Speciale » Namani
Qazim Namani: Arbërorët dhe udhëtimet e Gjergj Kastriotit nëpër vendbanimet e Artanës
E shtune, 13.06.2020, 09:01 AM
Arbërorët dhe udhëtimet e Gjergj Kastriotit - Skënderbeut nëpër vendbanimet e Artanës
Nga Dr. Qazim Namani
Në trevat veriore të Dardanisë antike gjatë shekullit XV,
nën udhëheqjen e despotit të Mysisë dhe princave tjerë të krishterë u
organizuan një varg kryengritjesh kundër pushtimit osman. Për këto ngjarje Marin Barleti shkruan se në ato
vite Gjergj Brankoviqi ishte princ i Mysisë.[1]
Sulltan Murati për ta përballuar këtë fushatë ishte
mbështetur në ndihmën dhe këshillat e Skendërbeut, sepse ai i njihte ato vise
pasi atje kishte bërë shumë lufta më parë.[2]
Në njërën nga betejat e ushtrisë hungareze dhe mysëve me ushtrinë osmane që u
zhvillua në rrethinën e qytetit të Nishit, sulltan Murati e dërgoi Skënderbeun
për shuarjen e kësaj kryengritje. Gjatë ekspeditave të tij Skënderbeu e priste
rastin që ta braktisë luftën dhe të kthehet në atdhe. Skëndërbeu synonte që ta
rikthej kështjellën e Krujës në të cilin vend sulltani e mbante një garnizon
ushtarak. Në njërën nga betejat për zotërimin e territoreve në Myzi mori pjesë
edhe vetë sulltani. Pas disfatës në këtë luftë Gjergj Branku u largua pa bërë
ndonjë rezistencë dhe u strehua te hungarezët dhe polakët. Hungarezët
organizuan sulme kundër ushtrisë osmane për t’i liruar territoret e Mysisë.
Sulltani e organizoi një ushtri të fuqishme kundër hungarezëve për të ruajtur
pushtimet e tij në Myzi. Në këtë betejë kundër hungarezëve mori pjesë Pasha i
Rumelisë dhe Skënderbeu. Në ushtrinë hungareze merrte pjesë edhe Huniadi që
ishte shquar në disa beteja për mbrojtjen e forcave të krishtera kundër
pushtimeve osmane. Ushtria osmane ishte pozicionuar tej lumit te Moravës së
sotme. Huniadi pasi mori informacione të mjaftueshme për pozicionin dhe
ushtrinë osmane e kaloi lumin Morava dhe e sulmojë Pashën e Rumelisë. Ky ishte
një rast i volitshëm që Skënderbeu të mendoj për realizimin e planeve të tij të
më hershme për ta braktisur betejën. Skënderbeu shpesh bënte lëshime të
pozicioneve duke i dhënë mundësinë Huniadit që të ketë suksese. Skënderbeu
planet e tij për t’u kthyer në atdhe ju kishte shpjeguar miqve dhe
bashkëluftëtarëve të tij. Skënderbeu e përhapte frikën te ushtarët osman që sa
më shumë ta braktisin luftën. Ushtria osmane pësoi disfatë të thellë. Në këtë
rrëmujë të krijuar Skënderbeu iu vu pas sekretarit që ishte edhe këshilltar i
pashës. Pasi e zuri dhe e prangosi sekretarin kërkoi nga ai që të ia shkruaj
një letër si urdhër prej sulltanit që t’i lejohet Skënderbeut që ta qeverisë
qytetin e Krujës. Pasi që sekretari e shkroi dhe e vulosi letrën ai u vra.
Skënderbeu pasi e mori letrën me 300 ushtarët e tij epirot e fillojë rrugëtimin
e tij në drejtim të Krujës. Pas shtatë ditë udhëtimi ata arritën në Dibër.[3]
Me qenë se libri i Marin Barletit për jetën e Skënderbeut
është shkruar duke u bazuar në rrëfime dhe në shkrimet e Martin Segonit dhe
Konstantin Mihajlit që njihen si shkrimet e para për heroin tonë kombëtar mund
të themi se për këto të dhëna duhet të mbledhim çdo detaj nga shkrimet e autorëve
të ndryshëm dhe kujtesën e popullatës së sotme në ato treva për të dhënë një
parafytyrim për ngjarjet në atë kohë.
Edhe pse kanë kaluar më shumë se pesë shekuj deri më sot çdo informatë duhet vënë
në provë duke i dhënë një kuptim të mundshëm logjik.
Historiografia sllave në mesjetën e vonë e sidomos që nga
shekulli XIX e përvetësoi kulturën e humanistëve arbëror që vepruan në
territorin e Dardanisë, duke i konsideruar me origjinë sllave. Studiues të
shumtë ndërkombëtar gjatë shekujve XIX e XX, që kanë shkruar për territoret
arbërore janë mbështetur në literaturën serbe, andaj për Martin Segonin dhe
Konstantin Mihajlin shkruajnë se ishin serbë, grekë duke e mohuar origjinën
arbërore të tyre. Disa autorë origjinën e Martin Segonit e përshkruajnë të
dyshimtë, pra ka teza që atij i atribuojnë kombësi serbe, kroate apo edhe
arbërore. Është Dhimitër Shuteriqi ai që jep detaje mbi jetën e Segonit, duke
treguar se ai ka shërbyer në kishën katolike të Novobërdës, krahinë arbërore,
çka rrëzon tezën e prejardhjes serbe. Po ashtu për origjinën arbërore të Martin
Segonit ka shkruar edhe Skënder Rizaj, Jahja Drançolli, Skënder Gashi dhe shumë
studiues tjerë shqiptar nga Kosova. Sipas Dhimitër Shuteriqit, Segoni është ose
dalmat, ose shqiptar, por jo serbë.[4]
M. Segani kishte qenë famullitar i kishës (katolike), në qytetin e tij të
lindjes Artanë (Novoberdë). Në një
dokumentar për Skënderbeun të realizuar nga RTSH, në Tiranë, thuhet se: për
heroin tonë kombëtar shkrimet e para i kemi prej një prifti serbë Martin Segoni
dhe një jeniçeri po ashtu serbë Konstantin Mihajloviq. Kjo e dhënë nuk qëndron
sepse asnjëri prej tyre nuk kishte origjinë serbe.
Konstantin Mihajli i lindur në vitin 1435, rrjedh nga një
familje e varfër arbërore që merrej me veprimtari xehetarie në rajonin e
Medvegjës. Rajoni i Medvegjës shtrihej në pjesën veriore të Atranës, rajon ky i
pasur me minerale dhe me disa miniera të njohura që nga antikiteti i hershëm.
Në kuadër të këtij rajoni përfshiheshin minierat në fshatrat: Medecit,
Tullarit, Petriles, Gërbacit, Braninës, Tupallës, Sfircës dhe fshatrave tjera
ne anën jugore dhe veriore të Medvegjës së sotme. Dragolub Trajkovic në një
përshkrim të tij për vendlindjen e Konstantin Mihajlit shkruan se: Vendlindja e
tije duhet të jetë pranë qytetit të Artanës (Novobërdës). Ai duke u bazuar në
regjistrimet e shekullit XV, ndër to edhe të Mikel Llukarit dhe shkrimeve të
autorëve tjerë, shkruan se vendlindja e Konstantin Mihajlit duhet të jetë
fshati Hostryza në anën jugore të fshatit Tullarë, në Medecin e sotëm, që
shtrihet në mes të Gubacit dhe Poroshticës (Prapashticës Q.N). Për fshatin
Medoiec ai mendon se është fshati Medec i sotëm ngjitur me fshatin Prapashticë.[5]
Është me rëndësi të ceket se pranë Medecit, Tullarit dhe Prapashticës, në
fshatin Brainë ruhen gërmadhat e një kështjelle që mendohet se është Bederiana
vendlindja e perandorit Justinian.
Trajkovic bazohet shumë në të dhënat e historianit serbë
M. J. Dnic, për ta gjetur vendlindjen e Konstantin Mihajlit.
Ky autor në këtë shkrim edhe pse bënë përpjekje që
fshatrave me etimologji në gjuhën shqipe të ju jep etimologji dhe kuptim në
gjuhët sllave, ku fshatin Hostryza e quan Ostrovicë, Prapashticën e quan Poroshticë,
harron se fshati Hostryza e kishte edhe germën Y që nuk haset në gjuhën serbe,
pastaj Prapashtica në regjistrimet mesjetare të shekullit XV është regjistruar
si: Prapatinza, Prapatinca, Paratincea, Grapashnica dhe Prapashtica.
Për jetën dhe veprimtarinë e Konstantin Mihajlit kemi të
dhëna nga kronistët osman të asaj kohe. Konstantini qysh në moshën e re i
kishte mësuar teknikat e mihjeve për nxjerrjen e mineraleve në tokë, dhe duke e
pasur këtë përvojë, ai kishte marrë pjesë në kuadër të ushtrisë osmane për
pushtimin e Konstantinopojës në vitin 1453. Gjatë rrethimit të Artanës në vitin
1455 nga ushtria osmane Konstantini së bashku me vëllezërit e tij ishin kapur
si rob lufte dhe ishin dërguar thellë në Anadoll për tu trajnuar si jeniçerë.
Si jeniçer ai mori pjesë në disa beteja të njohura në lindje dhe në trevat e
Gadishullit Ilirik. Gjatë betejave të zhvilluara në territorin e Bosnjës në
vitin 1463 ishte komandant i njësive osmane kishte kaluar në Hungari, pastaj në Çeki ka zhvilluar aktivitete
diplomatike për të organizuar beteja nga të krishterët kundër ushtrisë osmane.
Prej vitit 1468 e deri në vdekjen e tij vepron në Poloni duke zhvilluar
aktivitete të ndryshme kundër pushtimeve osmane në Evropë.[6]
Sipas literaturës serbe
kushtuar jetës dhe veprimtarisë së Konstantin Mihajlit, thuhet se kishte
origjinën nga një familje greke, ndoshta nga një familje e varfër serbe.
Disa nga autorët serbë që
e kanë shkruar historinë e popullit serbë, e që
njihen si pak më objektiv shkruajnë se: Me origjinë greke është edhe një
shkrimtar i quajtur Konstantin, djali i Konstantin Mihailit. Emrat Konstandin
dhe Mihail janë vënë rrallë te udhëheqësit dhe fshataret serb. Nga të dhënat e prof. Llosha, dhe nga ajo që shihet në tekst, është
parë se ka shumë vende në tekst ku emrat në dorëshkrime janë shkruar me shkronja
greke.[7]
Për Konstantin Mihajlin mendohet se kujtimet e tij i ka
shkruar në gjuhën polake dhe ruhen si dorëshkrime deri në ditët e sotme. Dorëshkrimet
e tij janë përkthyer në gjuhën çeke në shekullin XVI.[8]
Bazuar në burimet e shkruara që nga shek. XV,
regjistrimet e popullatës, toponimet,mund të pohojmë se pjesa më e madhe e
popullatës së këtij rajoni, duke e përfshirë edhe qytetin e Nishit ishte
popullatë autoktone dardane-arbërore që me shekuj ruajti gjuhën, traditën, kulturën,
dhe toponimet në gjuhën arbërore deri shekullin XIX. Këto treva që nga
antikiteti i vonë e deri në kohën e pushtimit nga P. Osmane, po thuaj se gjatë
gjithë shekujve ishin nën sundimin e Perandorisë Bizantine. Nga studiuesit serbë
mësojmë se gjatë shekujve XIII e XIV, qyteti i Nishit nuk përfshihej në
kontrollin e Rasisë, por në vitin 1336 ishte seli e mbretërisë bullgare.[9]
Nga kjo kuptojmë se popullata e Malësisë së Gallapit në
përgjithësi ishte arbërore, ishte autoktone që nga kohërat e lashta dhe duke
qenë trevë e pasur me miniera e qytete që nga mbretëria dardane, periudha
romake, por edhe vendlindja e perandorëve Konstantinit të madh e Justinian në
antikitetin e vonë, mundë të pohojmë se kjo trevë ishte bartëse e zhvillimit
ekonomik, administrative dhe ushtarak në mbretërinë e Dardanisë.
Një dokument (1430) me vlerë për kontabilitetin e një
tregtari nga Raguza shkruan se në Artanë ekzistonte një rrjetë i gjerë tregtar
dhe financiar që e lidhte atë më një varg qytetesh tjera të Dardanisë lindore. Në
te thuhet se po ashtu shumica e popullatës në këto qytete kishin emra arbëror
si Gjin, Gjon, Tanush, Progon, Lekë etj.[10]
Kronisti frëng Filip Mezieri pas betejës së Kosovës, i
cili i vizitoi këto treva, tre muaj pas kësaj beteje, pra në tetor të vitit 1389,
nga të dhënat e marruara boton kronikën e tij dhe shkruan se beteja ka ndodhur
në Albani.[11]
Nga kjo kuptojmë se territori i Dardanisë në mesjetë
ishte i banuar me shqiptar në vazhdimësi, që vërtetohet edhe nga të dhënat e
popullatës shqiptare në Malësinë e Gallapit. Në disa familje të shqiptarëve të
Anamoravës së poshtme që këto anë janë shpërngulur gjatë shekullit XIX e XX,
nga rrethina e Nishit në trevën e Bujanocit dhe Kamenicës (Dardanës) flitet se Skënderbeu
kishte qëndruar te popullata arbërore në fshatrat e tyre në rrethinën e Nishit.[12]
Një e dhenë e tillë është ruajtur dhe te popullata autoktone shqiptare në
rrethinën e Artanës (Novobërdës), ku thuhet se Skënderbeu me ushtarët e tij për
të arritur në Krujë ka kaluar nëpër fshatrat e Malësisë së Gallapit,
përkatësisht nëpër fshatin Prapashticë.[13]
Te popullata shqiptare e fshatit Prapashticë dhe rrethinë edhe sot ruhet
gojëdhëna ku emrin e fshatit Prapashticë e lidhin edhe me rrugëtimin e Gjergj
Kastriotit në drejtim të Tetovës-Dibrës për në Krujë. Pothuaj se të gjitha
rrugët e rëndësishme që vinin prej lindjes për në qytetin e Novobërdës kalonin
nëpër fshatin Prapashticë. Nëpër këtë fshatë kalonte edhe rruga e antikitetit
që e lidhte Justiniana Primën (Qytetin e Mbretit afër Medvegjës) me Justiniana
Sekondën (Ulpianën afër Prishtinës) e cila kalonte nëpër Zllashë rreth 10 km në
veri të Novobërdës. Ngjitur me fshatin Prapashticë është fshati Medec për të
cilin mendohet se është vendlindja e Konstantin Mihajlit. Po ashtu afër Medecit
dhe Prapashticës është fshati Tullarë dhe Petrila e Arbneshit. Në jug të
fshatit Prapashticë shtrihet fshati Marec dhe Kështjella e Novobërdës. Prej
fshatit Prapashticë dy rrugë tjera të rëndësishme, njëra kah ana lindore dhe
tjetra kah ana veriore me Novobërdën, kalojnë në drejtim të jugut dhe perëndimit,
duke e shmangur për rreth 5 km Kështjellën e Novobërdës. Duke ditur se fshati
Prapashticë ishte pike strategjike e lidhjes së kështjellës së Novobërdës me
qytetet e lindjes në popull thuhet se është përdorur një taktikë që kalit të
Gjergj Kastriotit dhe kalorësve të tij ju kanë mbathur patkonjtë nga ana e
prapme për të humbur gjurmët e drejtimit të ecjes së tyre, dhe që nga ajo kohë
fshati është quajtur Prapashticë.
Legjendat në raste të
tilla zënë vend të rëndësishëm dhe ndihmojnë shumë për të ardhur në përfundim
se popullata e një vendbanimi apo rajoni është autoktone. Pa dyshim se
popullata e këtij fshati është dardane-arbërore që me shekuj e ruajti kulturën
dhe identitetin dardan. Në fshatin Marec ekzistojnë gjurmët arkeologjike të një
kishe e cila quhet Kisha e Martinit, pranë themeleve të kishës ekziston një
shpellë që njihej me të njëjtin emër Shpella te kisha e Martinit. Me qenë se
kisha dhe shpella shtrihen në anën veri-lindore të Kështjellës së Artanës në
një distancë prej rreth 2 km, në kodrinën e pjerrët, dhe shumë pranë galerive
dhe hyrjes ne minierën e Artanës mendoj se kjo kishë mund të lidhet me vetë
emrin dhe vendlindjen e humanistit arbëror Martin Segonit.
Në regjistrimet e shekullit XV, Prapashtica si vendbanim
është shkruar me emrin Prapatinza. Me këtë emër është i regjistruar në
regjistrin e borxhlinjve të tregtarit Mikel Llukarit në gjysmën e parë të
shekullit XV. Siç shihet etimologjia e fshatit është në gjuhën shqipe, që e ka
kuptimin prapa dhe tinza (fshehtas) nga e folmja e popullatës shqiptare të
këtij rajoni. Nga kjo kuptojmë se ky fshat këtë emër e kishte edhe para udhëtimit
të Skënderbeut për në Krujë, por legjenda për mbathjen e patkonjve të kuajve
nga ana e prapme, mund të ketë zanafillë të më hershme, që është ripërsëritë
taktika e njëjtë në vitin 1443. Me këtë emër gjendet edhe në regjistrimet e
mëvonshme. Në defterin kadastral të kazasë së Artanës të vitit 1498 është i
regjistruar vendbanimi Prapatinca me 36 kryefamiljarë dhe bashtina. Më vonë
shënohet me emrin Papratincë, në defterin kadastral të sanxhakut të Vushtrrisë,
të vitit 1566-74 me 17 shtëpi dhe 5 beqarë. Me emrin Grapasnica është i
regjistruar në një hartë austriake, hartuar në bazë të shënimeve të vitit 1689.[14]
Në defterin osman në fund të shek. XV, të zbuluar në
arkivin e Kryeministrisë së Turqisë, në vitin 1986 në Prapashticë i gjejmë
shumë kryefamiljarë që dëshmojnë përkatësinë etnike kombëtare shqiptare si:
Niksa Rajini, Stepa Marko, Raja Lisiç (mendoj Lisi-Lisica e sotme), Leshjana e
vejë, Bashtina Tusha në dorë të Papasit, bashtina vogla (bashtina e vogël).[15]
Në regjistrimin gjatë kohës së sulltan Selimit të II në shek. XVI në
Prapashticë e gjejmë si kryefamiljarë Marko Matin, kurse edhe sot në lagjen e
Balajve e gjejmë toponimin Bregu i Matës,
pastaj Lugu i Pjetrit (Sot Lugu i Selimit) etj. Po në Prapashticë i
hasim edhe këta kryefamiljarë tjerë si: Lleshko Dane, Lleshko Dimja, Lleshko
Rajko, Gjuro Lleshko etj. Me të cilët dëshmohet etnogjeneza shqiptare e këtyre
kryefamiljarëve.
Për rolin e humanistëve mesjetar me origjinë nga Artana
është shkruar mjaftë shumë. Në shek. XV në Artanë është regjistruar komuniteti
hebrenj, i cili kishte 6 shtëpi. Hebrenjtë i kishin shkollat dhe bibliotekat e
veta. Nga këto shkolla dolën njerëz të arsimuar dhe kështu u formua një klasë e
lartë hebrenjsh.[16]
Nga kjo e dhënë kuptojmë se në Nobvobërdë në ato vite dominonte një tolerancë
dhe bashkëjetesë e të gjitha komuniteteve që jetonin në qytet. Nuk ka dyshim se
kur kishte shkollë për 6 familje të hebrenjve, padyshim se ekzistonte shkolla
edhe për popullatën arbërore në Novobërdë. Nga burimet e kohës është e ditur se
gjatë shekullit XV punonte si mësues i teologjisë, në Novobërdë Valerian
(Valerius) Novobërdasi, andaj kjo lenë të besohet se Martin Segoni mësimet e
para i kishte marrë në vendlindje për të studiuar dhe doktoruar më vonë në
fushën e teologjisë dhe të drejtës kanonike në universitetin e Padovës. Me
siguri kjo tregon se Martin Segoni para se të studionte në Padovë kishte marrë
njohuritë bazë në vendlindje.
Për rolin e humanistëve mesjetar nga Artana që gjatë
mesjetës u shquan për teologji, filozofi art dhe diplomaci ka shkruar edhe
Jahja Drançolli. Ai përmend Martin Segonin, Valerian Novoberdasin, Gjon Vajin,
Gjon Injacin, Gjon Progonin, ku Injaci dhe Progoni lanë gjurmë në pikturë dhe
arte të zbukuruara (argjendari). Gjon Progoni pasi që erdhi në Raguzë pas rënies
së Artanës u shqua me veprat e tija të vlefshme në arte të zbatuara (argjendari).
Vepra më e njohur e tij që zë vend me rëndësi në artet e zbatuara të Raguzës,
është Jesu Krishti në kryq. Se ishte artist shumë i kërkuar, provojnë shumë
kontrata dhe dokumente të kancelarisë e të noterisë raguzane. Veprat e Progonit
zbulojnë talentin e rrallë të autorit në stilin e gotikes së vonshme, dhe me
ide të avancuara të Rilindjes.[17]
Ndër humanistet dhe diplomatët më të shquar të kohës së
Gjergj Kastriotit pa dyshim se ishte Gjergj Pelini i lindur në Artanë. Viti i
lindjes së Pelinit deri më tani nuk është i ditur, por ai deri sa ka vdekur në
vitin 1463, për rreth dy dekada ishte në shërbim të Lidhjes së Lezhës dhe
Gjergj Kastriotit. Pelini ishte prift katolik dhe diplomati shquar i kohës, ai
ishte udhëheqës i abacisë së Shën Mërisë në Ratec (sot Sutomore në perëndim të
Tivarit). Abacia e tij ishte nën juridiksionin e kishës katolike në Tivar.
Gjergj Pelini dhe Gjon Gazuli në vitin 1441 përmenden si misionar diplomatik në
Itali. Po ashtu ai së bashku me peshkopin e Arbrit, Andrean gjatë viteve
1447-1448 morën pjesë në bisedimet që u zhvilluan në mes të Skënderbeut dhe
Republikës së Venedikut. Nga burimet e kohës është bërë e ditur se Gjergj
Pelini i qëndroi shume afër dhe besnik Gjergj Kastriotit deri kur vdiq në vitin
1463.[18]
Qyteti i Artanës deri sa u pushtua nga Perandoria Osmane
kishte arsimuar një numër të konsiderueshëm të humanistëve me origjinë
arbërore, të cilët me punën e tyre u shquan me pjesëmarrjen në aktivitete
luftarake religjioze dhe diplomatike për mbrojtjen e trojeve arbërore nga
pushtimi osman. Duke pasur parasysh këto aktivitete nuk ka dyshim se heroi ynë
kombëtar Gjergj Kastrioti kishte vënë kontakte me arbërorët dardan të Artanës
qysh para vendimit për ta braktisur ushtrinë osmane, andaj dhe publikimet e
para për luftërat dhe trimërinë e heroit tonë u shkruan nga dy arbëror dardan
nga Artana me rrethinë.
S’ka dyshim se para pushtimit definitive të Artanës, në
këtë qytet të pasur xehetar krahas xehetarisë ishte zhvilluar dhe arsimi i popullatës.
Deri me tani kemi
hulumtuar edhe për vendbanimet e humanistëve tjerë arbëror nga Artana. Bazuar në
regjistrimin e popullatës gjatë shekullit XV, familja Progoni jetonte në
Arbanashka Petrilë, kjo na shtynë të mendojmë se Gjon Progoni ishte nga Arbanashka
Petrila (Guri i Arberit), që është Petrila e sotme, pranë Medecit, vendlindjes
së Konstantin Mihajlit dhe Medvegjës së sotme. Për Gjon Ivajin, Gjon Injazin
dhe Valerian Novobërdasin nuk mund te themi se nga cili vend mund te jenë, por
besohet se kanë lindur në Artanë (Novobërda).
Dy shekuj më vonë, Pjeter Bogdani i cili veprojë në mesin
e banorëve arbërorë në fshatrat e Galabit dhe vise tjera, në shkrimet e tij
shpreh interesimin që ti arsimoj shqiptarët dhe serbet e varfër për të cilët
thotë se në pjesën ma të madhe e flasin gjuhën shqipe.[19]
Johan Georg Von Hahn, shkruan se në shekullin XIX, Ami
Boue e përcakton qarkun e krahinës shqiptare mbas këtyre qyteteve: Vranjë,
Gjilan, Novobërdë, Prishtinë, Kratovë, Kushumli, Prokuplje dhe Medokë. Banorët e
këtyre viseve i quajnë arnaut, toka në të cilën banojnë arnautët ka qenë një
pjesë integrale e Dardanisë së vjetër dhe dardanët përndryshe kanë qenë ilir.
Autori dëgjoi se këta shqiptar quhen edhe Lapë-Gulap dhe se janë më të egrit e
të gjithë popullit. Në Shqipëri nuk i njihnin fort ata dhe autori nuk mundi me
marrë vesh që ky emër përdoret për të gjithë banorët e atyre viseve apo vetëm
për fisin kryesor të tyre Gulab. Ky emër në serbisht do me thënë pëllumb. Ky
emër na kujton edhe Galabrët një fis i dardanëve (Galabreja) në shpat i thonë
lules së çelme.[20]
Për praninë e shqiptarëve në këto vise kanë shkruar edhe
disa autor serbë. Mita Rakic, shkruan se në malet e Gallapit jetonte popullata
e pastër shqiptare nëpër të cilën trevë nuk mundë të kalonin lirshëm të huajt e
as turqit prej Leskoci. Hani gjatë vizitës së këtyre viseve udhëtoi deri në
Medvegjë dhe nga frika e shqiptarëve u detyrua të kthehet.[21]
Po ashtu për praninë e shqiptarëve katolikë thellë në
territoret e Serbisë së sotme ka shkruar edhe historian serb Jovan Radonic i
cili thotë se bërthamën e katolikëve në Serbi e përbënin shqiptarët, prandaj
këtu feja katolike quhej “La fede Albaneze”.[22]
Nga burimet e kohës është e ditur se në këto territore duke e përfshirë edhe Novobërdën
me rrethinë, kurrë nuk ka pasur as sot nuk ka serbë të besimit katolik.
Sipas historianit serbë, Haxhi Vasileviqit, në kohën e
luftërave serbe turke, 1876-1878, tokat dhe vendbanimet shqiptare që nga
Vranja, Leskoci, Prokupla, Kushumlia, Nishi e që shtriheshin deri te Kopaoniku
quheshin arnautlluk[23].
Për autoktoninë e
shqiptarëve në fshatin Prapashticë dëshmon edhe një e dhënë e Johann Georg Von
Hahn i cili në vitin 1858 bëri
një udhëtim nga Beogradi në Selanik për të shqyrtuar mundësinë e ndërtimit të
një linje hekurudhore nëpër këtë rajon. Gjatë kësaj ekspedite ai bëri disa
vizita edhe nëpër qytetet dhe fshatrat shqiptare të Dardanisë lindore dhe la
disa shënime me rëndësi për popullin tonë dhe organizimin e kuvendeve popullore
që ai i quan kuvende dardane. Gjatë shkrimeve të tij Hahn ka shkruar edhe disa
të dhëna për Malësinë e Gallapit ku e përmend dhe organizimin e popullatës
shqiptare në Prapashticë dhe fshatra tjera. Malësinë e Gallapit ai e ndanë në
rajone duke pohuar se në Gallapin e Epërm shtrihen 19 fshatra që mbajnë
kuvendet e tyre në Xhaminë e Prapashticës. [24]
Sipas Hahnit në Gallapin e Poshtëm mblidhen dhe bëjnë kuvendet e tyre 21
fshatrat në afërsi të Sfircës. Kuvendet popullore vazhdonin edhe nëpër fshatra
tjera ku Hahni e përmend edhe kuvendin e 20 fshatrave që mbahej në fshatin
Orllan. Nga ky shënim, mund të shihet se shqiptarët dardane mbajnë kuvendet
popullore, ashtu siç bëjnë malësorët e atdheut, por, mjerisht, në Prishtinë nuk
mbaheshin. Hahn shkruan se shqiptarët dardan, si shqiptarët në zonat malore të
Mirditës e atdheut janë të ndarë në fise, por uniteti fisnor këtu është më i
dobët. Krasniqët shtrihen kryesisht rreth Prishtinës dhe përbëjnë pothuajse të
gjithë popullsinë myslimane të atij qyteti.[25]
Nga kjo kuptojmë se në këtë kohë kishte marrë fund myslimanizmi i fisit
Krasniqe dhe fiseve tjera në Prishtinë dhe rrethinë.
Kjo e dhënë e Hahnit ka
rëndësi sepse kuvendet popullore në fshatrat e Gallapit i quan kuvende dardane
më çka dëshmohet autoktonia dhe origjina e lashtë dardane e kësaj popullate. Sa
i përket kuvendit popullor që Hahni e përmend në Xhaminë e Prapashticës unë
mendojë se pikërisht kjo ishte koha kur banorët e Prapashticës përfundimisht e
pranuan myslimanizmin dhe adaptuan hapësirën e kishës së vjetër si xhami.
Historia serbe që nga shekulli XIX ishte në shërbim të
projekteve pansllaviste dhe kjo ka ndikuar që gjatë përkthimit të dokumenteve
origjinale nga gjuhët e huaja në gjuhën serbe u bënë mjaftë shumë ndryshime të
emërtimeve. Në mungesë të
dokumenteve origjinale dua të them se sa i rëndësishëm është hulumtimi i disa
burimeve të përkthyera prej disa autorëve, përnjohja e terrenit dhe mbledhja e
kujtesës në shtresat e gjëra popullore. Dhe nëse kam bërë një punë të vlefshme
për këtë temë janë burimet nga këta tre faktorë të përmbledhura në një shkrim
sado të vogël, por që japin porosi se para se të realizohen botime dhe
dokumentarë të ndryshëm për historinë tonë kombëtare duhet të jemi të
vëmendshëm që mos të ju shërbejmë pushtuesve tanë.
[1] Marin
Barleti; “Historia e jetës dhe e veprave të Skënderbeut”, Tiranë, 1964, fq. 61
[2] Po
aty, fq. 63
[3] Po, fq. 63-65.
[4] Dhimitër
Shuteriqi; Vepra historiko-letrare “Marin Beçikemi dhe shkrime tjera”, Tiranë,
1987
[5]
Trajkovic Dragolub,; “Iz proslosti Leskovca i okoline”, Leskovac, 1977, fq.
10-15
[6] Konstantin Mihajlovic iz Ostrovice, janicarove uspomene
ili turska hronika, SSAN, 1959, fq. 107; Konstantin
Jiricek; Istorija serba, II, Beograd, 1952,
fq. 376; Konstantin Mihajlovic, janicarove uspomene ili turska hronika,
Beograd
1986; Dorde Zivanovic; zivot i delo Konstantina Mihajlovica iz Ostrovice,
Beograd, 2006.
[7] K, Jiriqek & J. Radonic; “Istorija srba, Kulturna istorija, knjiga II”, Beograd, 1978, fq. 376
[8] Janko Shafarikut; “Mijailo
Konstantinoviq, serbina i Ostrovie”, Beograd, 1865. fq 5.
[9] K, Jiriqek& J. Radonic; “Istorija Serba,
Kulturna istorija, knjiga II”, Beograd, 1978, fq. 7
[10]
Noel Malcolm; “Kosova një histori e shkurtër”, Prishtinë, 1998, fq. 89
[11] Dr.
Gjyltekin Shehu; “Trashëgimia
Etnokulturore dhe historike e Llapit” fq. 94
[12] Po
aty fq. 94
[13] Ibrahim Namani (1909), Prapashticë.
[14] Jusuf Osmani; “Vendbanimet e Kosovës 1” Prishtinë
2003, fq. 172
[15] Ilaz
Rexha; “Vjetari” XXVII-XXVIII”, Prishtinë 2004, fq. 103,
[16]
Skender Rizaj; “Kosova gjatë shekujve XV, XVI, XVII” Prishtinë, 1982, fq,
417
[17] Jahja Drançolli; Fejton “Kontributi shqiptar në
humanizmin e Rilindjes Evropiane”, “Koha”, 13 korrik 1994.
[18] Jorjo
Tadic; “Johanes Gazulus, Dubrovacki humanista XV veka, Zbornik filozofskog
fakulteta knjiga VIII,
Spomenica Mihajla Dinica 2”, Beograd, 1964, fq. 429-451; https://wikivividly.com/wiki/Georgius_Pelino
[19] Gaspër
Gjini; “Ipeshkvia Shkup-Prizren gjatë shekujve”, Zagreb, 1992, fq. 181
[20]
Johan Georg Von Hahn; “Studime Shqiptare”, Tiranë, fq. 49, 50
[21]
Mita Rakic; “Iz Nove Serbije”, Leskoc 1987, fq. 55
[22]
Jovan Radonic; “Rimska kurija i juzhnosllovenske zemlje od XVI do XIX veka”,
Beograd 1950, fq. 257, 404, 474, 511
[23] Jov. Haxhi-Vasilevic; “Arnautski pokreti u XIX veku”,
Beograd, 1905, f. 6
[24] [Extract from Johann Georg von Hahn, Reise von Belgrad nach Salonik,
nebst vier Abhandlungen zur alten
Geschichte
des Moraëagebietes. Denkschrift der Kaiserlichen Akademie der Ëissenschaften, phil.-hist.
Classe.
1, II. Abteilung (Vienna:
Tendler, 1861, 2nd ed. 1868), p. 112-128. Translated from the German by Robert
Elsie.]
[25] Po aty