Ismail Kadare: Shqipëria e Hoxhës? Një vend hermafrodit

Ismail Kadare

Intervista e shkrimtarit shqiptar në shtypin italian me rastin e marrjes së çmimit për romanin “Vajza e Agamemnonit”

Tre fitues ngjiten sonte në skenën e Teatrit D’Annunzio të Peskarës, për të tërhequr çmimet e edicionit të 35-të të Premio Flaiano: Alberto Arbasino, për “L’ingegnere in blu”, Ismail Kadare për “Vajza e Agamemnonit” dhe Alice Munro për “La vista da Castle Rock”. Vetëm njërit prej tyre, një juri me 200 lexues do t’i japë po sonte çmimin Superflaiano 2008.

Ka imazhe të cilat tek i jep fund një libri, të mbeten në mendje si të ishin emblema. Tek “Pasardhësi”, romani i fundit i Ismail Kadaresë, është emblema e “Udhëheqësit” – Enver Hoxha, diktatori që për dyzet vjet pati nën hyqëm Shqipërinë, që nga fundi i Luftës deri në vdekje, më 1985 – i cili hyn me hapjen e shtëpisë së re të pasardhësit të tij. Oborri, me madhështinë e tij, duket sikur parallogarit kalimin e pushteteve ndërmjet dy burrave, që duhet të ndodhë me vdekjen e Udhëheqësit.

Dhe ja, diktatori i plakur, gati i verbër tashmë, me mantel të gjatë të zi, që luan me çelësin modern mbi një faqe muri të sallonit: më një anë ka boll dritë, po më anë tjetër, dhoma zhytet në terr. Me të njëjtin vullnet lojacak, “Prijësi”, Udhëheqësi, do të vendosë për jetën e besnikut të tij: me të vërtetë do të ndodhë apo do të jetë ai që vdes i pari, duke u larguar në rrethana misterioze?

I përfunduar më 2004, “Pasardhësi” është pjesa e dytë e diptikut për të cilin Kadare u frymëzua, në vitet 1984 dhe 1986 nga romani “Vajza e Agamenonit”. Nga farka e tragjedisë ekskiliane të Atridit, e vajzës së tij Ifigjeni dhe gruas Klitemnestra, del historia e një vajze, Suzana, e flijuar në altartin e kauzës së shtetit: ajo nuk mund të martohet me të dashurin me të cilin – me një etje të pafajshme për dashuri – ka humbur virgjërinë, sepse do të marrë për burrë një tjetër, që në dukje i shkon për shtat karakterit të pushtetit teokratik të cilit i është përkushtuar babai i saj; por në pjesën e dytë zbulohet që dhëndri i ardhshëm është biri i një të “deklasuari”, akuzë diskredituese në Shqipërinë komuniste, nga e cila ndodh shkatërrimi i Pasardhësit dhe familjes së tij.

Libri i parë, tregon në pasthënie Claude Durand, botues i Fayard-it, do të vinte në Francë nga Tirana ku ishte nxjerrë me qëllim i fshehur mes dokumenteve, bashkë me një roman tjetër, “Hija”, me “Ikjen e shtërgut” dhe me një përmbledhje vargjesh. Të depozituara në Banque de la Cité, shkrimet shërbyen si një akt sigurie për memorjen: Fayard kishte për detyrë t’i përkthente dhe botonte nëse Ismail Kadare do të vdiste, ndoshta në një mënyrë “aksidentale”.

Diptiku është një aktakuzë e pamëshirshme dhe eksplicite që shkrimtari nga Gjirokastra i ka bërë regjimit të Hoxhës – monarkia komuniste që e kishte shndërruar Shqipërinë, sipas tij, në një “vend hermafrodit” – pa ato fashat e aluzionit që përdorur gjetkë, si psh tek “Pallati i ëndrrave”. Pra, ishte një mburojë e përdorur nëse regjimi do të përpiqej, post-mortem, që të manipulonte memorjen. Kafkian (cilësori nuk është një abuzim), thellësisht i mrekullueshëm, diptiku – sidomos romani i dytë – vërteton sërish madhështinë e shkrimtarit të “Gjeneralit të ushtrisë së vdekur”, kaq herë kandidat për Nobel. Ndërkaq, dalin tek ne edhe dy ese të tij, njëra mbi Eskilin, tjetra për Danten. Kjo e fundit me një tezë mjaft interesante: që Aligieri, me “Ferrin” e tij, të ketë parallogaritur botën deri më sot, një botë, e jona, “danteske” në klaustrofobinë labirinth të metropoleve të saj.

“Vajza e Agamemnonit” dhe “Pasardhësi” është një diptik që meriton të përkufizohet jo si një roman, por si “romani” i totalitarizmit. Zoti, Kadare, ç’është totalitarizmi?

Është një formë e pushtetit që bota e njeh mirë, që është zhvilluar në mijëvjeçarë, por një realitet që është i përsëritur. Është një pushtet absolut që nuk e duron dotçarjen. Kompleksi i totalitarizmit, sëmundja e tij fatale është që e para vrimë që hapet në trupin e tij, paracakton fundin. Prandaj nuk i duron dotplasaritjet.

Zakonisht thuhet se ishte nëntëqinda ajo që i polli totalitarizmat, pra fashizmin dhe komunizmin. Para tyre, cilët ishin prototipet?

Sistemi i pushtetit të egjiptianëve, për shembull. Grekët e kanë shkruar, për tragjedinë greke e kam fjalën, duke treguar çka ndodhte në botën rreth e rrotull. Kurse “tirania” greke ishte më shumë një oligarki, tiranë kanë pas qenë nja tridhjetë, dhe kjo ndryshon shumë. Mendoni sikur të kishin qenë tridhjetë Stalinë apo tridhjetë Musolinë...

Megjithatë, memorja e totalitarizmit, ai kontroll që ishte ushtruar deri në ashtin e ndërgjegjeve, ngjan sikur është zhdukur ndërsa dëgjon sot, njerëz të thjeshtë dhe jo intelektualë, që vijnë nga vendet e Evropës Lindore. Rusë, rumunë, shqiptarë flasin me nostalgji për të kaluarën, për modelin e drejtësisë sociale dhe më shumë ankohen për mungesën e lirisë. Përse vallë totalitarizmi shuhet kaq lehtë?

Mekanizmi i harresës nuk është absurd, është i pashmangshëm. Pa harresën nuk do të mundemi të kemi memorje. Por ndodh që harrohet shumë. Mekanizmi merr goditje, funksionon keq.

Thuhet “komunizmi”, në njëjës. Në fakt, gjithkush pati të vetin. Çfarë tiparesh kishte komunizmi shqiptar?

Ishtë më i keqi. Ose më mirë, më i keqi mbas komunizmit kamboxhian dhe atij kinez. Menjëherë pas tyre vjen komunizmi ynë dhe ai rumun. Ishte një mozaik në dy periudha, staliniste dhe post-staliniste. Komunizmi aziatik ishte më i ashpri, atje persekutimi i shkrimtarëve dhe intelektualëve arriti në nivele të paimagjinueshme, në këtë kuptim, Revolucioni Kulturor kinez ishte kasaphana më e madhe në histori, megjithatë komunizmi kinez akoma nuk është studiuar si duhet.

Ngaqë Republika Popullore rron akoma?

Edhe ngaqë në Perëndim kishte “maîtres-à-penser” që Kina i mbështeste.

Sipas këtij skenari, jeni përpjekur të sillni një frymë më të thellë lirie në Shqipëri?

Si askush tjetër arrita që më 1980 të shkruaj një roman 600 faqe, “Koncerti”, ku tregoja një kasaphanë të inteletualëve dhe vdekjen që ngutej brenda kupolës së pushtetit. Hiqja një paralele mes Makbethit i cili në tragjedinë e Shekspirit vret mbretin, dhe Kinës ku mbret ishte Mao Ce Duni, që kishte vrarë kandidatin e radhës Lin Piao. Shkruaja emra dhe mbiemra. E përfundova romanin ndërsa Enver Hoxha likuidonte, atë, besnikun e tij, Mehmet Shehun. Ishte në përfytyrimin e Hoxhës dhe romani nuk do të dilte deri në vdekjen e tij. Megjithatë kisha arritur ta shkruaja.

U larguat nga Shqipëria më 1990, pesë vjet pas vdekjes së Hoxhës. Përse nuk e kishit bërë më përpara? Çfarë statusi gëzonit? Jetonit me letërsi? Ju donin apo ndalonin?

Ishte e vështirë t’i ikje diktaturës, ishte rreziku për raprezalje ndaj familjes sime. Në Shqipëri më kanë dashur përparimtarët, studentët dhe profesorët, po edhe njerëzit e thjeshtë, dhe urrehesha nga militantët fanatikë të regjimit dhe mbikëqyresha nga sigurimi. Statusi im, pas vitit 1970, ishte vërtet i çuditshëm, sepse atë vit veprat e mia filluan të përkthehen në shumë gjuhë, dhe kështu që më donin qoftë në atdhe, qoftë në Perëndim armik numër një të të cilit më konsideronin. Isha një paradoks, isha “shkrimtari” i një vendi stalinist që Perëndimi e pëlqente. E dija që kisha dy tipe lexuesish, shqiptarët e indoktrinuar dhe lexuesit përtej, ndërkombëtarë, të lirë. Po, kam jetuar me letërsinë time.

Njëkohësisht me pjesën e dytë të diptikut romanesk, dalin në Itali dy ese tuajat, “Dantja i pashmangshëm” nga “Fandango Libri”, dhe “Eskili, ky humbës i madh”, nga një shtëpi botuese e re, “Controluce”. Risjellja e tragjedisë klasike është, në këto dy romane, eksplicite që nga titulli i të parit. Cilësori “dantesk” përshkruan ferrin e zymtë, në të cilin del figura e “Prijësit”, Udhëheqësi, diktatori. Ç’rol kanë pasur në formimin tuaj grekët më një anë dhe Dante?

Një ndikim të thellë, ngritën majën më të lartë të artit. Pikërisht këtë kam dashur të shpreh në esetë e mia. Që eseja për Danten ka dalë së fundi në Itali është një kënaqësi, është një nder.

Ngjarja që rrëfeni në të dy romanet është konfiguruar nga “Orestia”. Por Pasardhësi/Agamemnon për të bërë karrierë nuk sakrifikon thjesht trupin e së bijës, Suzana/Ifigjenia. Më në thellësi, është seksualiteti. Vajza duhet të heqë dorë nga dashuria e saj. Përse e keni kufizuar sakrificën e Suzanës në këtë sferë dhe në të kundërt nuk keni folur për dashurinë, zemrën, për ndjenjat?

Doja që sakrificës t’i jepja një konotacion “gjenetik”, diçka që të fliste për mundësinë e ndryshimit në thellësi të natyrës njerëzore. E duke theksuar këtë anë të dashurisë: totalitarizmi e nënshtron dashurinë si gjithë pasionet, çka sjell një gjendje shumë të mjerueshme, primitive.

Pas rënies së regjimit ju kishit mundësi të ktheheshit në Shqipëri. U kthyet menjëherë? Po sot si është vendi në raport me të kaluarën?

Nuk është as vend i pasur, as i lumtur. Unë u ktheva menjëherë këtu, sapo mu krijua mundësia, isha betuar dhe e mbajta fjalën. Gjysmën e vitit jetoj afër Durrësit, buzë detit, në një vend emri i të cilit është i lashtë dhe do të thotë “mal i robit”. Me lirinë e fituar Shqipëria mund të ishte sot një vend i lumtur. Por duhet më shumë. Unë besoj se e meriton.