KOLONIZIMI I DUSHKAJËS ME SLLAVË

SIPAS BURIMEVE SERBE

DHE INFORMATORËVE NË TERREN

SHKRUAN PROF. SKËNDER R. HOXHA

PAK FJALË PËR KRAHINËN E DUSHKAJËS 

RELIEVI, PËRKUFIZIMI, LASHTËSIA

       DHE POPULLATA E DUSHKAJËS

       Krahina Dushkajës shtrihet në pjesën lindore të Dukagjinit Qendror, e cila karakterizohet me numër të madh kodrash, sukash, fushëgropash dhe luginash të gjera të mbuluara me pyje të vogla e të mëdha me dushk, për çka ky rajon herët e vonë u quajt D u s h k a j ë. ¹⁾  Si i tillë, konfiguracioni i rajonit të Dushkajës në mënyrë komplekse paraqet një veçanti trajtash tektonike dhe morfologjike. Duke shkruar për këtë formacion bimor, gjeografi serb, Jovan Cvijiq, kishte thënë se: “S’ka asnjë fushëgropë në Gadishullin Ballkanik, për të cilën ky formacion vegjetativ të jetë aq karakteristik sa (Dushkaja – vërejtja jonë) për Metohin딲⁾

     Gjatë hulumtimeve tona , e sidomos pas bisedimeve e konsultimeve me pleq të kësaj treve, kemi ardhur te formulimi se regjioni etnogjeografik i Dushkajës përfshin 26 katunde të komunave Gjakovë e Deçan, nga të cilat: Bardhaniqi, Beci, Bërdesana, Cërmjani, Doblibarja, Gërgoci, Jabllanica, Janoshi, Kralani, Llugaxhia, Marmulli, Meqja, Palabardhi, (Radoniqi e Rakoci, të cilat janë përmbytur në Liqenin Akumulues “Radoniqi”)³⁾, Rakovina, Rashkoci, Sapoti, Vraniqi, Zhabeli dhe Zhdrella – për qendër administrative, arsimore e kulturore kanë Gjakovën, kurse Dashinoci, Mazniku, Ratishi i Epër, Ratishi i Ulët dhe Vranoci i Vogël – Deçanin. Mirëpo, në kuadër të kësaj krahine, janë edhe katër vendbanime të cilat në pikëpamje administrative janë si paralagje: 1. Velikobarja – si paralagje e Bardhaniqit, 2. Kodralia, 3. Netici – si paralagje të Rashkocit dhe 4.Rezina – si paralagje e Bërdesanës. Këto katër vendbanime, nga ajo që dëgjohet në traditë, kanë shumë atribute të katundeve në vete, sepse gjithandej thuhet: “Po shkoj në Kodrali, në Velikobare, …” etj. Ndërkaq, për Kodralinë, ndonjëherë thuhet Kodralia e Rashkocit, kur e kërkon puna për ta dalluar nga Kodralia e Pozharit, e cila gjendet në krahinë të Rekës.

     Kufij natyrorë të kësaj krahine janë: Drini i Bardhë – në lindje, Bistrica e Deçanit (Lumbardha) – në veri, rrjedha e poshtme e lumit Erenik – në jug dhe krahina e Rekës – në perëndim.

     Pjesa lindore e Dushkajës i takon pellgut të Drinit të Bardhë, duke u shtrirë në anën e djathtë të rrjedhës së mesme të tij, ndërsa kah veriu dhe verilindja, për kufi natyror, ka po ashtu anën e djathtë të rrjedhës së poshtme të Bistricës së Deçanit, e cila e ndan Dushkajën nga krahina e Lugut të Baranit në këtë krah. Duke e kundruar më tej, nga aspekti i përkufizimit, Dushkaja, në anën perëndimore ka krahinën e Rekës e për të vazhduar kah jugu me Fushat e Trakaniqit, Fushat e Gjakovës dhe anën e majtë të rrjedhes së poshtme të lumit Erenik, gjer te gryka e derdhjes së tij në Drinin e Bardhë, afër katundit Marmull.

     Në qendër të Dushkajës, në mes të territoreve të katundeve Gërgoc, Radoniq, Zhdrellë, Rashkoc, Cërmjan e Rakovinë, gjendet një kodër e lartë e quajtur Suka e Cërmjanit, e cila paraqet një fragment të vargut serpentin (Suka e Koznikut, e Cërmjanit, e Babajlloçit dhe Suka e Hereçit), që rajonit të Dushkajës, të thuash, i vë përmes një kufi natyral horizontal në drejtimin lindje – perëndim. Suka e Cërmjanit, përafërsisht, është në mes të Dushkajës, e cila kërkon studim të thukët e të gjithanshëm nga fusha të ndryshme diturake, ngase përreth majës së saj gjenden fragmente gërmadhash  të mureve të një kalaje të dikurshme, mbase të kohës ilire? Për ekzistimin e këtij lokaliteti të lashtë dëshmon edhe një legjendë që ruhet në traditën popullore të atjeshme, si dhe disa mikrotoponime që gjallojnë në këtë oronim kompleks të tipit të fortifikuar, ndonjë prej të cilave do t’i zëmë ngoje më vonë.

     Gjatë punës sime në terren (të filluar para 35 vjetësh) për vjeljen e toponimisë, nëpër katundet periferike dhe ato të brendisë së territorit të Dushkajës, ku pata biseda të shumta me njerëz moshash të ndryshme, analfabetë e të shkolluar, profesionesh të ndryshme dhe përkatësish të ndryshme konfesionale, kam hetuar se këtë krah të atdheut tonë nuk e ka përthekuar syri as dora e shkencëtarëve, veçmas të shkencës së onomastikës, me përjashtim të katundeve Bec, Cërmjan e Rashkoc që janë afër qendrës komunale, Gjakovës dhe afër rrugëve, paksa, të mira, por që edhe për to pak është bërë në këtë drejtim. Kjo rrethanë rezulton se për Dushkajën kemi fare pak apo hiç burime të shkruara paraprake të kësaj fusha, gjë që është një zbrazësirë për shkencën, por edhe një vështirësi për interesimet tona.

    Sipas pohimeve të pleqve (informatorëve), respektivisht nga të dhënat në terren, një numër i madh i katundeve të Dushkajës janë shumë të vjetra. Këtë e tumirin edhe defterët mesjetarë të administratës sllave e osmane, e sidomos: “Decanske hrisovulje” të vitit 1330 dhe “Defteri i Regjistrimit të Sanxhakut të Shkodrës” të vitit 1485, si dhe disa harta të vjetra. Në defterin e parë gjeta të shënuara katundet: Jabllanicë, Ratishë, Rakoc, Rashkoc, Zhdrellë, Meqe, Sapot, Cërmjan, Rakovinë, Kralan, Bec dhe Radoniq ⁴⁾, ndërsa në të dytin: Palabardhin, Janoshin, Vraniqin, Kralanin, Cërmjanin, Becin, Rashkocin, Radoniqin, Rakocin dhe Rakovinën ⁵⁾, ku për disa prej tyre nuk jemi krejt të sigurt se me vërtetësi janë trajta të mëhershme të katundeve të sotme. Mirëpo, ka mundësi që në këta defterë të jenë të shënuara edhe katunte të tjera të kësaj krahine, por që të mos jenë transkriptuar e transliteruar mirë, gjë që na e vështirëson identifikimin e tyre. Sidoqoftë, këto burime shkrimore janë të rëndësishme dhe dëshmojnë për vjetërsinë e këtyre vendbanimeve të Dushkajës edhe shumë para kohës së shkruarjes së defterëve të sipërpërmendur.

      Në një shkrim ku bëhet fjalë për Dushkajën dhe lashtësinë e saj, thuhet: “Sipas hartave të vjetra nga libri “Kosova në hartat e vjetra gjeografike”, gjurmimeve arkeologjike, defterëve turkë dhe dokumenteve të tjera të periudhës osmane, supozohet se rajoni i Dushkajës i takon një lashtësie të largët. Këtë e argumentojnë më së miri shënimet nga hartat e vjetra mbi Dardaninë – Kosovën.

 Në hartën “Gastaldi, Carta dei Paesi Danu­bja­ni”, e vitit 1517, në të cilën është përfshirë edhe ra­jo­ni i Du­shkajës së sotme, tërë këtij rajoni i është dhë­në ka­ra­kter malor, që paraqitet me maja të rru­m­bu­­­llakta dhe drunj gjetherënës. Në mesin e shumë ve­n­d­ba­ni­meve të tjera të asaj kohe shënohet edhe vend­ba­ni­mi Barda­gi (Bardani), ku sot është fshati Bar­dhaniq i kë­tij rajoni.

Në harta dhe shënime të mëvonshme, shënohen edhe vendbanime dhe toponime të tjera. Kështu në hartën “Generál Karte Von Zeneral Evropa” (Vien, 1900 dhe 1904), territori i Kosovës është përfshirë në katër pjesë, ku njëra prej tyre është Prizreni (pje­­sa JP), ku shënohen këto vendbanime dhe to­po­­nime të Dushkajës: Cerneljan (Cërmjani i so­tëm), Jab­llanica, Janosh, Luka Maze, Luka Ve­g­le (si duket ësh­të fja­la për toponimet: Suka e Ma­dhe dhe Suka e Vogël, ko­drina në afërsi të fshatit Cër­­mjan), Me­qe, ... Rash­ko­vce (Rashkoc).

Në hartën “General Karte Von Bosnien der He­r­­c­e­go­­vina, von Serbien und Montenegro ? M ? 12 Pri­­shti­na” (pjesa lindore) shënohen këto vend­bani­me: He­rec (Hereq), Janos (si duket fshati Ja­nosh).

Në hartën “Ubersichts – Balat... L, 12 – Scu­ta­ri”, për­­me­ndet toponimi Luka Sermijanit (Suka e Cër­mjanit).

Në hartën “Kieperet, General Karte von den Eu­ro­­paischen Turkei”..., viti 1853, përmendet vend­ba­­­nimi Kraljana (fshati Kralan i këtij rajoni).

Lashtësinë e këtyre vendbanimeve e argu­me­n­to­jnë edhe gjurmimet arkeologjike të bëra nga En­ti Ar­­ke­o­lo­gjik i Kosovës, në pranverën e vitit 1982, në Sukë të Cërmjanit, ku është konstatuar ve­n­dba­ni­mi i kohës iliro?romake.” (shih, 80 ? vjet pune të shko­llës fillore të Cërmjanit, Cërmjan 1995, f. 8).

    Popullata e Dushkajës tradicionalisht ka jetuar, po edhe sot kryesisht jeton, nga bujqësia e blegtoria, por në këto tri – katër deceniet e fundit po i jepet rëndësi arsimit, punësimit, emancipimit dhe transformimit të gjithmbarshëm të katundit. Në këtë trevë, me shqiptarët autoktonë, kanë jetuar një kohë edhe serbë e malazezë kolonistë, romë endacakë (gjithandej këta të fundit i quajnë gabelë e maxhupë), si dhe, sipas gjurmëve në toponimi, kam gjetur se në një anë të Dushkajës, për një kohë, të kenë jetuar edhe pak çerkezë etj., por ka edhe shumë vendbanime që në vazhdimësi kanë qenë të banuara etnikisht vetëm nga pjesëtarët e kombit shqiptar.⁶⁾

     Në këtë libër do të paraqesim nga një historik të shkurtër për secilin katund të Dushkajës, lëndën toponimike të vjelë në terren gjatë tridhjetë vjetëve, natyrisht, të punuar kohë pas kohe. Do të hedhim sadopak dritë mbi disa emërtime të vendbanimeve, të mikrotoponimeve e të makrotoponimeve, të oronimeve, të hidronimeve etj. të kësaj treve, në rrafshin etimologjik, leksikor, kuptimor dhe gjuhësor të tyre, për çka mendojmë se kjo punë do të jetë një kontribut i rëndësishëm për njohjen dhe studimin e toponimisë së këtij krahu, e mbase edhe për fusha të tjera studimore. Ndonëse pjesa më e madhe e mikrotoponimeve dhe makrotoponimeve, oronimeve, ojkonimeve, hidronimeve etj., të Dushkajës janë me prejardhje të gurrës shqipe, etimologjikisht apo në trajtë të mirëfilltë, një pjesë e tyre janë gjuhësisht të përziera, pra me origjinë të gjuhëve sllave, turke, latine, greke, apo të gjuhëve të tjera. Por, “kjo është edhe krejt e qartë nëse kemi parasysh se gjatë periodave të ndryshme, për shkaqe historike, ekonomike, edhe në Kosovë janë bërë dyndje, shtegtime dhe lëvizje të tjera të popujve të ndryshëm, të cilët kanë jetuar, madje disa prej tyre edhe sot jetojnë në kontakt ose në simbiozë"⁷⁾. Për këtë arsye ngjan që një fjalë e shqipes të shkruhet në bazën e patronimeve a toponimeve jo si duhet, (gabimisht) me alfabete të gjuhëve të hershme të shkruara ⁸⁾, dukuri kjo e cila me të madhe është e shprehur edhe në toponimi, e sidomos në toponimet ekstraktike.

                                                                                                                   (autori)

VALËT KOLONIZUESE TË DUSHKAJËS ME SLLAVË

     Pas pushtimit malazias të këtyre viseve në vitin 1913, popullsia kishte pasur trysni për ndërrimin e fesë, ku kishin pësuar disa persona dhe ishin shkatërruar disa shtëpi.

     Në vijim të këtij shkrimi po paraqesim të dhëna lidhur me kolonizimin me sllavë të vendbanimeve të krahinës së Dushkajës, sipas burimeve serbe dhe kujtimeve të informatorëve në terren.

1. Bardhaniqi

 Në lokalitetin e Bardhaniqit, në vendet mbi fshat, Te Qarri Aruqit e në ndonjë vend tjetër, sipas Milovan Obradoviqit, janë vendosur 11 shtëpi kolone malazeze e serbe që mbanin këta emra kryefamiljarësh:

 Selo Bardonji?

SRCG (Nga RS e M të Zi):

Bubanja Vaso

Bubanja Milorad

Bubanja Milonja

Bubanja Vukman

Bracanovi? ?uro

Mojaševi? Radoje

Petrovi? Golub

Rako?evi? Živko

SRBiH (Nga RS e B dhe H):

Vukanovi? Savo

Vukanovi? Ilija

Vukanovi? Milan⁹⁾  

     Sipas një burimi arkivor, në periudhën prej vitit 1932-1933 në lokalitetin Bardhaniqi-Llugaxhia u kolonizuan 26 familje kolone me 116 anëtarë. Mirëpo, sipas informatorit kolonët janë vendosur kryesisht në vendin Kryqi i Rakocit, që një pjesë i takon edhe territorit të këtij fshati. Aty ishin vendosur 42 shtëpi kolonë sllavë. Kolonët janë shpërngulur në vitin 1941. Popullata shqiptare i kishte përcjellë ata. Në vitin 1947 disa kolonë janë kthyer edhe në Bardhaniq, ku kanë qëndruar deri në vitin 1972, e mëpastaj janë shpërngulur në Pejë e gjetiu.

2. Beci

     Njëri ndër katundet më të mëdha të Dushkajës është edhe Beci, i cili shtrihet nja pesë kilometra larg Gjakovës, në krahun verilindor të saj. Këtë qytet e ka edhe si qendër administrative, arsimore e kulturore. Ky vendbanim shtrihet në një fushëgropë përmes së cilës bie një lumë i vogël që e quajnë Përroni. Kodrat përreth katundit Bec ishin të mveshura me pyje, mirëpo me zhvillimet që bëhen në bujqësinë e kësaj ane, pjesa më e madhe e tyre janë çelur dhe shndërruar në tokë pune, e që kryesisht janë vreshta.

      Katundi Bec përkufizohet me katundet: Sapot – në perëndim, Zhdrellë dhe Rashkoc – në veriperëndim dhe veri, Cërmjan – verilindje, Meqe – lindje, Doblibare e Vraniq – juglindje dhe me Lugun e Bunarit – në jug dhe jugperëndim.

     Ky katund ndahet në dy pjesë: Beci i Epër dhe Beci i Poshtëm. Ndërkaq, banorët e këtushëm janë të fisit Berishë, me përjashtim të një familjeje të fisit Thaç dhe një familje e fisit Krasniqe. Popullata shqiptare janë të dy konfesioneve: disa të besimit islam e disa të besimit katolik. Në Bec jetojnë shqiptarët (pjesa dërrmuese), por ka edhe disa serbë e malazias (kolonë) dhe të tjerë.

   Në vendin e quajtur Livadhet e Mëdha ka gjurmë të qeramikës, tullave, gypave të botës etj. që dëshmohet se ishte i banuar mjaft herët. Po ashtu edhe në pjesën e epërme të fshatit, janë gjetur disa pjesë të qelqit karakteristik me dimensione të mëdha. Ekziston Lisi i Malokut, shumë i vjetër.

   Në dokumentet e shkruara përmendet në defterin kadastral osman të Sanxhakut të Shkodrës të vitit 1485 me emrin Beçi me 14 shtëpi, 7 beqarë e 3 të veja.

   Në territorin e këtij vendbanini shqiptar, në periudhën ndërmjet dy luftërave botërore, u kolonizuan 82 familje kolone serbe e malazeze të sjellë këtu nga Mali i Zi, Bosnja e Hercegovina dhe nga Serbia. Më poshtë emrat e atyre kryefamiljarëve:

Selo Bec

SRCG (Nga RS e M të Zi):

Adži? Radisav

Babovi? Stevan

Babovi? Vukašin

Babovi? Milivoje

Babovi? ?oko

Vuli? Milisav

Vuli? Milivoje

Vuli? Radisav

Vuli? Mirko

Vuli? Milan

Vuli? Aleksandar

Vuli? Dragomir

Vuli? Jovan

Vuli? Stevan

Vujovi? Milan

Vujovi? Plana

Vuki?evi? ?ur?a

Gojkovi? Savo

Delevi? Vu?i?

Durkovi? Radovan

Dabeti? Miloš

Dokni? Miro

?eki? Milisav

Zindovi? Petar

Jevri? Jovo

Jovovi? Vidosava

Jovovi? Vuksan

Jovovi? Vukašin

Ko?anovi? Marija

Leki? Minja

Leki? Jakov

Lukovac Živko

Lazovi? Risto

Maraš Luka

Mi?unovi? Lazar

Miskovi? Savo

Miloševi? Milonja

Petkovi? Svetozar

Fati? Zarija

Fati? Miloš

Fati? Ivan

Fati? Nikola

Fati? Staniša

Fati? Bogi?

Šoški? Puniša

Šoški? Radovan

SRBiH (Nga RS e B dhe H):

Drapi? Jovan

Dutina Spasoje

Janji? Danilo

Kosjerina Vojislav

Kosjerina Maksim

Kosjerina Tomica

Lu?i? Krsto

Lu?i? Dušan

Lu?i? Jovo

Lopur Gavro

Laki? Jovan

Ostoji? Rarinka

Peško Radosav

Pendo Nikola

Tovariši? Miljan

?orovi? Trifko

Šaranovi? Bajo

Ivkovi? Gojko

Turanjanin Gavro

Turanjanin An?elko

Turanjanin Gašo

SRS (Nga RS e Serbisë):

Aran?elovi? Ljubomir

Aran?elovi? Aksentije

Aran?elovi? Vladimir

Amanovi? Gojko

Bogdanovi? Dragomir

Dobrosavljevi? Tanasije

Dimitrije Vidosav

Miti? Antonije

Miti? David

Petrovi? Jovan

Miti? Božur

Stankovi? Vladimir

Stankovi? Cvetko

Stojkovi? Milan

Stanisavljevi? Jovan ¹⁰⁾

   Në një dokument arkivor, në mes informative të shumta, thuhet se në fshatrat e Becit të rrethit të Gjokovës, më 29 dhe 30.VIII.1928, Komisioni Agrar ka bërë matjen e tokave gjatë ditës dhe gjatë natës dhe i ka kufizuar 1.165 ha., në territorin e të cilit janë përfshirë 25 fshatra me 8.000 banorë.¹¹⁾  

    Sipas regjistrimit serb të vitit 1991, kishte 23 banorë serbë, 33 malazez, 1 jugosllav, 13 romë dhe 35 egjiptianë.¹²⁾

     Në vitin 1999, para sulmeve të agresorit ushtarako-policor serb, fshati kishte rreth 120 shtëpi shqiptare me rreth 1100 banorë shqiptarë dhe 8 familje kolone malazeze e serbe.    Pleqtë - informatorët: Bajram Dervishi (1922), Hasan Alia (1934), Ukë Zymeri (1912) dhe Fazli Ahmeti (1917), të gjithë nga Beci.¹³⁾ , më patën  thënë se “katundi Bec është vendbanim i moçëm dhe se gjithmonë është quajtur kështu.”

3. Bërdesana

       Bërdesana është një ndër katundet e rajonit të Dushkajës, e që për qendër administravive, arsimore e kulturore ka Gjakovën. Territori i këtij katundi me një  sipërfaqe prej 1.051 ha, 65 ari, 90m., shtrihet në anën ë djathtë të Drinit të bardhë dhe arrin gjer në periferi të Gjakovës, në krah të perëndimit. Kufizohet: Me Drinin e Bardhë – në lindje, Doblibaren e Dushkajës – në veri, Marmullin – në jug dhe me fushat e Lugut të Bunarit, e të Gjakovës – në perëndim.

     Katundi Bërdesanë thuhet se është i moçëm dhe se gjithmonë është quajtur kështu, ndonëse informatorët nuk dinë ndonjë të dhënë rreth prejardhjes së emrit të katundit. Ndërkaq, banorët më të vjetër të katundit Bërdesanë janë ata të familjes së sotme që mbajnë patronimin (llagapin) Milici, të ardhur këtu nga një vend i quajtur Xhuxhë (Shqipëri)¹⁴⁾.

     Në bazë të disa dëshmive arkeologjike të kulturës materiale dhe të mikrotoponimeve të ruajtura shihet se ky lokalitet është vendbanim i vjetër, vendbanim antik.¹⁵⁾ Në lokalitetin Trojet, tani është kisha katolike e ndërtuar më 1980 – ’90, ka gurë, rrasa varresh që nuk dihet se të kujt janë. Supozohet se janë varreza të shqiptarëve (të besimit mysliman), që ndoshta mund të jenë luftëtarë të varrosur në luftë kundër Turqisë.¹⁶⁾  Në veri të fshatit ekzistojnë mikrotop. Kodra Sarajit dhe Livadhi Sarajit. Në traditën tonë se “kur është punuar (lëvruan) ndonjëherë në këto vende, kanë gjetur në dhe material të ndryshëm ndërtimor”, por ruhet edhe kujtimi i përcjellë nëpër breza se “Aty, dikur ka pasë saraje”. Në të mirë të kësaj na duket se flasin edhe mikrotoponimet e këtij fshati: Lugi Pash’s, Mahalla Begit etj. Ekzistojnë edhe Vorret e Kqija, të cilat quhen kështu, sepse janë të dëmtuara nga dhëmbi i kohës. Janë të vjetra dhe nuk dihet se kush është varrosur në to. Ndërkaq, një e dhënë tjetër tregon se: “Në Mahallën e Begit, në veri të fshatit, te vendi i quajtur Kodra e Thatë, ka pasur shtëpi dhe janë gjetur gurë të vegjël të mullirit dhe qeramidhe. Në këtë mahallë ka edhe gjurmë të mullinjve të vjetër.”¹⁷⁾

    Në dokumentet e shkruara e hasim si vendbanim në Defterin e Sanxhakut të Shkodrës, nga viti 1582, ishte i përfshirë në Nahijen e Pejës me 80 kryefamiljarë.

    Në shtesën e relatës së arqipeshkv Pjetër Karagiqi të vitit 1725, në mes tjerash shkruan se në Zym dhe Has misionar është don Pal Vukani dhe këtij misioni i takon edhe fshati Bradosani me 5 shtëpi e 15 anëtarë.

    Me këtë emër është i regjistruar në sallnamet e vilajetit të Kosovës të vitit 1893 (1311 h), të vitit 1896 (1314 h) dhe të vitit 1900 (1318 h).¹⁸⁾

    Në territor të Bërdesanës, sikurse gati në të gjitha vendbanimet e Dukagjinit, në periudhën ndërmjet dy luftërave botërore u kolonizuan 24 familje kolone serbe e malazeze. Sipas këtij burimi të shkruar kryefamiljarët e këtyre familjeve kolone ishin:

Selo Brdosan

SRS  (Nga RS e Serbisë)

Bio?anin Milutin

Bogdanovi? Arso

Vasovi? Novica

?oki? Svetodvid

Živkovi? Mileta

Jovanovi? Jovan

Jeremi? Milovan

Milosavljevi? Milosav

Nikoli? Dušan

Petrovi? Blagoje

Staj?i? Taso

Stanojevi? Radomir

Cvetkovi? Milivoje

Ceki? Dragutin

?i?arevi? Luka

SRBiH (Nga RS e B dhe H):

Kurili? Kosta

Peško Savo

Peroti? Radosav

Crnogorac Milovan

Pribiši? Luka

SRCG (Nga RS e M të Zi):

Radovi? Novica

Radovi? Vukota

Maslovari? Mato

?ulafi? Dragiša ¹⁹⁾

     Me 13 prill 1941, nga pushteti jugosllav, para tërheqjes nga ky vendbanim, janë marrë 11 banorë dhe janë ekzekutuar në Xhaminë e Rogovës.  

4. Cërmjani 

     Cërmjani është katundi më i madh i krahinës së Dushkajës. Ka konfiguracion karakteristik dhe përkufizohet: Në veri – me territorin e Gërgocit e të Kralanit (me Gërgocin – te Gur’t e Hajatit, ndërsa me Kralanin – me Prrue të Shushic’s) dhe me një pjesë të territorit të Rakovinës (kah verilindja); Në lindje – me Jaz te Begit (të moçmin), i cili quhet Marosh (ishte Jaz i Mullinit) dhe me Fusha të Kramavikut; Në juglindje – me toka të Çifllakut, por Cërmjani ka toka (kullosa) edhe andej Drinit (në Anadrini), informatorët thonë – rreth 40 hektarë; Në jug – me Meqen, për Përrua, i cili derdhet në Dri të Bardhë, ndërmjet territoreve të këtyre dy katundeve. (Për këtë përrua na thanë se është i Cërmjanit.); Në jugperëndim – me Becin; Në perëndim – me Rashkocin.

     Kur ishim në Cërmjan për të vjelë lëndën toponimike të territorit të këtij katundi, më 19.X.1995, informatorët e këtushëm më thanë se banorët e parë të Cërmjanit të sotëm janë familja Kida, të fisit Morinë, thonë të ardhur nga Brototini i Rahovecit, pastaj Kurhask’t (së pari në Skifjan e Netic), Puka, Shala, e kështu me radhë. Një variant tjetër i traditës thotë se banorët më të hershëm të Cërmjanit janë Kurtajt e Mahallës së Fush’s, të fisit Thaç. Për prejardhjen e patronimit të familjes Kida, gjithashtu në traditë thuhet se “kur ishin kan’ nda familja e tyre, i kanë thënë njëri-tjetrit: “kidaj!”…” Për katundin e tyre ata thonë se është i vendbanim i moçëm dhe se gjithmonë është quajtur kështu. Nuk gjetëm të jetë ruajtur diçka në traditë të këtushme rreth prejardhjes së emrit të katundit. Me atë rast shënuam edhe infrastrukturën e Cërmjanit: Në fshat ishte Skolla fillore “Vëllazërimi”, Zyra e Vendit, Shtëpia e kulturës, Ambulanca shëndetësore, posta, postkomanda e policisë, reparti i vreshtarisë “Ereniku”, 10 shitore të konsumit të gjerë, etj.²⁰⁾       

     Burime të ndryshme tentojnë që vendbanimin e Cërmjanit ta paraqesin si vazhdimësi të popullatës që , dikur, kishte braktisur kështjellën në Sukë dhe “Pas largimit nga kështjella në Sukë, popullata vendoset në pjesët rreth saj, në pjesën jugore. Aty ka gjurmë të shumta të kulturës materiale. Në këtë lokalitet janë gjetur gjurmët e dy kishave. Janë gjetur edhe gërmadha të vendbanimit, mbeturina të tjegullave, tullave, gurë të gdhendur, guri i mullirit etj.²¹⁾  

   Cermjani në dokumentet e shkruara përmendet në krisobulën e Deçanit të vitit 1330 me emrin Çrmnjem. Në këtë krisobulë të këtij viti është regjistruar edhe toponimi Muha, i cili sot është lagje e këtij fshati, në të cilën ishin të vendosur kolonët sllavë në mes të dy luftërave botërore. Ndërsa, në defterin kadastral osman të vitit 1485 të Sanxhakut të Shkodrës me emrin Çërmil, i cili i takon Pejës dhe kishte 67 shtëpi, 18 beqarë dhe 8 të veja.²²⁾

    Me emrin Gjermjan është i regjistruar në sallnamet e Vilajetit të Kosovës të vitit 1893 (1311 h), të vitit 1894 (1314 h) dhe të vitit 1900 (1318 h).

    Në periudhën ndërmjet dy luftërave botërore në këtë vendbanim u kolonizuan 37 familje kolone familje kolone nga Serbia, Mali i Zi dhe Bosnja e Hercegocina, ku kryefamiljarët mbanin këta emra:

Selo Crmljan

SRS (Nga RS e Serbisë):

Aran?elovi? Luka

Aran?elovi? Stanko

Gruji?i? Živko

Jovanovi? Stanoje

Jankovi? Vidosav

Janji? ?uro

Raja?i? Jovan

Risti? Jefto

Marinkovi? Mile

SRCG (Nga RS e M të Zi):

Babovi? Petar

Babovi? Bogi?

Vuli? Todor

Vukovi? Luka

Ili? Petar

Živkovi? Jovo

Jekni? Nikola

Leki? Milisav

Radonji? Vukman

Fati? Mihailo

Fati? Milan

Fati? Simo

?ampar Todor

SRBiH (Nga RS e B dhe H):

Gr?a Nikola

Gr?a Andrija

Deriku?ka Stanko

Deriku?ka Dušan

Domazetovi? Milan

?urica Danilo

Ivkovi? Vukašin

?ur?evi? Stojanka

Rikalo Simo

Rikalo Stojan

Rikalo Savo

Rikalo Danilo

Rikalo An?elko

?omi? Radoš

Šari? Arsen ²³⁾

    Kolonët ishin të vendosur në lokalitetin Muha, te Pozhart, në Rrashtina etj.

    Fushatën gjenocidale ndaj shqiptarëve të kohës së pushtetit malazez dhe veprimet kriminale të çetnilut Savë Batarja i kishte përjetuar, sikurse edhe shumë vendbanime të tjera, edhe Cërmjani, ku ishin masakruar dhe djegur shtëpitë. Për këtë, në një dokument shkruan: “Organizata  Crna Ruka në Cërmjan të Gjakovës i ka therur 60 burra. Aty u therr me bajonetë një plakë 120 vjeçe. Me mizori u vazhdua në Isniq, Deçan, Maznik, Gërkoc, Bardhaniq, Radoniq, Ratkocer, Ratishë, Dashinoc, Gllogjan, Gramaçel, Shaptej, Dujakë, Skivjan, Beleg. Asnjë shtëpi nuk ka mbetur pa u djegur”.²⁴⁾ 

     Sipas të dhënave statistikore Cërmjani: Në vitin 1879 kishte 50 shtëpi shqiptare; në vitin 1918 – 65 familje me 926 banorë shqipatrë; sipas regjistrimit të vitit 1921 – 64 shtëpi me 564 banorë; në vitin 1948 – 128 shtëpi me 922 banorë; në vitin 1953 – 130 shtëpi me 961 banorë; në vitin 1961 – 178 shtëpi me 1147 banorë (1053 shqiptarë, 24 serbë, 67 malazez, 3 të tjerë); në vitin 1971 – 176 shtëpi me 1382 banorë (1332 shqiptarë, 8 serbë, 37 malazez, 5 të tjerë); në vitin 1981 – 201 shtëpi me 1719 banorë (1667 shqiptarë, 1 serb, 35 malazez, 7 myslimanë, 9 të tjerë).

    Sipas regjistrimit serb të vitit 1991, ky vendbanim kishte 2 serbë dhe 43 malazez. Popullata shqiptare e kishte bojkotuar regjistrimin.

5. Dashinoci

     Katundi Dashinoc bën pjesë në krahinën e D u s h k a j ë s  dhe territori i tij shtrihet në pjesën veriperëndimore të kësaj krahine. Ndërkaq, për qendër administrative, arsimore dhe kulturore, e ka Deçanin, larg të cilit është nja 10 kilometra (në anën lindore të tij). Dashinoci përkufizohet: Ratishin e Ulët (j.), Bardhaniqin dhe Maznikun (l.), Velikobaren – paralagje e Bardhaniqit (jl.), Broliqin e Kotradiqin (v.) dhe Lumbardhin (p.).

    Katundi DASHINOC  (serbokro. Dashinovac), thonë pleqtë (më tej: informatorët), është shumë i vjetër dhe se gjithhërë është quajtur kështu. Lidhur me të kaluaren e e hershme të katundit të tyre, në traditë të këtushme ruhet kujtimi: Dikur moti Dashinoci kishte pasur vetëm tri shtëpi, të gjithë shqiptarë, të besimit të krishterë. Paska qenë atëherë një banor me emrin Noc, për të cilin thonë se paska pasur qejf në mysafirë dhe se ata i ka gostitur duke iu therë nga një dash, e për këtë i ka mbetur edhe emri i katundit, pra nga DASHI i NOCIT.²⁵⁾  Kjo që thonë informatorët ka mbështetje logjike dhe, na thotë mendja, se pikërisht në këtë burim duhet kërkuar dhe nxjerrë etimologjinë e trajtës së mirëfilltë të emrit të katundit Dashinoc. Sido që ta marrim: qoftë shqip – D a s h i n o c, qoftë serbokroatisht – D a s h i n o v a c, apo edhe të merren në shqyrtim trajtat (e mundshme) të zgjeruara: D a s h i  i  N o c i t (antrop. shtaze + antrop. njeriu) ose D a s h i  e  N o c i (dy antrop. (emra) njerëzish), s’do mend se bazë e këtij toponimi është antroponimi  D a s h-. 

      Antroponimet, patronimet dhe toponimet me bazën  d a s h  kanë shtrirje të gjerë, për çka mund të konsiderojmë se janë pasardhëse të trajtave të mirëfillta ilire “me rrënjorët mbase –d a s – d a z-,  d a x – (d a s h-) e deri te këto shqiptare dhe te të popujve të tjerë me rrënjën  d a s h-.” ²⁶⁾   

      Për etimologjinë e toponimit Dashinoc na thotë mendja se ai mund të ketë prejardhjen edhe nga një sintezë e emrit dhe mbiemrit të ndonjë banori të kryehershëm: Dash Noci, sepse baza DASH sot gjallëron te antroponimet shqiptare  D a s h i  për meshkuj dhe  D a s h e j a  për femra, antroponime të marra prej emrave të botës shtazore.²⁷⁾ Duke folur për antroponimet me bazën  d a s h, studiues të kësaj fushe diturake pohojnë se antroponime të tilla sot më tepër përdoren nëpër vise të izoluara malore, ndër malësorë, por që janë si rezultat i përdorimit të tyre tradicional te ilirët dhe më vonë, gjatë mesjetës, te shqiptarët gjallërojnë edhe sot në bazën e patronimeve të shumta nëpër Kosovë dhe më gjerë. Prandaj, rrënjori i njëjtë qëndron edhe te emri i fshatit të anës së Gjakovës (Deçanit –S.R.H.) D a s h i n o c (D a š i n o v a c), e, ndoshta edhe në hidronimin  D e s h t i c a, që është emri i një lumi të krahinës së Hasit, kah Gjakova.²⁸⁾    

     Nga sa u tha më lart, me një bindje bukur të sigurt, po përfundojmë se toponimi DASHINOC  është toponim kompozitor i krijuar nga antroponimet: D a s h  dhe  N o c, me rrjedhojë nga gurra e shqipes.

      Në vendin Te Kroni i Binakut, në një zabel, thuhet se ka qenë një kishë e vjetër, ku edhe sot ka shenja gurësh. Në vendin Lugu i Bunarit, flitet se aty ka qenë një mulli që ka bluar me katër gurë. Nëpër këtë vendbanim ka kaluar edhe rruga e njohur tregtare që lidhte viset e ndryshme shqiptare.²⁹⁾ 

     Në defterin e Sanxhakut të Shkodrës të vitit 1582, është i regjistruar si vendbanim me emrin Dodashinofc, me 16 shtëpi dhe 8 beqarë.³⁰⁾

     Në shtesën e relatës së arqipeshkv Pjetër Karagiqit, të vitit 1725, në mes tjerash shkruan se në Zym dhe në Has misionar është don Pal Vukani, dhe këtij misioni i takon edhe fshati Dascinozzi me 5 shtëpi e 7 anëtarë.³¹⁾

     Me këtë emër është i regjistruar në sallnamet e Vilajetit të Kosovës të vitit 1893 (1311 h), të vitit 1897 (1314 h) dhe të vitit 1900 (1318 h).

     Në këtë vendbanim autokton shqiptar në periudhën ndërmjet dy luftërave botërore u kolonizuan 81 familje malazeze:

Selo Dašinovac 

SRCG (Nga RS e M. Të Zi):

Asanovi? Jovan

Bjelanovi? Radomir

Bjelanovi? Veli?ko

Bjelanovi? Milutin

Bagaš Miljan

Bulatovi? Milinko

Bulatovi? Gavre

Boji? Savo

Boji?i? Radoje

Boji?i? Božo

Boji?i? Mirko

Babovi? Tomica

Vukovi? Spasoje

Vuli? Vu?eta

Vuli? Ljubomir

Vuli? Radun

Vlahovi? Marija

Dabeti? Simo

Vulevi? Vukajlo

Vešovi? Mitar

Vuki?evi? Marko

Gojkovi? Ilija

?uriši? Marija

Živaljevi? Andrija

Živaljevi? Radun

Živaljevi? Milija

Ivanovi? Vuko

Ivanovi? Veliša

Ivanovi? Miloš

Kruš?i? Radisav

Kneževi? Stanko

Laki?evi? Mihailo

Laki?evi? Jovan

Markovi? Radun

Markovi? Jovan

Markovi? Nikola

Mi?ovi? Aleksandar

Martinovi? Mihailo

Mir?i? Mileta

Niki? Božidar

Ognjanovi? Vukman

Petrovi? Golub

Periši? Petar

Perovi? Radoje

Radunovi? Batri?

Radunovi? Vidak

Radunovi? Mili?ko

Radunovi? Dragi?

Radunovi? Novo

Radunovi? Mileta

Ra?i? Radivoje

Rako?evi? Bogi?

Rako?evi? Miraš

Rako?evi? Mito

Rako?evi? Radivoje

Rako?evi? Mitar

Rako?evi? Tuto

Radoševi? Staniša

Raketi? Milan

Raketi? Drago

Semeder Ilija

Semeder Savo

Semeder Mile

Stojanovi? Marko

Seli? Milinko

Spalevi? Milovan

Rako?evi? Mihailo

?elebi? Luka

?elebi? Ilija

Ugrenovi? Bogdan

Šukovi? Bogdan

Šukovi? Matija

Šukovi? Otaš

Š?epanovi? Spasoje

Š?epanovi? Miloš

Š?epanovi? Jokan

Š?epanovi? Novelja

Š?epanovi? Bogdan

Stijovi? Gavro

Stijovi? Milun

Stijovi? Miloš ³²⁾

      Sipas një të dhëne, kolonëve të ardhur, pushteti, përveç pronave tokësore të dhëna, e kishte detyruar një kohë popullatën vendëse shqiptare që t’i mbante nëpër shtëpi dhe me ushqime, derisa ua kanë ndërtuar shtëpitë. Kolonët nga popullata kishin marrë edhe ushqimin e gatshëm nëpër ara, si: misrin, fasulen etj. Kështu populli kishte rënë në varfëri të madhe saqë kishte qenë i detyruar të lypë ushqim nga fshatrat e tjera dhe nga miqtë. Kolonët ishin shpërngulur në vitin 1941, por ishin kthyer prapë në vitin1946-47. Shtëpitë e tyre të shkatërruara popullata kishte qenë e detyruar t’ua ndërtojë me shpenzime të veta, duke bartur lëndë druri nga alpet shqiptare, kishte prerë qerpiçë etj.

6. Doblibarja

     Katundi Doblibare i përket rajonit të Dushkajës. Shtrihet në perëndim të rrjedhës së djathtë të Drinit të Bardhë dhe në lindje të Gjakovës, komune së cilës i takon. Ky katund kufizohet: Me Meqen – në verilindje, Vraniqin – në veri, Bërdesanën – në jug dhe Drinin e Bardhë – në lindje.

     Në bazë të disa gjurmëve arkeologjike mund të thuhet se në këtë lokalitet ka ekzistuar vendbanimi i lashtë ilir, përkatësisht antik. Në juglindje të fshatit është ruajtur toponimi Qereminet, ku thuhet se dikur kishin qenë troje e sot janë ara. Aty janë gjetur qypa të ndryshëm, qeramidhe si dhe elemente të tjera që dëshmojnë për një vendbanim të mëhershëm. Aty është gjetur edhe skeleti i njeriut në themele. Mbi bazë të këtyre gjurmëve në lokalitetin Qeremine, Doblibarja bën pjesë në “vendbanimet rrafshinore të periudhës romake”³³⁾ 

     Në dokumentet e shkruara e gjejmë me emrin Dobrilepara, i varur nga Peja, në Defterin e Sanxhakut të Shkodrës të vitit 1582 dhe kishte 18 shtëpi e 6 beqarë. Është karakteristike se në këtë defter, banorët janë me antroponimi shqiptare.

    Ndërkaq, në regjistrat e Kishës së Zymit, të cilët janë ruajtur që nga viti 1842 e deri në vitin 1918 është i regjistruar ky vendbanim.

    Për herë të parë të regjistruar e gjejmë me emrin Doblibare në Sallnamet e Vilajetit të Kosovës të vitit 1893 (1311 h), të vitit 1896 (1314 h) dhe të vitit 1900 (1318 h).

    Fshati është djegur më 1908 nga ushtria osmane.³⁴⁾ 

    Në periudhën ndërmjet dy luftërave botërore u kolonizuan 28 familje kolone nga Serbia, Mali i Zi dhe Bosna e Hercegovina. Emrat e kryefamiljarëve të atyre familjeve po i japim më poshtë:

Selo Doblibare

SRS (Nga RS e Serbisë):

Vidanovi? Vasilije

?or?evi? Ilija

?oki? Svetovid

Lukovi? Milorad

Milosavljevi? Milan

Mijatovi? Novica

Mileti? Milutin

Obradovi? Živojin

Obradovi? Obren

Petrovi? Miladin

Petrovi? Radosav

Risti? Jefta

Sin?eli? Dragoljub

Stojanovi? Bogdan

Stojanovi? Radisav

Stojanovi? Milovan

Smiljkovi? Milorad

SRCG (Nga RS e M të Zi):

Vukovi? Jovan

Zogovi? Radonja

Vojvodi? Ilija

Vujovi? Ilinka

Popovi? Blažo

Popovi? Todor

?ulafi? Novo

?ulafi? Milenko

SRBiH (Nga RS e B dhe H):

Vukasovi? Obren

Nožica Luka

Zubac Dušan ³⁵⁾ 

     Në vitin 1932, nga ky fshat 30 banorë i ankohen Mbretit, ku theksojnë se janë 30 shtëpi me 800 anëtarë, i kanë kundërshtuar nëpunësit agrarë që pronat dhe shtëpitë mos t’u merren dhe se për ato paguajnë tatim. Luten që toka t’u kthehet ose t’u jepet tjetra.

    Nga ky fshat ka të shpërngulur në Amerikë, Australi dhe në shumë shtete të Evropës. Ndërsa shpërngulja e fundit e kolonit serb, prej këtij fshati, është bërë në vitin 1972.

    Të dhëna statistikore për këtë fshat tregojnë se: Në vitin 1879 kishte 20 shtëpi shqiptare; në vitin 1912 – 24 shtëpi; në vitin 1918 Doblibarja kishte 34 familje me 447 banorë shqiptarë; sipas regjistrimit të popullsisë së vitit 1921 – 21 shtëpi me 350 banorë; në vitin 1948 – 54 shtëpi me 504 banorë; në vitin 1953 – 51 shtëpi me 537 banorë; në vitin 1961 – 62 shtëpi me 634 banorë (595 shqiptarë, 39 serbë); në vitin 1971 – 79 shtëpi me 789 banorë (778 shqiptarë, 5 serbë, 6 të tjerë; në vitin 1981 – 89 shtëpi me 963 banorë (960 shqiptarë, 3 serbë).

     Në regjistrimin serb të vitit 1991 ishin të regjistruar 5 serbë.

     Doblibarja është katund i vjetër dhe se gjithmonë është quajtur kështu, rrëfejnë informatorët. Për qendër administrative, arsimore dhe kulturore ka Gjakovën, ndërsa objekti më i rëndësishëm i infrastrukturës në Doblibare është Shkolla e plotë fillore.

7. Gërgoci

     Fshati Gërgoc është njëri ndër fshatrat më të mëdha të krahinës së Dushkajës dhe shtrihet nja 15 kilometra në veri të Gjakovës. Për qendër administrative, arsimore e kulturore ka Gjakovën.

     Gërgoci përkufizohet me territoret e fshatrave të tjera përreth: në veri – me fshatrat Bardhaniq dhe Zhabel, në verilindje – me Jabllanicën, në lindje me Kralanin dhe Rakovinën, në jug – me Cërmjanin dhe Rashkocin, përkatësisht me Neticin, në jugperëndim – me Radoniqin dhe në perëndim – me Rakocin.

    Banorët më të vjetër të këtij vendbanimi janë ata të familjes së rrahmanëve të Mahallës së Epër, për të cilët thuhet se janë këtu qysh para sundimit turk, e që kanë afërsi me disa familje të Bushatit të Shkodrës. E gjithë popullata e këtushme janë të fisit Thaç, ndërsa katolikët e Trojeve janë të fisit Berishë, të barkut Kuq.    

    Sipas shënimeve të regjitrimit të popullsisë së Kosovës, të vitit 1971, katundi Gërgoc kishte 349 banorë, të gjithë të kombësisë shqiptare, e që janë të përqendruar në tri lagje (mahallë): Mahalla Epër, Mahalla Gjonit, Shtraza dhe Trojet. Mahallën e Epër, ndryshe, vendësit e quajnë edhe Gjolla, sipas rrethanës se, dikur, në lëndinën në mes të kësaj lagjeje, iu qitnin kafshëve kripë.

     Siç përmendem edhe më sipër, banorët e këtij fshati janë të kombësisë shqiptare, të besimit mysliman, me përjashtim të atyre të lagjes Trojet të cilët janë të konfesionit katolik. Lagjja Trojet nuk është në kompleksin e lagjeve të fshatit, është nja 1 kilometër larg, në perëndim të fshatit, por është lagje e tij. Konsiderohet se në lokalitetin Troje të ketë qenë vendbanim i moçëm.³⁶⁾ 

     Me emrin Gurgofc është i regjistruar në sallnamet e Vilajetit të Kosovës të vitit 1893 (1311 h),  të vitit 1896 (1314 h) dhe të vitit 1900 (1318 h).

    Në vitin 1918 në këtë vendbanim janë vrarë dy xhandarë serbë. Për këtë shkak, xhandarmëria ka djegur tërë fshatin, ka vrarë një banor dhe një e ka plagosur.

Ndërkaq, në periudhën ndërmjet dy luftërave botërore, regjimi i atëhershëm, në lokalitetet Troje, Gjashtë Shtëpitë, e në ndonjë vend tjëtër të territorit të Gërgocit, kishte kolonizuar 16 familje serbe e malazeze, të ardhur nga Mali i Zi, Serbia dhe Bosnja e Hercegovina, ku sipas një burimi kryefamiljarët e atyre familjeve ishin:

Selo Grgoc

SRCG (Nga RS e M të Zi):

Ivanovi? Pavle

Labovi? Radisav

Radulovi? Lazar

Rondovi? Vaso

Brako?evi? Vukota

SRS (Nga RS e Serbisë):

Jovanovi? Sveta

Stojanovi? Nuška

Stankovi? Nikola

Stankovi? Ran?el

Stojadinovi? Mirko

SRBiH (Nga RS e B dhe H):

Glavan ?uro

Pribiši? Ilija

Popara Lazar

Popara Novica

Vulanovi? ?uro

Vulanovi? Vlado ³⁷⁾

     Ata kolonë ishin larguar në vitin 1941. Disa janë kthyer prapë në vitin 1947. Kolonët kishin marrë tokën e Tahiralive dhe tokën mere të katundit.

    Gjatë tërheqjes së ushtrisë serbe në prill të vitit 1941, ajo dogji disa shtëpi të këtij fshati.

8. Jabllanica

     Katundi Jabllanicë gjendet në krahun verior të Dushkajës. Territori i saj ka kofiguracin relievor kodrinor e malor, por edhe me fusha të gjera, të rrafshta e pjellore që shtrihen në anën e djathtë të Lumbardhës (Bistricës së Deçanit) si dhe në të dy anët e Përronit i cili, në drejtim perëndim-lindje, gjarpëron nëpër luginën e Jabllanicës.

    Jabllanica kryesisht është e rrethuar me male. Në lindje, verilindje dhe veri, Lumbardha e Deçanit e ndan nga krahina etnogjeografike Lugu i Baranit; në veriperëndim përkufizohet me Llugaxhinë, në perëndim me Zhabelin, në jug me Gërgocin dhe në juglindje me territorin e katundit Kralan të Dushkajës.

     Gjatë administrimeve Jabllanica ishte herë me komune të Baranit (Rrethi i Pejës), herë me komune të Cërmjanit, të Becit, Gërgocit (të Gjakovës) etj., deri me një ndarje të mëvonshme ku si kufi natyror në mes të komunës së Pejës dhe asaj të Gjakovës (në atë krah) merret Lumbardha (Bistrica) e Deçanit, ku Jabllanica definitivisht sistemohet në komunën e Gjakovës, komune së cilës i takon edhe sot.

     Pleqtë më të moshuar të këtij fshati thonë se Jabllanica është katund i moçëm. Mirëpo, nuk dinë të jetë ruajtur në traditë të tyre ndonjë legjendë apo e dhënë tjetër rreth emrit të katundit që do të hedhte dritë në këtë drejtim.³⁸⁾

    Se Jabllanica është vendbanim i lashtë kujtojmë se dëshmojnë edhe mikrotoponimet Vorret e Malit t’Ahmatit (Mali i Ahmatit quhet një lëndinë në verilindje të katundit) dhe Vorret n’Mal t’Vntveshtve (Mali Vneshtve mban emrin një mal në veri të Jabllanicës). Në të dy këto lokalitete varrezat shtrihen në sipërfaqe relativisht të mëdha. Nuk mund të numërohen, sepse gati janë bërë rrafsh me tokë, janë para zhdukjes së tërësishme. Me sa dihet, deri më tash, këto dy parë varre të moçme  nuk janë gjurmuar as studiuar nga arkeologët.

     Për këto varre askush në Jabllanicë, po as në rrethinë, nuk di të tregojë se të cilës kohë janë, madje edhe në vitet shtatëdhjetë, kur kemi pas biseduar me pleq të atëhershëm të këtij katundi, për këto varre nuk kanë ditur të thonë asgjë tjetër përveç asaj se “janë vorre të moçme”.³⁹⁾

     Si emërtim vendbanimi Jabllanica gjendet edhe në disa burime të vjetra shkrimore, gjegjësisht në defterë sllavë e osmanë të kohës së mesjetës. Kështu, në “Decanske Hrisovulje” (Krisobulat e Deçanit), të vitit 1330, trajtën Jabllanica ⁴⁰⁾ e gjejmë të shënuar në disa vende, në funksion  - emër katundi. Ndërsa në Defterin e Regjistrimit të Sanxhakut të Shkodrës, të vitit 1485, janë të regjistruara katundet: Jabllaniça, Jabllanica e Madhe (Byjyk), në dy vende, Jabllanica e Vogël (Kyçyk) etj. Ne kujtojmë se aty ku është shënuar fshati Jabllaniça ⁴¹⁾, që varej nga Peja, timar i Hasanit e Hysejnit; i biri i Kasëmit, është fjala për Jabllanicën e sotme të Dushkajës. Mirëpo, mendimi ynë mund të bëhet i lëkundshëm kur kihen parasysh faktet se: në këtë defter turk emërvendi Jabllanicë është i shënuar në disa vende dhe se transkriptuesi e transliteruesi nuk ka dhënë ndonjë shënim sqarues, për çka zbehet qartësia.

      Sipas këtij defteri të vjetër, prej më shumë se 500 vjetësh, Jabllanbica kishte 10 shtëpi, 2 beqarë e 2 të veja. Përveç taksave nga prodhimet bujqësore e blegtorale, fshati paguante detyrimet prej 312  ispenxhe. Emrat e kryefamiljarëve të Jabllanicës së atëhershme, kryesisht ishin sllavë, apo të përzier. Mirëpo, do theksuar se emrat vetjakë sllavë që mbanin shqiptarët e mesjetës, në të gjitha viset që përfshin ky defter, nuk përcaktojnë përkatësinë kombëtare të tyre, por tregojnë qartas se sa thellë kishte depërtuar procesi i sllavizimit të popullsisë shqiptare, i cili kishte filluar mjaft herët, në kohën e sundimit mesjetar serb.

     Nga vala kolonizuese e kohës ndërmjet dy luftërave botërore Jabllanica nuk kishte mbetur e papërfshirë. Kështu, në afërsi të Mëhallës së Lugjve dhe në vendin e quajtur Kodra e Canit, ishin vendosur disa kolonë sebë e malazez. Zbatuesit e kolonizimit të trojeve shqiptare, sipas Dr. M. Obradoviqit, në Jabllanicë (atëherë komuna e Becit, rrethi i Gjakovës), kishin sjellë këto familje kolone:  

Selo Jablanica

SRS (Nga RS e Serbisë):

Doj?inovi? Bogosav

Radovanovi? Živojin

Filipovi? Milivoje

Cvetkovi? Dušan

SRCG (Nga RS e M të Zi):

?ekovi? Novo

?urovi? Vukajlo

?urovi? Petar

?uriši? Mato

Ze?evi? Božina

Ivan?evi? Krsto

Ljubi? ?etko

Rako?evi? ?oko

?a?enovi? Risto

?u?kovi? Ilija

Uk Ili? Marko ⁴²⁾

     9. Janoshi   

     Janoshi shtrihet rreth 10 km. në veri të Gjakovës. Është vendbanim fushor i tipit të dendur dhe ka sipërfaqe prej: 254 ha, 89 arë, 31 m. Janoshi për qendër administrative, arsimore, kulturore ka Gjakovën, ndërsa i takon krahinës së Dushkajës. Territori i tij përkufizohet: me Sapotin (vl.), Palabardhin (vp.), Trakaniqin (jl.), Lugun e Bunarit (l.) dhe Novosellën (j.). Thuhet se katundi Janosh është i moçëm.

 Thonë, gjithashtu, se në kohë të vjetra, në një lëndinë të Janoshit (mere), është gjetur një gur në të cilin ishte e shkruar fjala JANA, por thuhet se aty ishin gjetur edhe themele të kishës.⁴³⁾ Kështu, sipas kësaj që ruhet në traditë të janoshit, emri i këtij vendbanimi mund të ketë prejardhje nga fjala Jana (?).

   Në dokumentet e shkruara si vendbanim përmendet në defterin kadastral osman të Sanxhakut të Shkodrës, të vitit 1485, me emrin Jednosh, varet nga Peja, me 28 shtëpi, 4 beqarë e dy të veja.⁴⁴⁾

   Në periudhat e mëvonshme nuk e kemi gjetur në dokumentet e shkruara. Disa nga banorët e tanishëm, siç janë Gecët, ndër më të vjetrit në fshat, thuhet se kanë ardhur nga fshati Palc i Tropojës para shumë vitesh. Këtu kanë gjetur disa banorë shqiptarë, të cilët në atë kohë shpërngulen. Më pastaj vijnë edhe banorë të tjerë.⁴⁵⁾

  Në këtë vendbanim është ruajtur toponimi  - Orizet, që dikur thuhet se aty ka qenë i mbjellë orizi.

    Me këtë emër është i shënuar në sallnamet e Vilajetit të Kosovës të vitit 1893 (1311 h), të vitit 1896 (1314 h) dhe të vitit 1900 (1318 h).

    Popullata në vitin 1913 i kishte bërë rezistencë pushtetit malazez dhe e kishte kundërshtuar ndërrimin e fesë me dhunë. Mirëpo, pushteti malazias, ata të cilët e kundërshtonin, i vritnin, siç i ndodhi Luigj Palit dhe 50 shqiptarëve të tjerë më 20 shkurt në fshatin Janosh.⁴⁶⁾

    Në këtë vendbanim shqiptar, në periudhën ndërmjet dy luftërave botërore, u kolonizuan 22 familje kolone malazeze, 21 prej të cilave nga Mali i Zi e 1 nga Bosnja e Hercegovina, kryefamiljarët e të cilave kishin këta emra:

Selo Janoš

SRCG (Nga RS e M të Zi):

Ajkovi? Pavle

Avdijevi? Marko

Bulaji? Rade

Bulaji? Lazar

Vukoti? Dušan

Vukoti? Milan

Gagovi? Stoja

Durkovi? Kosa

Guberini? Ra?o

Deki? Mileta

Deki? Milutin

Zari? Doko

Ivanovi? Veliša

Ivanovi? Petar

Maslovari? Vojo

Jaksi? Jovo

Radulovi? Duro

Tatar Pero

Stijovi? Branko

Foli? Vladimir

Radulovi? Savo

SRBiH (Nga RS e B dhe H):

Corlija Krsto ⁴⁷⁾

   Në një raport nr. 320 C III, datë 8.VIII.1930, dërguar nga Shkupi, të Konsulit të Përgjithshëm të Mbretërisë Shqiptare, dërguar Ministrit të Punëve të Jashtme në Tiranë, thuhet se: Sipas ligjit toka duhej t’iu jepej atyre të cilët e punojnë, mirëpo, për shqiptarët veprohet në të kundërtën. Toka u merret shqiptarëve, të cilët janë bujq, dhe u jepet atyre të cilët nuk merren me bujqësi. I është marrë toka Sokol Hajdarit nga Janoshi i Gjakovës, i cili ka mbetur në rrugë me 30 anëtarë të familjes dhe i është dhënë sekretarit të Bashkësisë së Gjakovës, malazezit Jovo Joksiq. Edhe 50 familjeve të tjera shqiptare në këtë vend u ndodhi e njëjta gjë e më pastaj iu dha serbëve dhe malazezve. Malazezët në vitin 1941 kanë ikur nga ky fshat, mirëpo, gjatë tërheqjes kanë djegur pothuajse tërë fshatin dhe i vrasin tre persona.

10. Kralani

      Kralani është ndër fshatrat më të mëdha të krahinës së Dushkajës. Qendër administrative, arsimore e kukturore ka Gjakovën. Ky katund shtrihet nja 20 kilometra në verilindje të qendrës komunale, Gjakovës.

     Në veri, përkufizohet me territorin e Jabllanicës , në lindje me Bistricën e Deçanit, e cila është kufi natyror që ndan Dushkajën me disa katunde të komunës së Klinës dhe me disa të komunës së Pejës. Bistrica e Deçanit derdhet në Drinin e Bardhë mu në krahun lindor të territorit të Kralanit; pastaj, në juglindje, Kralani përkufizohet me Drinin e Bardhë, në jugperëndim me Rakovinën, në perëndim me territoret e Cërmjanit dhe të Gërgocit, ndërsa në veriperëndim me malet e Zhabelit.

     Përveç sipërfaqeve të tokave që shtrihen buzë Drinit… dhe Bistricës…, e tërë sipërfaqja tjetër e tokës së këtij katundi ka konfiguracion kodrinor dhe luginor, ku edhe lagjet janë larg njëra – tjetrës, ngase secila gjendet në ndonjërën prej këtyre kodrave.⁴⁸⁾

      “… në një kodrinë në lagjen e Zeqve, atë vend e quanin Te Kisha, ose Kisha e Zeqve. Aty ekzistojnë varreza shumë të moçme me gurë të mëdhenj të mbetur në dhe. Flitet se rreth atij lokaliteti ka ekzistuar vendbanimi i vjetër që nga koha iliro – dardane, por i pastudiuar. (…)

   Në Krisobulën e Deçanit të vitit 1330 është regjistruar vendbanimi me emrin Kralupi, për të cilin nuk jemi të sigurt të jetë fjala për Kralanin e sotëm të Dushkajës. Në këtë krisobulë është i regjistruar edhe vendbanimi në feudin e Deçanit me emrin Vardishane me 12 shtëpi. (…) Në dokumentet osmane nuk e kemi hasur emrin e vendbanimit Kralan. Si duket ishte i braktisur, por lagjja e tij e afërt Vardishta ishte e banuar dhe përmendet në dokumentet mesjetare.

     Me emrin Krelan është i regjistruar në sallnamet e Vilajetit të Kosovës të vitit 1893 (1311 h), të vitit 1896 (1314 h) dhe të vitit 1900 (1318 h).

    Beglerët në këtë lokalitet shpesh i kanë ndërruar çifçinjtë. Një kohë ka pasur edhe çifçinj serbë, raje, që kanë jetuar nga Zabeli i Halitve e deri te Kodra e Dushkut. Ata i kishin shtëpitë nga thuprat dhe brenda një nate kanë ikur. Mirëpo, Jastrebovi, rreth vitit 1879 nuk i regjistron këta, por thekson se në Kralan jetojnë 20 shtëpi shqiptare. Si duket këta kanë jetuar pas vitit 1900 dhe si duket ishin vllehë?

        Gjatë periudhës famëkeqe të kolonizimit të Kosovës, në lokalitetet Vardishtë, Kodra e Mollës e pjesë të tjera të territorit të Kralanit u vendosën 37 familje malazeze e serbe, si:

   Selo Kraljane

SRCG (Nga RS e M të Zi):

Adži? Novica

Adži? Mato

Adži? Stanoje

Bijeli? Nikola

Davidovi? Jovan

Davidovi? Radomir

?ekovi? Novo

?ekovi? Gavro

Ze?evi? Novak

Ljubi? Mihailo

Jekni? Mihailo

Jekni? Spasoje

Mili? Vu?i?

Mila?i? Mili?

Mila?i? Radovan

Miloševi? Vidosava

Miloševi? Stanisava

Lakuši? Milun

Lakuši? Batri?

Karadzi? Novak

Orovi? Stanoje

Pavli?i? Krsto

Radevi? Radivoje

Rako?evi? Miloš

?uriši? Mate

SRBiH (Nga RS e B dhe H):

Vukanovi? Risto

Porobi? Danilo

Porobi? Nikola

Sirovina Nikola

Turnjanin Mijo

Periši? Aleksa

Tamidži? Marko

SRS (Nga RS e Serbisë):

Nikoli? Svetozar

Nikoli? Stojan

Stojanovi? Denko

Stevanovi? Danilo

SRH (Nga RS e Kroacisë):

Radi? Jovan ⁴⁹⁾

     Pushteti agrar kolonëve iu dha tokën më të mirë të popullatës vendëse dhe tokën utrinë. Ata i vendosi në shtëpitë shqiptare derisa ua ndërtoi shtëpitë pushteti dhe banorët shqiptarë. Malazeztë kanë qëndruar në këtë vendbanim deri në vitet 1958/59, kur i fundit e lëshon këtë lokalitet.

     Kralani kishte pësuar mjaft nga ushtria malazeze në vitin 1913. Ndërsa, pas Masakrës së Jabllanicës (fshat fqinjë) më 9 korrik 1921, ushtria, xhandarmëria, çetat dhe vullnetarët serbo-malazez ia mësyjnë Kralanit, krejtësisht të braktisur, vrajnë kryeplakun Sali Brahimin 60 vjeçar, plaçkitën dhe dogjën fshatin.

11. Llugaxhia

      Llugaxhia është katund i vogël i krahinës së Dushkajës dhe shtrihet buzë Bistricës Lumbardhës) së Deçanit, rreth 28 kilometra larg Gjakovës, komune së cilës i takon. Kufizohet: në veri – me Bistricën e Deçanit, në lindje e juglindje - më tërritoret e Jabllanicës, në jug – me Zhabelin, kurse në perëndim – me territorin e Maznikut të Dushkajës dhe me malet e Buçanit. (Buçani i përket komunës së Pejës, ndërsa ka mal në territorin e Dushkajës.)

     Territori i këtij katundi ka konfiguracion kodrinor, por në brigjet e Bistricës së Deçanit, përsëgjati, shtrihen toka pjellore që shkojnë prej perëndimit kah lindja.

     Thuhet se ky fshat është i vjetër mbi 300 vjet. Emri Llugaxhi, si toponim, e ka prejardhjen prej fj.  l l u g ë, që nënkupton se dikur ka qenë llugë, e pastaj është çelur dhe kthyer në tokë pune. Sipas informatorëve, kjo kishte ndodhur kur para 300 vjetësh, nga Berisha e Shqipërisë, kishte ardhur një Nikë Vishaj, që sipas traditës ky ishte banori i parë i Llugaxhisë.⁵⁰⁾

      Fshati është i ndarë me një kufi natyror – Bistricën (Lumbardhën) e Deçanit, e mbi këtë bazë është i ndarë edhe administrativisht, ku pjesa që quhet Llugaxhi, është në territor të Dushkajës dhe i takon komunës së Gjakovës, ndërsa pjesa tjetër që quhet Ledinaxhi, është në territor të Lugut të Baranit dhe i takon Komunës së Pejës.

    Toka ishte e zotërive, të cilën e punonin çifçinjtë shqiptarë.

    Edhe ky vendbanim, relativisht i vogël, nuk iu shpëtoi krimeve të çetnikut Miliq Krsta, ku bandat e tij kishin kishin vrarë Kamer Sylën me pesë të tjerë në Llugaxhi.Gjithashtu, në Llugaxhi, në periudhën ndërmjet dy luftërave botërore, pushteti agrar vendosi 11 familje kolone malazeze e serbe:

Selo Luga?ija

SRCG (Nga RS e M të Zi):

Jeli? Bajo

Laši? Milonja

Mujovi? Boško

Mujovi? Mihailo

Mujovi? Dunja

Tapuškovi? Milovan

Nikoli? Milunka

Š?epanovi? Mili?ko

Š?epanovi? Stanica

SRS (Nga RS e Serbisë):

Cvetkovi? Stamen

Cvetkovi? Avram ⁵¹⁾

12. Marmulli

     Nja 7 kilometra në lindje të Gjakovës, në një kodër, shtrihet katundi Marmull,  me një sipërfaqe prej: 817 ha, 69 arë, 63 m. Territori i Marmullit kufizohet me: Drinin e Bardhë – në lindje, Bishtazhinin dhe lumin Erenik – në jug, Bërdesanën – në veri, dhe me fushat e Gjakovës – në perëndim. Për qendër administrative, arsimore dhe kulturore ka Gjakovën. Ky katund i përket rajonit të Dushkajës dhe me territorin e tij përkufizohet Dushkaja me rajone të tjera të Kosovës, në krahun jugor dhe juglindor. 

     Ndonëse nuk dinë ndonjë të dhënë apo legjendë rreth prejardhjes së emrit të këtij katundi, informatorët thonë se Marmulli gjithmonë është quajtur kështu dhe se është vendbanim i vjetër. Mbase, këtë të fundit e dëshmojnë edhe varret e shumta që gjenden në këtë lokalitet.⁵²⁾

     Vendbanimi parahistorik, pastaj antik, dëshmohet në lokalitetin Pozheget në ngastrën e këtij fshati, afër Urës së Terzive, që është mjaft i dëmtuar.⁵³⁾ Në hyrje të fshatit, në anën jugore, në kodër, në të dy anët e rrugës, ekzistojnë varreza të vjetra me rrasa të mëdha që nuk dihet se të cilës periudhë janë. Në vendin Rrafshi, në lindje, te Ura e Jakës, të quajtur Qereminja, janë zbuluar copa të qeramidheve, tullave, gurëve etj. që dëshmohet se aty ishte vendbanimi i mëparshëm, përkatësisht Marmulli i vjetër.⁵⁴⁾

   Thuhet se popullata e këtij vendbanimi për shkak të luftërave, sëmundjeve apo dyndjeve dhe lëvizjeve të mëdha të popullsisë gjatë historisë ishte shpërngulur nga ky vendbanim, por pas një kohe, prapë kthehet në troje të veta dhe e rithemelon.

   Në këtë vendbanim shqiptar, në pjesën jugore, të quajtur Marmulli i vjetër, dhe në pjesën e shtrirë kah Marmulli i Ri dhe Gjakova, duke filluar nga viti 1928 e deri në vitin 1936 u kolonizuan 107 familje me 744 banorë.⁵⁵⁾ Rreth kolonizimit të Marmullit të Dushkajës, sipas Dr. M. Obradoviqit, jepen të dhëna për 79 familje malazeze e serbe kolone në këtë lokalitet, me këta emra kryefamiljarësh:

Selo Marmule

SRCG (Nga RS e M të Zi):

Bogdanovi? Živojin

Božovi? Vuksan

Božovi? Milorad

Božovi? Petar

Božovi? Miljan

Vukoti? Risto

Vukani? Mirko

?ur?evac Filip

?uki? Radomir

Ivanovi? Spasoje

Jankoti? Radovan

Konti? Rade

Konti? Jagos

Konti? Dušan

Kalezi? Stana

Kora? Milan

Kora? Radenko

Kastratovi? Pavi?

Kapetanovi? Peko

Mijuškovi? Milisav

Markovi? Dragutin

Musi? Grujica

Musi? vojislav

Milovi? ?or?ije

Marojevi? Radojica

Mušiki? Spasoje

Mušiki? Milutin

Lazovi? ?orde

Nezevi? Jovan

Vu?ini? Božidar

Nikoli? Nikola

Popovi? Božo

Popovi? Novak

Novovi? Mili?

Popovi? Tomo

Prelevi? Vaso

Obradovi? Ljubo

Obradovi? ?uro

Popovi? Nikola

Nikoli? Velika

Popovi? Božidar

Pajovi? Milija

Nikoli? Marko

Nikoli? Pavle

Rai?kovi? Vaso

Rai?kovi? Boško

Rai?kovi? Vuko

Rai?kovi? Ilija

Rai?kovi? Sanda

Rai?kovi? Milosav

Radulovi? Dušan

Radulovi? Milivoje

Radovi? Drago

Radevi? Mihailo

Rakovi? Golub

Rulji? Milovan

Radosavljevi? Stevan

Radosavljevi? Marko

Radovanovi? Blagoje

Stevanovi? Risto

Todorovi? Jovanka

Šakovi? Božidar

Šakovi? Jela

Šakovi? Dimitrije

Šakovi? ?uro

Š?eki? Risto

Š?eki? Živko

Šekulara? Rako

Šekulara? Radule

Š?eki? Radenko

Š?eki? Milinko

SRBiH (Nga RS e B dhe H):

Nikoli? Ilija

SRS (Nga RS e Serbisë):

Vasovi? Desimirka

?ordevi? Mitra

Kuštrimovi? Tomo

Spasojevi? Slavko

Toki? Spasenija

Krsti? Vlajko

Nikoli? Dušan ⁵⁶⁾

     Më 13 prill 1941 nga pushteti i atëhershëm, edhe pse ish-Mbretëria Jugosllave kishte kapitulluar, në Xhaminë e Rogovës janë vrarë 11 banorë të këtij katundi.

      Shumë banorë nga ky vendbanim, sidomos gjatë kohës së Jugosllavisë socialiste, janë shpërngulur në Kroaci, Sllovendi, Çeki, Sllovaki e gjetiu.

13. Mazniku

       Katundi Maznik i krahinës së Dushkajës është vendbanim i moçëm dhe gjithmonë është quajtur me këtë emër. Për qendër administrative, arsimore e kulturore e ka Deçanin dhe shtrihet nja 10 kilometra në në lindje të tij. Deçani është jashtë krahinës së Dushkajës. Mazniku përkufizohet me territoret e këtyre katundeve të Dushkajës: në lindje – me Zhabelin Plak e në juglindje me Zhabelin e Ri, në verilindje – me Llugaxhinë, në veri – me male të Buqanit (katund ky i Lugur të Baranit) të cilat janë në territor të Dushkajës, në veriperëndim – me Vranocin e Vogël, në perëndim – me Dashinocin, në jugperëndim – me Velikobaren dhe në jug – me Bardhaniqin.

      Toponimi Trojet, në jugperëndim të fshatit, mbase do të ketë qenë vendbanim i moçëm, kurse në krahun jugor të katundit gjenden varrezat të cilat i quajnë Vorret e Hasallakit, ku në to ka shumë pllaka mermeri e shkrime të ndryshme. Ndërkaq, në mikrotop. Seishta e Dakut, ekzistojnë disa gjurmë që dëshmojnë për një vendbanim të dikurshëm aty. Në këto vende, deri më tash, nuk janë bërë gjurmime arkeologjike.

     Në dokumentet e shkruara e hasim në defterin e Sanxhakut të Shkodrës, të vitit 1582, i varur nga Peja, me 11 shtëpi dhe 6 beqarë.⁵⁷⁾

     Me emrin Maznik është i regjistruar në sallnamet e Vilajetit të Kosovës të vitit 1893 (1311 h), të vitit 1896 (1314 h) dhe të vitit 1900 (1318 h).

    Gjatë sundimit osman është djegur një kullë e fshatit, ndërsa në vitin 1921, nga xhandarmëria malazezo-serbe janë djegur gjashtë kulla të njohura shqiptare dhe disa shtëpi të tjera si dhe është plaçkitur tërë fshati e sidomos bagëtia e tij. Në prill të vitit 1945 nga një brigadë malazeze merren 25 burra të fshatit dhe i dërgojnë në Pejë, një vritet, ndërsa tre të tjerë vdesin më vonë nga torturat.⁵⁸⁾ 

   Në territor të katundit Maznik, i cili atëherë i takonte komunës së Irzniqit, pushteti kolonizues serb, në periudhën ndërmjet dy luftave botërore, pat kolonizuar 44 familje të sjella nga mali i Zi. Emrat e kryefamiljarëve të  atyre familjeve po i paraqesim në vijim:

 Selo Maznik

SRCG (Nga RS e M të Zi):

Baki? Milija                                         

Bulatovi? Novica                                

Božovi? Ilija                                         

Božovi? Mili?ko                                   

Boškovi? Nikola                                           

Banjevi? ?oko

Bjelovi? Simo                                      

Bjelovi? Risto                                      

Bjelovi? Krsto

Vlahovi? Mirko       

Vlahovi? Atanasko                            

Vlahovi? Puniša

Vujisi? Š?epan

Vujisi? Milan

Vujisi? Živko

Vujisi? Batri?

Dabanovi? ?uro

Dabanovi?Velika

Živaljevi? Milovan

Živaljevi? Milonja

Ze?evi? Jovan

Jovovi? Akim

Jovovi? Blažo

Ivanovi? Ljubomir

Jankovi? Nikola

Jankovi? Vasilije

Miloševi? Radomir

Popovi? Blažo

Puleti? Janko

Puleti? Mileta

Puleti? Jovan

Radmanovi? Bajo

Rakovi? Petar

Raketi? Milan

Radulovi? Andrija

Radenovi? Savo

Stani? Radovan

Savovi? Simo                

Savovi? Mitar                                                               

Seli? Milovan

Seli? Milinko

Stankovi? Stanko 

Staševi? Spasoje

?irovi? Veliša ⁵⁹⁾

       Kolonët ishin të vendosur kryesisht në vendin Podina. Ata, në vitin 1941 janë larguar, por në vitin 1947 janë kthyer 4 familje.

14. Meqja

     Meqja është katund i krahinës së Dushkajës dhe shtrihet në një terren gjeofizik të thyer (kodra e lugina) nja 7 kilometra në verilindje të Gjakovës. Për qendër administravive, arsimore e kulturore ka Gjakovën.

      Përkufizimi gjeografik i këtij fshati duket kështu: në lindje – me Drinin e Bardhë, në jug – me katundin Doblibare të Dushkajës, në jugperëndim – me Vraniqin e Becin, ndërsa në veri dhe verilindje – me tokat e Cërmjanit, gjer në Dri.

      Ndërkaq, Meqja ka tri lagje: Mahalla Poshtër, Mahalla Epër dhe Lugi Meqes. Banorët e këtij katundi janë të fiseve: Krasniqe, Berishë (Mertur) dhe Mirditë.

    Nuk e kemi hasur në dokumentet osmane, ndoshta ishte i braktisur apo është regjistruar  me ndonjë emër tjetër.

    Me emrin Menqa është i regjistruar në sallnamet e Vilajetit të Kosovës të vitit 1893 (1311 h), të vitit 1896 (1314 h) dhe të vitit 1900 (1318 h).⁶⁰⁾

      Në territor të këtij vendbanimi me popullatë shqiptare autoktone, në periudhën e kolonizimit, u kolonizuan 34 familje që këtu i kishin sjellë nga Serbia, Bosnja dhe Mali i Zi. Më poshtë emrat e kryefamiljarëve të familjeve kolone dhe vendet nga kanë ardhur:      

Selo Me?e

SRS (Nga RS e Serbisë):

Virijevi? Ilija

Andri? Jev?enije

Vra?arevi? Ranko

Dragi?evi? Uroš

?urovi? Spasoje

Jovi? ?orde

Jovanovi? Radonja

Kosti? Stojan

Kitanovi? Stojan

Kozi? Velimir

Miti? Mili?

Milovi? Ananije

Milevi? Svetomir

Milojkovi? Svetozar

Milisi? Stanoje

Mileti? Uroš

Nedeljkovi? ?or?e

Nikoli? Aleksa

Krsti? An?elko

Paunovi? Aleksandar

Panteli? Ranko

Petrovi? Krsman

Risti? An?elko

Radojevi? Jezdimir

Stojanovi? Radisav

?olovi? Vojislav

SRBiH (Nga RS e B dhe H):

Bjelica Vaso

Ili? Blagoje

Lojpur Gavro

Ili? Aleksandar

SRCG (Nga RS e M të Zi):

Ivanovi? Vojin

Vuki?evi? Savo

Kadi? Velimir

Staniši? Miloš ⁶¹⁾

     Shënime statistikore për katundin Meqe të Dushkajës tregojnë se: Sipas udhëpërshkruesit J. Miler në vitin 1838 kishte 5 shtëpi me 35 banorë shqiptarë; rreth vitit 1840 –  23 banorë ⁶²⁾, (…) ; në vitin 1981 – 37 shtëpi me 286 banorë (280 shqiptarë, 6 serbë).

      15. Palabardhi

     Katundi Palabardh i përket krahinës së Dushkajës. Për qendër administrative, arsimore e kulturore ka Gjakovën dhe shtrihet nja 12 km. në veriperëndim të saj. Ka sipërfaqe prej: 237 ha, 15 arë, 17 m.Territori i katundit Palabardh kryesisht shtrihet në fusha të gjera e të rrafshta, i rrethuar me male e shpatina në krahun veriperëndimor – verior e verilindor dhe përkufizohet: në lindje e juglindje me Janoshin , në verilindje me Sapotin e me Zhdrellën , në veri me territorin e katundit Radoniq (i përmbytur në Liqenin “Radoniqi”), në veriperëndim me lokalitetin Bitesh (gjysma e lokalitetit Bitesh po i takuaka Palabardhit, (pjesë kjo që mund të jetë në territor të Dushkajës, pohojnë, me pasiguri, informatorët), e gjysma është e Novosellës së Epërme të komunës së Gjakovës. Ndërkaq, si vendbanim Biteshi është formuar vonë, me ardhjen e kolonistëve malazez, të cilët nuk janë më aty. Sot këtu ka disa banorë shqiptarë, të besimit katolik, të ardhur nga  Novosella.), në perëndim me Novosellën e Epërme dhe në jugperëndim me Novosellën e Ulët.

    Në vendin e quajtur Livadhi Murat Ag’s janë vërejtur disa gjurmë të kulturës materiale – qeramikës, që mund të supozohet se aty kishte pasur edhe më parë banorë. Informatorët më thanë se katundi Palabardh është i moçëm. Gjithmonë është quajtur kështu, me këtë emër, shqip.

    Ky vendbanim për herë të parë del të përmendet në defterët e kadastrave osmane të Sanxhakut të Shkodrës të vitit 1485 dhe të vitit 1497, varej nga Peja, nga shtesat e Aliut, të birit të Sinan Beut, që është regjistruar në kazanë e Pejës me trajtën e fshehur të kalkuar sllave – Bjelopavliq, marrë nga forma më e vjetër e shqipes – Palabardi. Administrata osmane, trajtat e kalkuara sllave, si zakonisht, në regjistrimet e para të vendbanimeve të shekullit XV, që i bëri, i kishte marrë nga administrata dhe kisha sllave.

   Në vitin 1485 dhe 1497 ky vendbanim kishte vetëm 5 shtëpi, 1 beqar dhe 150 ispenxhe. Banorët e atëhershëm të Palabardhit, sipas Defterit, ishin:

 Pavli, i biri i Gjorgjit (Gjergjit)           Dimitër Prishliç (kupto: i ardhur)

 Gjura, i vëllai i tij                               Dabzhiv Prishliç (kupto: i ardhur)

 Gjura, i biri i Niglit (Nikelit)               Leka, i biri i Prishliçit ⁶³⁾                

   Natyrisht se këto të dhëna antroponimike të këtyre kryefamiljarëve janë marrë nga administrata mesjetare serbe, meqë këta të fundit cilësohen si ardhacakë në këtë vendbanim dhe, më vonë, ky apelativ serb, me kohë, u shndërrua në patronimin Doshliq. Po të kishin ardhur pas vendosjes së administratës osmane, ata do të cilësoheshin dhe shënoheshin me fjalën osmane “muhaxhir” (muhacir). (…)

     Siç duket, ky vendbanim qe i braktisur deri në shek. XVII-XVIII, kur del të përmendet si mikrotoponim në një dokument osman si Palabardhi, por i ribanuar sërish në shek XIX po ashtu në trajtën Palabardi. Pra, më nuk shfaqet trajta e kalkuar sllave Belopavliq.⁶⁴⁾

    Në një dokument arkivor kishtar të vitit 1890, dorëshkrimi i Don Tomës, Palabardhi kishte një familje shqiptare krishtere me 30 anëtarë dhe një familje tjetër shqiptare e fesë islame.

    Në popull flitet se në këtë vendbanim ka ekzistuar një kishë e vjetër, mirëpo nuk dihet vendi se ku ka qenë.

   Në vitin 1913 për shkak të kundërshtimit të ndërrimit të fesë, me dhunë nga pushteti malazez, popullata dy-tri vjet shpërngulet në fshatin Brekoc, përveç një shtëpie.⁶⁵⁾

    Sipas një burimi, në këtë vendbanim, në vitin 1934 dhe 1936 u kolonizuan katër familje sllave me 24 anëtarë.⁶⁶⁾ Por, ato shumë shpejt shpërngulen. Ndërkaq, në një burim shkrimor kemi gjetur se në Palabardh të jetë kolonizuar një familje e ardhur nga Mali i Zi, shih:

Selo Palibarda

SRCG (Nga RS e M të Zi):

Maslovari? Miloš ⁶⁷⁾

     Sipas Rezultateve të Para të regjistrimit të Popullsisë së Kosovës të vitit 1981 (31.III.1981), Palabardhi kishte 389 banorë, të gjithë shqiptarë.⁶⁸⁾

   16. Radoniqi

     Radoniqi është një ndër fshatrat e Dushkajës që shtrihej nja 10 km. në veri të Gjakovës, qendër administrative, arsimore dhe kulturore të cilës i takonte. Territori i këtij katundi kufizohet me fshatrat e po kësaj komune: Zhdrellën dhe Janishin në jug, Neticin e Cërmjanin në lindje, me Gërgocin në verilindje, Rakocin në veri, ndërsa në perëndim me Palabardhin, Gramaçelin dhe Shaptejn. (Dy fshatrat e fundit janë të komunës së Dëçanit.)

     Thuhet se fshati Radoniq është i vjetër. Në Defterin e Regjistrimit të Sanxhakut të Shkodrës të vitit 1485, gjeta fshatin RADOSHA, që varej nga Peja; timar i Jajabash Zekirjasë, të birit të Jahjasë, ⁶⁹⁾ që mbase kemi të bëjmë me fshatin RADONIQ i sotëm, sado që S. Pulaha nuk jep ndonjë shpjegim të hollësishëm rreth këtij toponimi.

      Në shtesën e relatës së arqipeshkv Pjetër Karagiqit të vitit 1725, në mes tjerash shkruan se në Zym dhe Has misionar është don Pal Vukani dhe këtij misioni i takon edhe fshati Radonichi me 1 shtëpi e 1 anëtar ⁷⁰⁾. Me këtë emër është i regjistruar si vendbanim në sallnamet e Vilajetit të Kosovës të vitit 1894 (1314 h), të vitit 1896 (1314 h) dhe të vitit 1900 (1318 h).

    Në këtë vendbanim të banuar me popullatë shqiptare, prej vitit 1931 – 1035 u kolonizuan 64 familje kolone malazeze e serbe. Më poshtë po paraqesim emrat e kryefamiljarëve të atyre familjeve kolone:

Selo Radonji?

SRCG (Nga RS e M të Zi):

Asanovi? Nikola

Bandovi? Miro

Bojovi? Marija

Bori?i? Jelena

Vuki? Radosav

Vuki? ?ukan

Vukašinovi? Radovan

Vukašinovi? Radisav

Vuki?evi? Luka

Vuki?evi? Milovan

Gogi? Miruša

Gogi? Š?epan

Gogi? Ivan

Dragovi? Milovan

Dragovi? Marko

Deleti? Miloš

Dubak Milun

Duki? Jefto

?uki? Svetislav

Ivanovi? Mihailo

Ivanovi? Bogdan

Ivanovi? Andrija

Ivanovi? Miraš

Ze?evi? Radosava

Juki? Milutin

Juki? Vukašin

Juki? Blažo

Juki? Drago

Jeli? Ivan

Jeli? Akso

Kolenovi? Dragutin

Leposavi? Leposava

Mimovi? Radomir

Matovi? Radule

Matovi? Mili?ko

Mitrovi? Aleksa

Mitrovi? Drago

Maslovari? Radosav

Mihailovi? Gospava

Maslovari? Miloš

Ra?i? Jovan

Ra?i? Aleksandar

Ra?i? Miladin

Ra?i? Mili?

Ra?i? Ilija

Ra?i? Stana

Ra?i? Puniša

Ra?i? Veli?ko

Radevi? Miraš

?uki? Vukota

?uki? Radonja

Š?eki? Radonja

SRS – SRCG (Nga RS e Serbisë – RS e M të Zi):

Vukoti? Mitar

Vukoti? Stojan

Krivokapi? Joko

?ur?evac Božo

?ur?evac Radivoje

SRS (Nga RS e Serbisë):

Dimovi? Borisav

Stevanovi? Mili?

Stamenkovi? Stavro

Cvetkovi? Ante

SRBiH (Nga RS e B dhe H):

Seten?i? Jovo

Popovi? Lazar

Zirojevi? Blagoje ⁷¹⁾

     Gjatë tërheqjes së ushtrisë serbe në prill të vitit 1941, me kapitullimin e Mbretërisë Jugosllave, ajo dogji disa shtëpi të këtij fshati.⁷²⁾

     17. Rakoci

     Rakoci shtrihej në të njëjtën fushëgropë ku ishte edhe fshati Radoniq, dhe pjesa më e madhe e tokave të tij gjithashtu u përmbytën në liqenin akumulues të Hidrosistemit “Radoniq”. Shtrihet nja 15 km. në veri të Gjakovës, komunës së cilës i takon. Territori i Rakocit kufizohet: në jug me fshatin Radoniq, në lindje me Gërgocin, në veri me Bardhaniqin, në perëndoim me Ratishën e Poshtme dhe Gllogjanin dhe në jugperëndim me Shaptejn. Këto tri fshatrat e fundit janë të komunës së Deçanit.

      Në Defterin e Regjistrimit të Sanxhakut të Shkodrës të vitit 1485, gjendet i shënuar edhe fshati RAKOVAC, timar i Mustafait, i biri i Çeribashit, varet nga Peja.⁷³⁾ Sipas këtij defteri, fshati Rakovac në atë kohë kishte 27 shtëpi, 5 beqarë dhe 6 të veja.⁷⁴⁾

    Me emrin Rakofc është regjistruar në sallnamet e Vilajetit të Kosovës të vitit 1893 (1311 h), të vitit 1896 (1314 h) dhe të vitit 1900 (1318 h).

      Për prejardhjen e emrit të katundit po u ruaka një legjendë ku: Thuhet se këtu kanë ardhur dy vëllezër: Koci, nga i cili është krijuar Rakoci dhe Tishi, nga i cili është krijuar Ratishi.⁷⁵⁾ (Ratishi është katund në kufi me Rakocin, në krahun perëndimor të tij – sqarim yni.). Në një kodër të vogël, në një pyll me drunj bungu të mëdhenj (në veri të shtëpisë së Kapllan Mulës), gjenden varreza të vjetra, të orientuara në drejtimin perëndim – lindje.⁷⁶⁾

         Në vendin Kodra dhe Trulli i Buklek’s, thuhet se janë shtëpitë e para të ndërtuara në këtë katund.⁷⁷⁾

     Në këtë vendbanim, në Lugun e Kshtenjës, në Orize etj., kryesisht në tokat shqiptare, pushteti agrar në periudhën ndërmjet dy luftërave botërore kolonizoi 37 familje kolone malazeze e serbe. (…) Po prezantojmë emrat e kryefamiljarëve të tyre dhe vendin nga kah kishin ardhur:

Selo Rakoc

SRCG (Nga RS e M të Zi):             

Bandovi? Vojin

Bukumirovi? Mladen

Bracanovi? Mitar

Bracanovi? ?uro

Vuki? Gavro

Gogi? Bogi?

?uriši? Mato

?uriši? Savo

Klaji? Ljubomir

Kova?evi? Savo

Mihailovi? Marko

Miloševi? Mili?

Milutinovi? Jovan

Nikoli? Savo

Nikoli? Tomica

Obradovi? Milutin

Popovi? Mileta

Popovi? Petar

Popovi? Todora

Rajkovi? Vukašin                  

Roganovi? ?uro

Roganovi? Savo

Radi? Marko

Radi? Stojan

Raji?evi? Dušan

Trešnjar Jovan

Šoški? Jovan

Š?epanovi? Stanko

SRBiH (Nga RS e B dhe H):

Drapo Obren

Mili? Savo

SRS (Nga RS e Serbisë):

Jovanovi? Rafailo

Stojadinovi? Stojan

Stojadinovi? Milivoje

Stojanovi? Ilinka

Miloševi? Dragutin

SRH (Nga RS e Kroacisë):

Marovi? Lazo

Raja?i? Luka ⁷⁸⁾ 

    Përkitazi me këtë fshat, kolonja, vejusha Janja, grua e M. Zonjiq nga fshati Rakoc, komuna e Cërmjanit, rrethi i Gjakovës, më 6.IX.1932 i ankohet mbretit Aleksandër, ku thotë se: ka marrë 9 ha tokë, të cilën e ka punuar së pari me meditës, kurse tani e punon vetë dhe se ka ndërtuar shtëpinë. Nuk ka mundur të vendoset në afatin ligjor, sepse djalin e ka pasur në ushtri. Thekson se një kohë ka jetuar vetëm ne mesin e shqiptarëve, ndërsa kolonët tjerë tani janë duke ardhur, si dhe ka pensionistë dhe nëpunës të cilët e kanë marrë tokën nga shteti dhe të njëjtën nuk e punojnë, por e japin në qesim, e madje edhe po e shesin. Ministria e Bujqësisë i përgjigjet mbretit, se ajo nuk është vendosur dhe nuk e ka punuar tokën. Atë e kanë punuar shqiptarët dhe kanë ndërtuar një kasollë. E ka pronën në Andrijevicë.⁷⁹⁾

    Në vitin 1998 fshati e kishte vetëm një shtëpi. Agresori serb edhe atë shtëpi e dogji në tërësi.

18. Rakovina 

   Katundi Rakovinë (dëgjohet edhe Rokovinë) shtrihet në krahun lindor të  krahinës së Dushkajës. Ka konfiguracion kodrinor, ku pjesa më e madhe e tokave nuk ujiten. Thonë se dikur territori i Rakovinës ka qenë vreshta. Rakovina përkufizohet: në veri me Kralanin, në lindje me Drinin e Bardhë, në jug me lluga të Kramovikut, ndërsa në jugperëndim, perëndim dhe veriperëndim me territore të Cërmjanit.

        Rreth etimologjisë së emrit të katundit  R a k o v i n ë  jemi marrë edhe më herët, ku kemi ardhur te bindja se në këtë toponim të jetë strukur hipokoristiku Rak, të cilit iu ka dhënë prapashtesa sllave (o) –vin (-ë), ⁸⁰⁾ e më tej e kemi afruar edhe me trajtën toponimike R i l k o v i n a  të mesjetës.⁸¹⁾

    Na duket me interes të përmendim se në lokalitetin e quajtur Kafjan të këtij vendbanimi, në pjesën veriore malore të fshatit, gjatë disa hulumtimeve, në vitin 2001, janë zbuluar disa grumbuj tumash ilire të kohës së bronzit dhe të hekurit. Po ashtu, kur është ndërtuar ura mbi lumin Drini i Bardhë, në vitin1979, janë zbuluar disa skelete njerëzish dhe gurë mulliri.⁸²⁾

     Në sallnamet e Vilajetit të Kosovës të vitit 1893 (1311 h), të vitit 1896 (1314 h) dhe të vitit 1900 (1318 h), është i regjistruar me këtë emër.

     Në periudhën ndërmjet dy luftërave botërore u vendos një familje kolone. Ndërsa, shumica e kolonëve ishte vendosur në vendin Muha, në mes të Rakovinës dhe Cërmjanit.

19. Rashkoci

     Rashkoci shtrihet në trevën e Dushkajës, rreth 12 km. në verilindje të Gjakovës, në një shpat të vogël. Është vendbanim i tipit të dendur. Të tri lagjet që e përbëjnë Rashkocin shtrihen në tri kodra.

     Vëllazëritë: (Agajt (Jahjaga), Nelmehmet’t, Halilsyl’t, Musukshin’t (këta të fundit të dalë këtu nga Cërmjani fqinjë).

     Në vendin Udha e Ulic’s, në jug, në fund të fshatit, janë gjetur tjegulla dhe tulla të dimenzioneve të mëdha, Ndërsa, në livadhin e quajtur Rrahnim është zbuluar një dhomë e vjetër me oxhak. Në vendin e quajtur Llugë, afër fshatit, ekzistojnë gurë të mëdhenj që i kanë pozicionet e varreve katolike.⁸³⁾

    Si vendbanim, për herë të parë në dokumentet e shkruara përmendet me emrin Raškovac në krisobulën e Manastirit të Deçanit të vitit 1330.⁸⁴⁾ Me emrin Rashkovaç është regjistruar ne defterin kadastral të Sanxhakut të Shkodrës të vitit 1485, me 11 shtëpi, 5 beqarë dhe 3 të veja.⁸⁵⁾

    Në shtesën e relatës së arqipeshkv Pjetër Karagiqi të vitit 1725, në mes tjerash shkruan se në Zym dhe Has misionar është don Pal Vukani dhe këtij misioni i takon e dhe fshati Rascozzi me 3 shtëpi e 5 anëtarë.⁸⁶⁾

     Thuhet se banorët e tashëm kur kanë ardhur, para 350 vjetëve, e kanë gjetur një banor të krishterë.

    Sikurse edhe në shumë vendbanime të tjera edhe këtu i kishin vendosur disa familje kolone serbe e malazeze. Kolonët, 31 familje serbe e malazeze u vendosën në lagjen Netic të këtij katundi. Emrat e kryefamiljarëve të atyre familjeve kolone:

Selo Netec (Netic)  

SRS (Nga RS e Serbisë):

An?elovi? Toma

Vu?eti? Sreten

?or?evi? Josif

Jovanovi? Vasilije

Jovanovi? Manasije

Jovi? Vojislav

Jankovi? Vladimir

Krsti? Trajko

Mitrovi? Miladin

Mitrovi? Svetozar

Miti? Krsto

Milenkovi? Stojan

Milenkovi? ?edomir

Mla?enovi? Uroš

Medan Milenko

?or?evi? Ilija

Novakovi? Vasilije

Novakovi? Milan

Nikoli? Arso

Stankovi? Milivoje

Stankovi? Jovan

Stankovi? Milan

Stamenkovi? Vu?ko

Stanojevi? Tomo

Cvetkovi? Todosije

SRCG (Nga RS e M të Zi):

Rajovi? Jovan

Cicmil ?orde

Fikovi? Miladin

SRBiH (Nga RS e B dhe H):

Greda Miho

Dragovi? Mihailo

?ordan Danilo ⁸⁷⁾

     Për kolonët e këtushëm thuhet se kishin filluar t’i shesin ato pasuri që ua kishte dhënë pushteti agrar dhe të shpërngulen. Familja e fundit kolone që ishte shpërngulur nga fshati ishte në vitin 1972. Kolonët kishin qenë të vendosur edhe në lagjen e Musukshinve, prej vitit 1930, ku ua kishin marrë tokën shqiptarëve deri në prak të shtëpisë. Më vonë, atë ua shesin dhe vetë shpërngulen.

     Në territor të Kodralisë, (lagje e Rashkocit), në periudhën ndërmjet dy luftërave botërore u kolonizuan 14 familje kolone serbe: 

Selo Kodralija

SRS (Nga RS e Serbisë):

Dedi? Todor

Jankovi? Jelena

Mili?kovi? ?uro

Marinkovi? Miloš

Krsti? Budimir

Petrovi? Danilo

Petrovi? Novica

Stoiljkovi? Milovan

Stanojevi? Stoimir

Stankovi? Miladin

Filipovi? Mile

Vu?kovi? Blagoje

SRBiH (Nga RS e B dhe H):

Brati? Ilija

Mici? Dragutin ⁸⁸⁾

20. Ratishi i Epër (Qëndresë e Epër)

     Katundi Ratishi i Epër i Dushkajës shtrihet nja 1o kilometra në lindje të Deçanit. Për qendër administrative, arsimore, kulturore e ka Deçanin. Gjatë hulumtimeve tona që bëmë në këtë katund na thanë se Ratishi është katund i moçëm dhe se gjithmonë është quajtur me këtë emër. Në traditë të këtushme nuk ndajnë vjetërsinë e vendbanimit me atë të Ratishit të Ulët. Pra, është fjala për një vendbanim të dikurshëm, i cili, për shkak të territorit të madh, në një luginë përgjatë dy brigjeve të Përronit dhe me malet e shumta në pjesët bregore e kodrinore që e rrethojnë, dikush ndërton shtëpi në pjesën e sipërme të luginës, ku formohet Ratishi i Epërm, dikush në anën e poshtme të luginës, ku formohet Ratishi i Ulët. Me kalimin e kohës, natyrisht edhe me shtimin e vëllazërive dhe barqeve, edhe në traditë bëhet një lloj ndarjeje në pikëpamje të emërtimit, në dy katunde, gjë që reflektohet edhe në administratë, ku ekzistojnë si dy katunde në vete.

     Rreth prejardhjes së emrit të katundit, në traditë të Ratishit shënova të ruhet një legjendë: “Thonë se një njeri këtu, dikur, kishte mbajtur tubë të madhe delesh. Ai mbante edhe desh të mirë. Sipas kësaj rrethane, atë njeri e kishin quajtur Ramë Dashi (pra, sipas dashit), e sipas Ramë Dashit, thotë legjenda, ka mbetur emri i katundit Ratishë.”⁸⁹⁾  

     Në Krisobulën e Deçanit të vitit 1330 gjetëm trajtën Ratishevci (vlasi) ⁹⁰⁾, (mbase Ratishi i sotëm i komunës së Deçanit ?). Në trajtën Ratiscia e gjejmë në shtesën e relatës së arqipeshkv Pjetër Karagiqit të vitit 1725, në mes tjerash, shkruan se në Zym dhe në Has misionar është don Pal Vukani dhe këtij misioni i takon edhe fshati Ratiscia me 8 shtëpi dhe Ratiscia Gornja me 4 shtëpi e 8 anëtarë besimtarë të krishterë.⁹¹⁾ 

    Në vitin 1879, konsulli rus, Jastrebovi, i regjistron 20 shtëpi, të gjitha shqiptare me emrin Ratisha.

    Edhe në katundin Ratishë i Epër regjimi serbosllav kishte sjellë për një kohë kolonistë malazez të cilët ishin të vendosur në vendin e quajtur Polc (në krahun verior) po edhe në vise të tjera kodrinore të katundit. Bazuar në një burim shkrimor, po paraqesim emrat e kryefamiljarëve të atyre 16 familjeve kolone:

Selo Gornji Ratiš                                 

SRCG (RS e M. të Zi):                             

Aleksi? Blažo

Babovi?  Božina 

Vlahovi? Vidak

Vlahovi? Jole

Vlahovi? Novo

Vlahovi? Ivan

Lazarevi? Novica

Ognjenovi? Leposava

Otaševi? Aleksa

Perovi? Mili?ko

Popovi? Mili?

Popovi? Petar

Tomovi? Milonja

Stamatovi? Blažo

?upi? Petar

Šoški? Radeta ⁹²⁾

     Në kujtesë të informatorëve kanë mbetur edhe përjetime të hidhura nga e kaluara. “Ratishën e kish pas djegur edhe turki. Masandej, në kohë të ish-Jugosllavisë, regjimi i atëhershëm kish pas sjellë në stacion të policisë në Ratishë të Poshtme rreth 300 – 350 çetnikë për të bërë tortura e masakra këtu. Në krye të atyre çetnikëve ish kanë njëfarë Mirk Shqepanoviqi, i cili kishte qenë edhe pilot. Popullata e këtushme iu kish pas bërë rezistencë të armatosur. Në atë kohë, çetnikët kishin pasë djegur disa shtëpi, ku ishte vrarë Selman Azemi i Ratishit të Epër, Selim Zenuni i Ratishit të Ulët, po edhe ndonjë tjetër…” - (thonë informatorët nga të dy Ratishat).

     Në fund të herës (sipas informatorëve) në territorin e Rahishit të Epër, nga kolonët malazez të ardhur këtu në kohë të ish-Jugosllavisë, kishin mbetur nja 6 – 7 shtëpi me disa pleq e plaka.

21. Ratishi i Poshtëm (Qëndresë e Poshtme)

     Ratishi i Poshtëm i takon krahinës së Dushkajës, ndërsa për qendër administrative, arsimore e kulturore ka Deçanin. I shtrirë në një luginë të rrethuar prej malesh, me lumin Përroni që bie përsëgjati luginës, ku fusha pjellore është në të dy krahët e rrjedhës së tij, territori i këtij katundi përkufizohet: në lindje me territoret e katundit Rakoc të përmbytur (tash Liqeni i Radoniqit), në jug me Gllogjanin (Gllogjanin e Rekës), kufiri i krahinës së Dushkajës me krahinën e Rekës në këtë anë, në veri me territore të Dashinocit, në verilindje me toka të Bardhaniqit të Dushkajës.

     Gjithnjë sipas traditës thonë se: “ Ratishi është katund i moçëm dhe emri i Ratishit mendohet të ketë mbetur sipas një lloj plepi, apo shelgu, që e kanë quajtur  R a k i t:ë –a , e që dikur kishte pasur shumë këtu” (?)...

     Me emrin Ratisha-i Zir është i regjistruar si vendbanim në sallnamet e Vilajetit të

Kosovës të vitit 1893 (1311 h), të vitit 1896 (1314 h) dhe të vitit 1900 (1318 h).

     Po ashtu në traditë të Ratishit thonë se fshati i tyre ishte djegur në kohë të Turqisë dhe në kohë të Malit të Zi, ndonëse nuk dinë vitet e sakta.

     Okupatori serbo-malazez edhe në Ratishë të Poshtme kishte sjellë kolonistë, me qëllim të përzierjes së strukturës së popullatës etnike shqiptare:

Selo Donji Ratiš

SRCG (Nga RS e M. të Zi)

Brnovi? Nikola         

Boji? Blažo     

Bracanovi? Nikola                   

Vukadinovi? Radovan            

Vukadinovi? Živko                   

Vojvodi? Dušan                          

Babovi? Stoja

Darmanovi? ?oko                                

?urovi? Velimir                               

?oki? Milutin                                   

?oki? Vidak

Ivanovi? S?epan                                                                                      

Ivanovi? Mili?            .

I?evi? Krsto                                          

I?evi? ?urda

?uki? Jevrosima

Krcunovi? Petko

Klikovac Nikola

Milovi? Mirko

Milovi? ?oko

Milonji? Božidar

Martinovi? Nikica

Martinovi? Jovan

Popovi? Milan

Pejovi? Savo

Pejovi? Blažo

Pavi?evi? Pavle

Prlja ?uro

Peši? Ilija

Radulovi? Marko

Radulovi? Boško

Radulovi? ?uro

Radulovi? Radule

Radulovi? Mileta

Rako?evi? Živko      

Rako?evi? Novak

Stamatovi? Blažo

Šaban Ilija

Šaban Jovan

Šaranovi? Novak

?ulafi? Nastadin

Rako?evi? Novak     

SRBiH (Nga RS e B dhe H):

?ungalj Dušan ⁹³⁾

22. Vraniqi

       Në pjesën juglindore të rajonit të Dushkajës, nja 7 kilometra në lindje të Gjakovës, shtrihet katundi Vraniq. Është vendbanim i ndarë në lagje të tipit të grumbulluar. Ky katund i takon komunës së Gjakovës dhe kufizohet me: Doblibaren në juglindje; Meqen në verilindje dhe lindje; me territorin e katundit Bec në veri dhe veriperëndim; Lugun e Bunarit në perëndim dhe Bërdesanën e Dushkajës në jug.

    Thuhet se katundi Vraniq është i vjetër dhe se në krye të herës kishte pasur vetëm 3 shtëpi. Për të ndriçuar prejardhjen e emrit të këtij katundi, nga informatorët nuk mësuam të jetë ruajtur ndonjë e dhënë, por, thonë se “nuk mbajmë mend të jetë quajur ndryshe.”

     Në vendin Ara e Vad’s, në lindje të fshatit, gjatë lëvrimit të tokës janë gjetur vula, vathë, zixhirë, qeramikë e ndryshme, qeremide etj., që dëshmohet se ajo pjesë ishte e banuar edhe më parë. Edhe në Kodrën e Çerkezit, janë gjetur qerepë të baltës.

    Në dokumentet e shkruara përmendet në defterin kadastral osman të Sanxhakut të Shkodrës të vitit 1485, që varej nga Peja, me 12 shtëpi, 8 beqarë e 6 të veja.⁹⁴⁾ Ky vendbanim është i regjistruar me emrin Vraniqi, i varur nga Peja, në defterin e Sanxhakut të Shkodrës të vitit 1582 dhe kishte 12 shtëpi dhe 2 bashtina.⁹⁵⁾

     Në shtesën e relatës së arqipeshkv Pjetër Karagiqi të vitit 1725, në mes tjerash shkruan se në Zym dhe Has misionar është don Pal Vukani dhe këtij misioni i takon edhe fshati Vranichi me 4 shtëpi e 7 anëtarë.⁹⁶⁾ Ky vendbanim përmendet edhe në evidencat e kishës së Zymit, të cilat janë të ruajtura që nga viti 1842.⁹⁷⁾

    Me emrin Vraniq është i regjistruar në sallnamet e Vilajetit të Kosovës të vitit 1893 (1311 h), të vitit 1896 (1314 h) dhe të vitit 1900 (1318 h).

     Sipas një burimi shkrimor, në territor të Vraniqit, të këtij vendbanimi shqiptar, në periudhën ndërmjet dy luftërave botërore, pushteti i atëhershëm jugosllav kolonizoi 32 familje serbe, malazeze etj., dhe ja si shkruan:

Selo Vrani?                                                                                                                          

SRCG (Nga RS e M të Zi):

Zindovi? Jovan

Ognjenovi? Andrija

Pejovi? Dušan

Praš?evi? Dušan

Rakovi? Milan

Rakovi? Radovan

Simonovi? Miloš

Simonovi? Miladin

SRBiH (Nga RS e B dhe H):

Boškovi? ?uro

Vujovi? Spiro

Masleša S?epan

Masleša Filip

Peško Vaso

Periši? Mijo

Periši? Radisav

Popadi? Mirko

Popadi? Krstinija

Semiz Obren

SRH (Nga RS e Kroacisë):

Grubi? Budimir

SRS (Nga RS e Serbisë):

Burgi? Vladislav

Vukani? Miladin

Vu?ini? Obren

Zbilji? Mihailo
Zeki? Milisav

Jeftovi? Jezdimir

Pavlovi? Stanislav

Panti? Radoš

Radoji?i? Nikola

Stevi? Petko

Stojanovi? Stojan

?oli? Rafailo

?alovi? Dimitrije ⁹⁸⁾

     Serbët dhe malazeztë këtu janë të ardhur vonë, janë kolonë të instaluar për qëllime politike, për të ndryshuar përqindjen e popullatës shqiptare autoktone.

23. Vranoci i Vogël

     Vranoci i vogël shtrihet në krahun veriperëndimor të Dushkajës. Në perëndin – veriperëndim -  veri – e verilindje të territorit të këtij katundi është ana e djathtë e rrjedhës së mesme të Lumbardhës (Bistricës) së Deçanit, e cila ndan, këndej, Dushkajën nga krahina e Lugut të Baranit. Në perëndim, Vranoci i Vogël vazhdon të përkufizohet me malet e Kotradiqit të L. të Baranit, në jugperëndim me territorin e Maznikut të Dushkajës e në juglindje e lindje – me malet e Buqanit të L. të Baranit.(Buqani, Vranoci e Kotradiqi të Lugut të Baranit, kanë disa prona, kryesisht male, edhe në territor të Dushkajës – sqarim yni). Përballë Vranocit të Vogël, në anën tjetër të Lumbardhës, është Vranoci. I thonë ndonjëherë Vranoci i Madh, vetëm kur duan ta dallojnë nga Vranoci i Vogël.

     Dy Vranocat, që ne kemi në shqyrtim, për nga vjetërsia, duhet të jenë të të njëjtës kohë. Moti, të dy Vranocat i kishin pasur tri mahallë: Bajraktart, Sylrexht dhe Baiqt. Baiqt kishin qenë dy vëllezër, të parët e Vranocit të Vogël. Kur janë nda, njëri kishte ndenjur aty e tjetri kishte dalë në Vranoc të L. të Baranit, prej të cilit atje është formuar një lagje e madhe.⁹⁹⁾

       Siç flitet në popull, fshati Vranoc i Vogël daton që nga koha ilire. Thuhet se banorët e sotëm janë vendosur para 700 vjetëve dhe i kanë gjetur shtëpitë me bosa dheu të ndërtuara më parë nga popullata vendase shqiptare. Prej atëherë ky vend quhet Bosonishta. Këtë e dëshmojnë edhe themelet e shtëpive me bosa dheu.¹⁰⁰⁾

     Gjatë pushtimit të të huajve, ky vendbanim pësoi mjaft e sidomos pas pushtimit në vitin 1912 nga pushteti malazez e pastaj serb e jugosllav.

    Në vendin e quajtur Podi Vranocit, në juglindje të territorit të këtij katundi, për një kohë, kishin jetuar disa familje malazeze, të cilat, për qëllime politiko-kolonizuese, i kishin sjellë këtu si kolonistë. Ndërkaq, sipas regjistrave të familjeve kolone, kryefamiljarët e atyre familjeve mbanin këta emra:

Selo Mali Vranovac

SRCG (Nga RS e M. të Zi):

Baki? Pava

Vukovi? Milun

Dabeti? Ljubomir

Kora? Jovan

Lali? Staniša

Lali? Gavro

Laki?evi? Cvetko

Laki?evi? Mileta

Miloševi? Ljubo

Miloševi? Miraš

Radovi? Jovan

Petrovi? Petar

Jeremi? Milosava ¹⁰¹⁾

     Disa nga këto familje thuhet se i kishin sjellë këtu para Luftës së Dytë Botërore, e disa pas saj. Këta kolonë, kohë pas kohe, vetë e kishin lëshuar Vranocin e Vogël.

     Kështu, sipas Rezultateve të Regjistrimit të Popullsisë së Kosovës, të vitit 1981, Vranoci i vogël kishte 144 banorë, prej tyre 138 shqiptarë e 6 malazezë. Kjo strukturë e popullatës, me kalimin e kohës, prapë do të ndryshojë.

    24. Zhabeli

     Katundi Zhabel i Dushkajë shtrihet nja 20 kilometra në veri të Gjakovës, komune së cilës i takon. Territori i Zhabelit përkufizohet me këto katunde të Dushkajës: në lindje – me Jabllanicën, në jug – me Gërgocin, në perëndim – me Bardhaniqin, në veriperëndim – me Maznikun dhe në veri, kah vendbanimi Zhabeli Plak – përkufizohet me malet e Llugaxhisë.

     E tërë fusha pjellore e këtij fshati shtrihet në të dy anët e Përronit. Në krahun Jugor të tij, prej lindjes kah perëndimi, shtrihen vargmalet e Shtrazës e të Shullanit, ndërsa nga krahu verior ato të Carragores (Qarragojës), që e rrethojnë tërë fushën e këtij fshati. Pra, territori i Zhabelit ka formën e zgjatur, në një fushëgropë, përbri dy brigjeve të Përronit.

      … Banorët e këtij katundi më herët kanë jetuar në lokalitetin e Zhabelit Plak dhe në vendin në mes të këtyre dy Zhabeleve – në Kodrën e Malsorëve. Aty vërehen disa pusa, pemë dhe dëshmi të tjera të vendbanimit të dikurshëm. Thuhet se aty bie një sëmundje nga e cila popullata në masë të madhe dëmtohet, përkatësisht vdesin dhe varrosen në vendin që sot quhet Vorret e Hasallakut. Disa shpërngulen në lokalitetin e ri që quhet Zhabel.¹⁰²⁾

    Në dokumentet e shkruara e gjejmë në shtesën e relatës së arqipeshkv Pjetër Karagiqit të vitit 1725, ku në mes tjerash shkruan se në Zym dhe Has misionar është don Pal Vukani dhe këtij misioni i takon edhe fshati Sabelli me 3 shtëpi e 3 anëtarë.¹⁰³⁾ 

    Me emrin Zabel është i regjistruar në sallnamet e Vilajetit të Kosovës të vitit 1893 (1311 h), të vitit 1896 (1314 h) dhe të vitit 1900 (1318 h).

     Ndërkaq, me qëllim të ndërrimit të struturës nacionale, në periudhën ndërmjet dy luftërave botërore, pushteti jugosllav vendosi këtu 8 familje kolone serbe e malazeze, të sjellë nga Bosnja e Hercegovina dhe nga Mali i Zi: 

Selo Žabelj

SRBiH (Nga RS e B dhe H):

Biskup Kosta

Mili? Spasoje

Radmanovi? Bajo

SRCG (Nga RS e M të Zi):

Milašinovi? Mate

Miloševi? Bajo

Miloševi? Mili?ko

Ognjenovi? Boško

Paunovi? Risto ¹⁰⁴⁾

     Kolonët kishin ndenjur këtu një kohë të shkurtër dhe ishin vendosur në fushat dhe malet përreth.

27. Zhdrella

     Katundi Zhdrellë i Dushkajës është katund i vogël dhe gjendet në një grykë, nja tetë kilometra në veri të Gjakovës. Gjakovën, Zhdrella e ka për qendër arsimore, kulturore e administrative. Pleqtë e këtij katundi, me të cilët bisedova, mendojnë se katundi Zhdrellë nuk është aq i moçëm, apo, mbase, për ndonjë kohë do të ketë qenë i braktisur (?).         

     Zhdrella përkufizohet: me Radoniqin (v), Sapotin (p), Becin (j), dhe me territorin e mahallës Netic të katundit Rashkoc (l).

     Mungojnë burime që hedhin dritë në historikun e katundit Zhdrellë.

     Me emrin Izdrella është e regjistruar në sallnamet e Vilajetit të Kosovës të vitit 1893 (1311 h), të vitit 1896 (1314 h) dhe të vitit 1900 (1318 h).

     Në lokalitetin e familjes Bibaj janë gjetur qeremide të vjetra, eshtra të njerëzve të dimensioneve të mëdha, ndërsa te familja Idrizi është gjetur një qyp i madh.

     Zhdrella është katund i vogël. Banorët janë të gjithë shqiptarë, e as pleqtë¹⁰⁵⁾ nuk mbajnë mend të kenë jetur më parë pjesëtarë të kombeve e kombësive të tjera.

    Mirëpo, në këtë vendbanim shqiptar, në periudhën ndërmjet dy luftërave botërore u kolonizuan 7 familje të sjella këtu nga Bosnja dhe Hercegovina, të cilat i kishin vendosur në vendin Rrashina. Emrat e kryefamiljarëve të atyre familjeve kolone po i paraqesim më poshtë:

Selo Ždrelo

SRBiH (Nga RS e B dhe H):

Keševlj Gašo

Keševlj Mirko

Keševlj Vladimir

Kešelj Milan

Kešelj Branko

Zec Vlado

Tamindži? Arsen ¹⁰⁶⁾

     Familjet – vëllazëritë në Zhdrellë janë: Idrizi, Sylaj, Malota, Turkaj, Bibaj, Bezera, Prenaj, Mehmeti etj.