i thanë as “Mirëmëngjesi“ e pyta:

- Pse bre dajë nuk u zgjove? A di se çfarë flake ishte mbramë? Na gati u dogjëm!

- Jo dajës, ajo s’asht kurrgja! - tha daja Behram.- Nuk ka pasë mundësi me u djegë oda! Janë djegë vetëm ato degë ose krande që i sjellin sorrat verës për me ba strofulla nëpër oxhaqe. E, kur e kam dhezë unë në mbramje zjarrin, sigurisht ma vonë, nga nxehtësia, kanë fillu me u djegë edhe ato të shkretat, që juve ju paskan frigu. Po ju kishit ba mirë që kishit marrë ujë dhe ia kishit shu etjen dhisë, së cilës paskemi harru me i dhanë ujë në mbramje!.