Lazim Miftari: Kalaja e Markut (Kalaja e Vrajës)

Foto e autorit të këtij punimi, e bërë në Kalajën e Vrajës më 18, mars 2010

KALAJA E MARKUT (Kalaja e Vrajës)

Nga Lazim Miftari

Në Malësinë e Vrajës, thellë në Hashani, në fshatin Feraj, ruhet ende një legjendë, për Kalanë e Markut.

Marku ishte një figurë shumë e lashtë- para mitologjike, kur nuk kishte fe, nuk kishte akoma krishterim, ku hyjnitë e rregullonin rendin shoqëror nëpër zona të ndryshme.

Marku i Ferajve nuk ka asgjë të përbashkët me Kraleviq Markon (1335-1395), të cilin e shpikën serbët shumë më vonë.

Sipas legjendës Marku i Ferajve kishe vepruar , thellë në lashtësi, rreth 2000 vite më parë se sa Kraleviq Marko.

----------------------

(Të dhëna nga materiali kulturor-etnografik, i kam grumbulluar, në malësinë e Hashanisë gjatë viteve 1990-1993, kurse Legjendën e Markut e kam shënuar në mars të vitit 1993 në fshatin Feraj.)

------------------------

Legjenda thotë:

Një bari me emrin Mark , shumë shtat ligë, i dobët nga shëndeti, i ruante dhitë në rrafshin e Vrajës së sotme.

Çobanët tjerë e rrahnin, e tallnin dhe e përbuznin.

Ai u detyrua që dhitë ti ruante nëpër shkrepa e shkëmbinj ,që tiu shmangej problemeve me barinjtë e tjerë.

Pa pritmas i sheh të vegjlit e kulçedres që po dilnin nga shpella dhe po bienin nga shkëmbi në humnerë.

Ky vrapon me të shpejt e i shpëton dhe i kthen në shpellë.

Kulçedra e gjithë këtë skenë e vëren nga qielli dhe me shpejtësi të madhe arrinë dhe në hyrje të shpellës e kapë Markun.

Çfarë kërkon shpërblim,që mi shpëtove fëmijtë-i thotë ajo?

Marku i trishtuar,sheh një krijesë të madhe, trupin e mbuluar me lesh, me krah shumë të mdhenj e me flatra, -as shpend as njeri , as kafshë; një krijesë e trishtueshme, me sy ndriçues.

Vetëm më lësho-, i thotë Marku, nuk dua asgjë.

Jo nuk të lëshoj-, i thot ajo krijesë.

Dhe kur e sheh se ska rrugëdalje;

Po-,i thotë djali, më jep forcë , që të jem ma i fortë se të gjithë çobanët.

Mirë-, i thotë ajo-, pi qumësht nga gjiri im.

Dhe sapo nisa të pi qumështin , menjëherë fillova të vërej ndryshime në trupin tim- paska treguar Marku më vonë.

Më jep të pi qumësht edhe nga gjiri tjetër -,e luti Marku.

Jo-, ia ktheu ajo. Ti ke fuqi mbi krejt njerëzimin në tokë dhe nuk ke nevojë më shumë.

Po të pish qumështë edhe nga gjiri tjetër do të bëhesh edhe ma i fortë se unë.

Dhe e lëshoi që të shkonte.

Kur zbret poshtë në rrafsh , menjëherë iu sulën çobanët që ta rrahin e ta tallin. Ky pa e ditur për fuqinë e tij e kapë njërin dhe e gjuan tej në kodra , e kapë tjetrin dhe e gjuan në tjetrën kodër e i bën pikë e pesë që të gjithë.

Kur e pa fuqinë që kishte; në atë pjesë ku i ruante dhitë e ndërtoi kalanë dhe krijoi ushtrinë e vetë dhe u bë Zot i asaj ane.

Kishte një kalë që fluturonte me te, herë në atë kodër e herë në këtë kodër e herë në kodrën tjetër.

Të gjitha luftrat i fitonte dhe kishte krijuar një pasururi të madhe.

Populli jetonte i lirë dhe i kënaqur me te.

Një ditë kishte shkuar në një dasëm në Polanik (polanica) dhe rrugës, me tu kthyer i erdhi lajmi i keq se kalaja kishte rënë në dorën e armikut.

Nga mllefi i shkyen tupanat që bënin muzikë në vendin e quajtur Goç.

Fluturon me kalë dhe ndalet me vrull në një rrasë guri, e sheh se në kala valonte tjetër flamur.

Fluturon në kodrën tjetër për tu vertetuar se a ishte e vërtetë ajo që po shifte.

I mallkoi rojat , i mallkoi ushtarët e tij , e mallkoi edhe veten, dhe nga hidhërimi fluturoi dhe me gjithë kalë u gjuajtë në liqenin aty afër në Bunushevc , ku edhe vazhdon të jetoj aty edhe sot , dhe do të kthehet atëherë kur ti kaloj mllefi.

Te rrasa e gurit ku u ndal mbeti fërkemi i kalit , kurse në kodren tjetër shuplaka e dorës në gurë.

Marku nuk ishte sllav; ishte iliro-pellazg (përfundon tregimin rrëfimtari, një plak i urtë popullor).

---------------------------

KOMENTI SHKENCOR I LEGJENDËS SË MARKUT TË FERAJVE

1. Tipologjia e legjendës: një mit iniciatik i heroit

Legjenda e Markut i përket tipit "mit i iniciimit të heroit", një strukturë universale ku:

1. Heroi fillon i dobët

2. Përjashtohet nga komuniteti

3. Përballet me një qenie mbinatyrore

4. Kalon një provë

5. Merr fuqi të re

6. Kthehet dhe themelon rendin

7. Përfundon në një akt tragjik

8. Nuk vdes, por pret të kthehet

Kjo strukturë është e dokumentuar në:

• mitologjinë indo?evropiane

• epikën shqiptare

• traditat e Ballkanit

• mitet e heronjve themelues

Legjenda e Markut është një variant i pastër i kësaj strukture.

---

2. Shtresa arkaike: Marku si hero para?epik

Elementet që e vendosin Markun në shtresën para?epike janë:

• mungesa e armëve të përshkruara

• mungesa e kundërshtarëve të emërtuar

• mungesa e strukturës feudale

• mungesa e elementeve të krishtera

• prania e një hyjnie të natyrës, jo të besimit të mëvonshëm

• funksioni i tij si ndërtues i kalasë

• lidhja e tij me toponimet

Këto tregojnë se legjenda është shumë më e vjetër se epika e Mujit dhe Halilit.

---

3. Kulçedra: një hyjni e territorit, jo dragua

Përshkrimi i kulçedrës:

• trup leshtor

• krahë të mëdhenj

• sy qiellorë

• as njeri, as kafshë, as shpend

konsiderohet nga folkloristët si formë e një hyjnie të natyrës, jo si dragua i epikës së vonë.

Në tipologjinë e mitologjisë:

• kjo qenie i përket kategorisë së "hyjnive të territorit"

• është një mbrojtëse e vendit

• është një dhënëse e fuqisë

• është një qenie liminale (midis botëve)

Ky është një motiv i dokumentuar në:

• mitologjinë ilire (hyjni të maleve dhe ujërave)

• mitologjinë kelte (bean sídhe)

• mitologjinë greke (nimfat e maleve)

• mitologjinë iraniane (daena, perëndesha e fatit)

Kulçedra e Ferajt është një fosil mitologjik, një mbetje e një sistemi besimesh shumë të lashta.

---

4. Qumështi hyjnor: riti i iniciimit

Motivi i qumështit hyjnor është një nga më të vjetrit në botë.

Në mitologjinë indo?evropiane:

• heroi pi qumështin e hyjnisë ? fiton forcë

• por nuk duhet të pijë më shumë se ç'lejohet ? përndryshe e tejkalon hyjninë

Detaji i legjendës:

"Po të pish qumësht edhe nga gjiri tjetër do të bëhesh më i fortë se unë."

është jashtëzakonisht i rrallë dhe tregon:

• një sistem të lashtë besimesh

• frikën e hyjnisë nga tejkalimi

• kufizimin e fuqisë së heroit

• ruajtjen e ekuilibrit kozmik

Ky motiv është i dokumentuar vetëm në:

• mitologjinë greke (Herakliu)

• mitologjinë kelte (Cú Chulainn)

• disa mite iraniane

• disa variante të Mujit në Shqipëri

Legjenda e Markut është një variant unik shqiptar i këtij motivi.

---

5. Ndërtimi i kalasë: funksioni themelues

Ndërtimi i kalasë nga heroi është një motiv kozmogonik:

• heroi krijon rendin

• vendos kufijtë

• themelon territorin

• krijon identitetin e vendit

Në mitologjinë ilire, heronjtë ndërtues janë të lidhur me:

• male

• shkëmbinj

• fortifikime natyrore

Marku i Ferajt është një hero themelues, jo një luftëtar i zakonshëm.

---

6. Kali fluturues: simbol i sovranitetit

Kali fluturues është një simbol indo?evropian i:

• sundimit

• shpejtësisë hyjnore

• lidhjes midis tokës dhe qiellit

• të drejtës për të sunduar

Në epikën shqiptare:

• kali i Mujit "fluturon kodër më kodër"

Në mitologjinë greke:

• Pegasi

Në mitologjinë iraniane:

• kali i Indrës

Marku i Ferajt është pjesë e kësaj tradite.

---

7. Rënia e kalasë: motivi tragjik

Rënia e kalasë është një motiv i:

• humbjes së rendit

• thyerjes së ekuilibrit

• tradhtisë së brendshme

• fatit të pashmangshëm

Shkyerja e tupanave është një simbol i:

• shkatërrimit të gëzimit

• ndërprerjes së jetës

• kthimit të heroit në dhimbje

Ky motiv është i dokumentuar në:

• epikën shqiptare

• epikën serbe

• epikën greke

• epikën iraniane

---

8. Heroi i fjetur: shtresa eskatologjike

Marku nuk vdes.

Ai zhduket në liqen.

Pret të kthehet.

Ky është motivi i heroit të fjetur, i cili:

• nuk ka vdekur

• është në gjumë të përkohshëm

• do të kthehet kur të vijë koha

Ky motiv është i njëjtë me:

• Gjergj Elez Alinë

• Mbreti Arthur

• Mbreti Matia

Kjo e vendos Markun në një kategori të lartë mitologjike.

---

9. Toponimet: kujtesa e gdhendur në territor

Legjenda shpjegon origjinën e:

• ferkemit të kalit në rrasë

• shuplakës në gurin në kodër

• liqenit të Bunushevcit

• vendit Goç

• Polanikut

Këto janë toponime etiologjike, që shpjegojnë vendet përmes veprave të heroit.

Ky është një mekanizëm i njohur në:

• folklorin shqiptar

• mitologjinë greke

• traditat kelte

• mitologjinë nordike

Territori bëhet libër i gdhendur.

---

10. Shtresëzimi historik

Legjenda ka tre shtresa:

Shtresa arkaike (para?ilire)

• hyjnia e territorit

• qumështi hyjnor

• heroi i fjetur

• toponimet etiologjike

Shtresa ilire

• heroi ndërtues

• kali fluturues

• lidhja me territorin

Shtresa mesjetare

• kalaja

• ushtria

• dasma

• flamuri i huaj

Legjenda është një mozaik i shtresave të ndryshme, por bërthama është shumë e lashtë.

---

Përfundim shkencor

Legjenda e Markut të Ferajt është një nga dëshmitë më të pastra të:

• mitologjisë arkaike shqiptare

• strukturës indo?evropiane të heroit

• kultit të hyjnive të territorit

• riteve të iniciimit

• funksionit themelues të heroit

• mitit të heroit të fjetur

• kujtesës së gdhendur në toponime

Marku i Ferajve është një perlë e rrallë, një fosil i gjallë, një dëshmi e një bote të zhdukur, që e shpëtuam në momentin e fundit.

------------------------

Lazim Miftari

Prishtinë, 16 dhjetor 2025

(Autori është me prejardhje nga fshati Feraj i Malësisë së Hashanisë në afërsi të Vrajës, ku tani jeton dhe vepron në Prishtinë)