Editorial » Zejneli
Xhelal Zejneli: Gabriel Garcia Marquez
E enjte, 14.05.2020, 03:43 PM
GABRIEL GARSIA MARKEZ
Në sytë e botës ndoshta nuk je veçse një person, por në sytë e një
personi je një botë e tërë. (Markez)
Ta shtrijmë urrejtjen tonë mbi akull, le të rrëzëllejë një diell i
fortë, le ta shkrijë atë shtresë akulli, bashkë me të edhe urrejtjen tone. (Markez)
Nga Xhelal
Zejneli
Gabriel
Garsia Markezi (Gabriel
José de la Concordia Garcia Márquez, 6.3.1927 – 17.4.2014) është shkrimtar
kolumbian. Njihet me nofkën Gabo. Ishte më i madhi i njëmbëdhjetë
fëmijëve të prindërve të tij. Kishte vëllezër dhe motra. Babai i tij kishte
edhe fëmijë jashtëmartesorë. Para se t’u jepej shkrimeve, ishte gazetar, botues
dhe veprimtar politik. Lindi në qytetin bregdetar Arakataka (Aracataca) të
rajonit Magdalena të Kolumbisë veriore. U rrit te gjyshi dhe te gjyshja nga
vija e së ëmës. Gjyshi quhej Nicolas Ricardo Marquez Mejla. Ai kishte qenë
kolonel, veteran liberal, një nga themeluesit e qytetit Arakataka dhe
kundërshtar i rreptë i të gjitha formave të tiranisë. Detajet e fëmijërisë së
vet Markezit i qëndisi edhe në librat e tij. Gjyshi kishte një vajzë
jashtëmartesore. Kishte marrë pjesë në beteja dhe në dyluftime. Gabos së vogël
fjalët ia mësonte nga fjalori. Ia kishte treguar edhe akullin.
Gjyshja quhej Trankilina Iguaran Kotes (Tranquilina Iguaras Cotes). Si
supersticioze që ishte, i fliste nipit për shpirtrat, për parandjenjat dhe
për shenjat e fatit. I fliste për botën e shpirtrave, fare e qetë dhe me
bindjen se krejt çka tregonte, ishte më se e vërtetë.
Bota e gjyshit dhe e
gjyshes ndihmuan me të madhe për
ndërtimin e botës markeziane.
Embrionet e veprave të ardhshme të Gabos kanë mbirë në shtëpinë ku e
kaloi fëmijërinë, në tregimet për luftën civile, për masakrën, për
vajtje-ardhjet e emtave dhe për vajzën jashtëmartesore të gjyshit. Gjyshi i
vdiq kur Gabo ishte tetë vjeç. Kur gjyshja iu verbua, Gabo shkoi në
Sukre (Sucre) te prindërit.
Biografët thonë se ka
qenë i turpshëm dhe inteligjent. Tani filloi arsimimi i tij formal. E dërgojnë
në Barankil (Barranquilla) për të ndjekur shkollimin në kolegjin “San Hose”. Në
vitin 1940 shkolla jezuite i akordoi bursë për shkollim. Bursa u jepej nxënësve
të talentuar. Gabo vazhdoi shkollimin në Sipakir afër Bogotas. Në vitin 1946
kreu maturën. Në vitin 1947, me sugjerimin e prindërve regjistroi drejtësinë në
Universidad Nacional në Bogota. Po këtë vit botohet tregimi i tij i parë
“Dorëzimi fatit për së treti”.
Në këtë kohë njohu
vajzën 13-vjeçare e cila quhej Mercedes. Ajo i premtoi se do t’i qëndrojë
besnike dhe do të martohet me të kur ta kryejë shkollimin. Pas katërmbëdhjetë
vjetëve u martuan.
Në moshën 20-vjeçare lë
Bogotanë dhe vendoset në Kartagjenë ku vazhdon studimet e drejtësisë. Në
aspektin ekonomik bënte jetë të vështirë. Pas dy vjetëve, d.m.th. në vitin 1950
i ndërpreu studimet dhe iu rrek gazetarisë ku dëshmua si reporter i shkëlqyer.
U dha edhe pas letërsisë dhe iu bashkëngjit klubit letrar “El grupo de
Barranquilla”. I la përshtypje novela “Metamorfoza” e Kafkës. Prej
tij mësoi se letërsia nuk ka përse të ndjekë narracionin dhe veprimin
rigoroz. Filloi të shkruajë, ndërsa tregimin e parë e botoi në revistat
liberale. Vendoset në Barankil ku përfshihet në grupin letrar “Shpella”.
Këtij grupi i takonin edhe romancieri Alvaro Sepeda Samudio (Alvaro
Cepeda Samudio, 1926-1972) dhe piktori Alehandro Obregon (Alejandro
Obregon, 1920-1992).
Lexoi novelistin dhe
romancierin amerikan Ernest Heminguei (Ernest Hemingway, 1898-1962),
romancierin irlandez Xhejmz Xhojs (James Joyce, 1882-1941) dhe
tregimtarin e romancierin amerikan Uilljem Fokner (William
Faulkner, 1897-1962), i cili u bë edhe hero letrar i tij.
Tregimet “Heq dorë
për së treti” dhe “Pushimi të martën” bashkë me disa të tjera të
botuara nëpër revista, i mblodhi dhe i botoi me titullin “Varrimi i Nënës së
Madhe”.
Udhëtoi nëpër Kolumbi
dhe në vitin 1954 u ndal në Bogota. Këtu filloi të punojë si gazetar i gazetës ”El
Espectador”. Në këtë kohë, me gabimin e faktorit njeri u fundos një
luftanije kolumbiane. Shpëtoi vetëm një marinar. Qeveria u mundua ta
shtrembëronte të vërtetën. Markezi shkroi një artikull që ishte në kundërshti
me qëllimet e pushtetarëve. Si rrjedhojë, u detyrua të largohet nga mëmëdheu.
Udhëtoi nëpër Evropë ku
punoi si gazetar për gazeta të ndryshme. Në vitin 1954 shkon në Romë për të
raportuar lidhur me gjendjen shëndetësore të papës Piu XII (Pope Pius
XII, 1876-1958). Në vitin 1955 shkon në Paris si korrespondent i Espektadorit.
Më pas shkoi në Karakas të Venezuelës ku punoi si gazetar.
Në vitin 1956 u kthye në
Kolumbi për t’u martuar me Mercedes Barça Pardo (Mercedes Barcha Pardo,
1932). Në vitin 1958 u kurorëzuan. Këtu lindi djali Rodrigo (1959), ndërsa
djali tjetër Gonzalo (1962) lindi Meksiko-Siti.
Në vitin 1958, i
frymëzuar nga revolucioni kuban, vajti në Havanë. Në janar të viti 1959 u takua
me Fidel Kastron me të cilin lidhi miqësi që vazhdoi me dekada. Kjo ngjalli një
mori reagimesh politike negative. Markezi ndihmoi në themelimin e
zyrës së agjencisë kubane Prensa Latina në Bogota dhe u bë korrespondent
i saj. Një zyrë e kësaj agjencie u hap edhe
në Nju-Jork. Si korrespondent i kësaj agjencie mori pjesë në Asamblenë e
përgjithshme të OKB-së. Më vonë, për qëndrimet antiamerikane, iu ndalua hyrja
në ShBA. Deri në vitin 1971 iu ndalua edhe hyrja në Kolumbi.
Në këtë kohë, si anëtar
i redaksisë së revistës “Aksion liberal” boton artikullin polemizues “Letërsia
kolumbiane: mashtrimi i kombit”.
Në vitin 1959, me gruan
dhe me djalin u vendos në Meksiko-Siti (Mexico City) ku u mor me gazetari dhe
me kinematografi. Këtu i përjetoi edhe sukseset letrare më të mëdha. Markezi
deklaron: “Kur mbërrita në Meksikë, kisha në xhep vetëm njëzet dollarë.
Kisha me vete gruan dhe tim bir por edhe
fiks idenë – të merrem me film”. Jetoi kryesisht në Meksikë dhe në Evropë.
* * *
Në moshën 39-vjeçare,
Markezi u afirmua në përmasa planetare. Botimi i veprave të tij anembanë globit
i solli edhe të mira materiale. Një pjesë të parave ua dhuroi grupeve
majtiste në Angolë, në Argjentinë, në Kolumbi dhe në Nikaragua. Ndihmoi
edhe për themelimin e organizatës HABEAS që vepronte për të parandaluar
shpërdorimin e pushtetit dhe për lirimin e të burgosurve politikë në Amerikën
Latine. Për shkak të qëndrimeve politike të tij përsëri u detyrua të largohej
nga Kolumbia. Qeveria kolumbiane e fajësoi se e ndihmon financiarisht grupin M-16.
U strehua në Meksikë.
Dalja në dritë e librit “Vjeshta
e patriarkut” në vitin 1975 i ndau kritikët letrarë. Shumë prej tyre
pritnin vazhdimin e romanit “Njëqind vjet vetmi”. Me kalimin e kohës
libri zuri vendin e merituar. Sipas disa kritikëve, kjo është vepra më e mirë e
Markezit, ndërsa vetë ai ka shkruar se ajo është një “poemë për vetminë e
njerëzve të pushtetshëm”.
Në këto vite Markezi i
forcon lidhjet me poetin kilian Pablo Neruda (emri i vërtetë Neftali
Ricardo Reyes Basoalto, 1904-1973, pseudonimin e mori në moshën 16-vjeçare
sipas poetit dhe tregimtarit çek Jan Neruda, 1834-1891) me të cilin ishte
njohur në vitin 1958. Në vitin 1971 Markezi shkon në Paris për ta takuar
Nerudën. Me të dalë nga aeroplani mëson se Neruda është nderuar me çmimin
“Nobel”. Menjëherë pas lajmit Neruda u thotë gazetarëve: “Nobelin e ka
merituar Markezi dhe jo unë”. Romanin “Njëqind vjet vetmi” poeti
kilian e ka quajtur “Don Kishoti i kohës sonë”. Neruda dhe Markezi janë
shkrimtarët më të kërkuar të gjuhës spanjolle në internet, duke ia kaluar edhe
tregimtarit dhe komediografit spanjoll Migel de Servantes (Miguel de
Cervantes Saavedra, 1547-1616). Poezinë me titull “Shqipëria” Neruda e
shkroi në vitin 1950.
Në vitin 1982, njëri
ndër shkrimtarët më të mëdhenj të të gjitha kohëve, Markezi, mori
çmimin “Nobel”. Sipas Akademisë suedeze Markezit i jepet çmimi “... për
romanet dhe tregimet e shkurtra në të cilat elementet e fantastikes dhe të
reales, në një botë të qetë, gërshetohen me imagjinatën e pasur, duke pasqyruar
kësisoj jetën dhe konfliktet e një kontinenti të tërë”.
Fjalimi që lexoi Markezi
me rastin e ndarjes së çmimit mban titullin “La soledad de América Latina”
(Vetmia e Amerikës Latine). Para akademikëve suedezë Markezi theksoi me
modesti: “... me pak gjëra që i kisha nëpër duar u përpoqa ta paraqes jetën
time në mënyrë origjinale”. Ishte kolumbiani i parë dhe latinoamerikani i
katërt që merrte çmimin “Nobel” për letërsi.
* * *
Vazhdoi të shkruajë, të
hulumtojë dhe të jetë politikisht aktiv. Paratë e çmimit “Nobel” vite me radhë
u ruajtën në bankën e Zvicrës. Markezi bleu gazetën kolumbiane Cambio që
botohej në 15.000 kopje. Me kalimin e mediumit në duart e Markezit tirazhi u
rrit në 50.000 kopje.
Në vitin 1996 Markezi
shkroi librin “Lajmi për rrëmbimin” në të cilin flitet për narkomafinë
kolumbiane.
Në vitin 1999 shkrimtari
gjenial u ballafaqua me probleme shëndetësore. Iu konstatua diagnoza limfoma
e ne-Hodkinit. Mediumet shkruan se bëhej fjalë për limfë me malinjitet
të ulët.
Në vitin 2002 botoi
pjesën e parë të autobiografisë “Të jetosh për të rrëfyer”. Për dy javë
u shitën 50.000 kopje. Pjesa e parë e kujtimeve, pos tjerash flet edhe për
raportet e prindërve të tij, për të përfunduar me vitin 1955, përkatësisht me
botimin e tregimit të parë. Libri zbardh prejardhjen e personazheve dhe të
rrëfimeve të veprave “Njëqind vjet vetmi”, “Kolonelit nuk ka kush i shkruan” dhe “Kronikë
e vdekjes së paralajmëruar”. Në pjesën e dytë shkruan për jetën e vet deri
në botimin e romanit “Njëqind vjet vetmi”. Në pjesën e tretë pasqyron
miqësitë me disa nga udhëheqësit apo politikanët botërorë më të njohur, si: Fidel
Kastro (Fidel Castro, 1926-2016) apo presidenti amerikan Bill Kliton (William
Jefferson Clinton, 1946-) i cili ishte president në vitet 1993-2001.
Për qëndrimet kritike
ndaj politikës së jashtme të Uashingtonit, më i madhi shkrimtar i gjallë
i planetit - Markezi, e kishte të ndaluar hyrjen në ShBA. Me t’u
zgjedhur president, Klintoni i dha fund kësaj ndalese shumëvjeçare. Klintoni
dhe Markezi janë takuar të paktën tri herë. Takimi i parë midis tyre ka ndodhur
në gusht të vitit 1995 në një drekë të realizuar në Masaçusets (Massachusetts).
Në këtë drekë ka qenë i ftuar edhe Karlos Fuentes. Herën tjetër janë
takuar në vitin 2007. Gjatë aferës “Levinski” Markezi botoi një artikull
në gazetën kolumbiane “Cambio”, me ç’rast midis tjerash shkruan: “Presidenti
Klinton ka bërë me Monika Levinskin atë që burrat e kanë bërë me femrat, pas
shpinës së grave të veta, që nga krijimi i botës”.
Pyetjes në është komunist,
Markezi gjithmonë i është përgjigjur se nuk është dhe se nuk
i takon asnjë partie politike. Besonte se një ditë bota do të bëhet socialiste.
Socializmin e kuptonte ndryshe nga sistemet socialiste ekzistuese. E kuptonte
si sistem i përparimit, i lirisë dhe i barazisë. Pas udhëtimeve
nëpër vendet socialiste shkruante artikuj në të cilët i pasqyronte mospajtimet
e veta me ndodhitë e atjeshme. Besonte se socializmi është e vetmja zgjidhje e
mirë për Amerikën Latine.
Kur erdhi në moshë të
shtyrë, pjesën më të madhe të kohës e kaloi në Meksiko-Siti ku vdiq më 17 prill
2014 në moshën 87-vjeçare. Me rastin e vajtjes në amshim të shkrimtarit magjik,
u prononcuan dhe dërguan telegrame ngushëllimi personalitete të njohura të
botës: kryetarë shtetesh, shkrimtarë të famshëm etj. Në telegramin e
presidentit rus Vladimir Putin (1952) dërguar gruas së tij, Mercedes
Barça Pardo thuhet: “... e la këtë botë shkrimtari dhe mendimtari i madh,
njeriu i cili gjithmonë u qëndroi besnik idealeve fisnike, humanizmit dhe
drejtësisë. Veprat e tij kanë frymëzuar breza të tërë, jo vetëm në Amerikën
Latine por në mbarë botën...”.
Markezi është takuar
edhe me Obamën. Ky takim ka ndodhur në Meksikë. Me rastin e vdekjes së
shkrimtarit, më 17.04.2014 është prononcuar edhe presidenti Barak Obama:
“Bota humbi njërin nga shkrimtarët më vizionarë. Ishte krijuesi më i
parapëlqyer imi. Unë dhe brezi im kemi jetuar me veprat e tij...”.
Në vitet 2010-2018
kryetar i Kolumbisë ishte Kalderoni (Juan Manuel Santos Calderon, 1951,
laureat i çmimit “Nobel” për paqe në vitin 2016). Me rastin e vdekjes së Gabos
ai shpalli tri ditë zie në Kolumbi dhe deklaroi: “Markezi është
bashkatdhetari ynë më i dashur dhe më i admiruar i të gjitha kohëve...”.
KRIJIMTARI
LETRARE – Si krijues letrar Markezi u ndikua nga Franc
Kafka (1883-1924), nga tragjediografi grek Sofkliu (496-406 para K.)
dhe nga Fokneri. Nga Sofokliu e mori temën e shpërdorimit të
pushtetit dhe të forcës, ndërsa nga Fokneri mësoi për transformimin e
fëmijërisë në një të kaluar mitike. Kështu sajoi fshatin në të cilin do të
zhvillohet veprimi i romanit “Njëqind vjet vetmi”. U ndikua edhe nga
prozatorja dhe eseistja angleze Virxhinia Ulf (Wirginia Woolf,
1882-1941), nga prozatori anglez me prejardhje polake Jozef Konrad
(Josepj Conrad, 1857-1924, emri i vërtetë Teodor Konrad Nalecz Korzeniowski) si
dhe nga romancieri e tregimtari francez Sent-Ekzyperi (Antoine de
Saint-Exupéry, 1900-1944). Pilot me profesion, Sent-Ekzyperi u zhduk gjatë një
fluturimi vëzhgues mbi detin Mesdhe.
* * *
Tregimet e hershme, të
botuara nëpër revista i mblodhi dhe i botoi në përmbledhjen “Sytë e qenit të
kaltër” (1972). Tre romanet e shkurtra “Gjethi në erë” (1955), “Kolonelit
nuk ka kush i shkruan” (1961) dhe “Ora e ligë” (1962) si dhe
përmbledhja me tregime “Varrimi i Nënës së Madhe” (1962) janë skica brilante.
Lëndën e tyre e përfshiu përfundimisht në tërësinë e rrumbullakuar të romanit “Njëqind
vjet vetmi” (1967).
Në vitin 1986 Markezi u
kthehet temave romantike. Këtu bën pjesë vepra “Dashuria në
kohë të kolerës”. Është një tregim i fuqishëm poetik dhe komik për
dashurinë në shtigje të gjata në të cilin është përshkruar edhe rrëfimi mbi
dashurinë e prindërve të tij. Pasojnë “Gjenerali në labirint”,
përmbledhja me tregime “Dymbëdhjetë pelegrinët” dhe “Për dashurinë
dhe djajtë e tjerë”.
Në vitin 1952, tregimin
e dikurshëm “Shtëpia” botuesi ia refuzoi. Në vitin 1955 Markezi ndodhej
në Evropë. Miqtë e tij, pa e njoftuar autorin, dorëshkrimin ia dorëzojnë një
botuesi tjetër dhe libri e pa dritën.
Në janar të viti 1965
Markezi me familjen ndodhen në Akapulko. Për romanin legjendar “Njëqind vjet
vetmi” thotë: “Me të arritur në Acapulco, pa e ditur as
vetë si, më doli para syve një zbulim i çuditshëm. Përjetimi ishte aq i
fuqishëm saqë kapitullin e parë, fjalë për fjale isha në gjendje ta diktoja mu
aty”. Sikur një goditje vetëtime ia ndriçoi Makondon, këtë metaforë të
tragjedisë latinoamerikane. Me fjalë të tjera, për këtë vepër u frymëzua kur u
kthye në shtëpinë e gjyshes në Arakatakë. Shtëpia “e mallkuar” ia
ngjalli kujtimet, ndërsa qyteti i lindjes iu duk i vdekur dhe i ngrirë në kohë.
U kthye me familjen në shtëpi, u mbyll në dhomë dhe nisi të shkruajë. Shkroi
çdo ditë, tetëmbëdhjetë muaj pandërprerë. Sipas do shënimeve, gjatë
krijimit të kësaj vepre Gabo paskësh pirë nga gjashtë pako cigare në
ditë. Për ta ushqyer familjen dhe për të blerë letër shkrimi kishte shitur
automjetin dhe pajisjet elektrike të shtëpisë. Gjërat që i kishin mbetur i
kishte vënë nën hipotekë me qëllim që t’ia dorëzonte dorëshkrimin botuesit.
Pas një viti pune, tre
kapitujt e parë Markezi ia dërgoi prozatorit meksikan Karlos Fuentes (Carlos
Fuentes, 1929-2012), autorit të kryeveprës “Vdekja e Artemio Kruzit” (La
muerte de Artemio Cruz, 1962) në të cilën, nëpërmjet oportunizmit
të individit që i tradhton idealet e revolucionit, jep pasqyrën
tronditëse të një shoqërie të deformuar.
Duke iu afruar
përfundimit të veprës, Gabo vuri në roman veten, gruan e vet dhe miqtë. Në
faqen e fundit shpalosi edhe titullin e veprës.
Romani doli në dritë në
qershor të vitit 1967. Që javën e parë u shit i tërë tirazhi prej 8.000
kopjeve. Romani u përkthye në dhjetëra gjuhë të botës. U shitën 30
milionë kopje. U bë një prej veprave më të lexuara të letërsisë
botërore. U vlerësua si më i miri roman i Evropës i shkruar nga një joevropian.
U vlerësua me një numër të madh çmimesh letrare. Vepra u bë burim ushqyes për
mbarë shkollën e realizmit magjik.
Në tetor të vitit 1967
Markezi shkon në Barcelonë ku takohet me shumë shkrimtarë dhe botues. Nga të
katër anët vijnë kërkesa për ta intervistuar mjeshtrin magjik. Pas një viti
vendosi të ndërpresë dhënien e intervistave.
* * *
Stili i Markezit radhitet në realizëm
magjik. Ky stil nënkupton ekzistimin e dy realiteteve paralele: kombinimin e
fiksionit dhe të botës reale. Elementet e
fantastikes Markezi i lidh me ato të së përditshmes, duke arritur kësisoj një
harmoni të përkryer, kështu që lexuesi elementet e fantastikes nuk i përjeton
si të huaja.
Në romanet e para “Kolonelit
nuk ka kush i shkruan” dhe “Ora e ligë” përdor teknika narrative të
reja siç janë monologu i brendshëm dhe rrëfimi jolinear duke
i kombinuar me teknikat tradicionale të realizmit. Markezi ka një
stil tejet kreativ.
Në Makondon e imagjinuar
të “Njëqind vjet vetmisë” autori integron nivele të ndryshme: personalen
dhe të përgjithshmen, historiken dhe mitiken,
magjiken dhe realen. Sjell temat e dhunës dhe të
vetmisë të cilat do t’i shtjellojë me hollësi në veprat e veta të
mëvonshme.
Tema kryesore janë: vetmia
e heronjve dhe dashuria. Vetmia është një ndjenjë që e
përjeton çdo qenie njerëzore. Kundër saj është e pamundur të luftosh. Dashuria
ndërkaq është shpëtim i vetëm nga determinizmi fatal që lind nga vetmia
dhe nga egoizmi. Në vepër ndërthuren e ardhmja, e tashmja dhe e kaluara.
* * *
“Njëqind
vjet vetmi” ((Cien
años de soledad) mbulon njëqind vjet historie të fshatit imagjinar Makondo,
duke ndjekur familjen Buendia përgjatë shtatë brezave. Me një mendjehollësi
gjeniale, ngjarjet e pabesueshme autori i paraqet si të jenë të natyrshme,
ndërsa dukurive të rëndomta u jep pamje të mbinatyrshme. Kur fshatarët e
Makondos për herë të parë shohin akull, habiten aq shumë saqë u duket si
një zbulim epokal, por kur jevgjit u sjellin qilim fluturues, kjo
s’u duket aspak më e çuditshme se një kalë druri që sillet rrotull.
Po kështu autori i përshkruan
edhe ngjarjet historike. Masakra e neokolonialistëve mbi popullin është
paraqitur si diçka e turbullt dhe misterioze, gati si një përjetim në gjumë,
ndërsa vërshimi i luleve apo epidemia e gjumit konsiderohen dukuri konkrete dhe
e natyrshme.
Një vendbanim pa emër që
ishte strofull e fabulave të deriatëhershme, tani quhet Makondo. Protagonistë
anonimë që hasen në mënyrë intertekstuale në mjedisin e ngushtë të këtyre
prozave, tani marrin emra. Korniza është e mbushur me ngritjen dhe tatëpjetën e
familjes Buendia, nëpërmjet së cilës thyhet historia e qytetërimit në Amerikën
Latine. Me mistifikimin e realitetit, me hiperbola, me narracionin që duket si
e njëtrajtshme apo monotone, me gjykimet inventive, humorin dhe kthesën borgesiane
në fund, Markezi krijoi një vepër e cila sapo u botua, u përfshi në
radhët e krijimeve letrare klasike.
Në këtë vepër është
paraqitur jeta e fshatit të izoluar të Amerikës Latine në të cilin ngjarjet e
pazakonshme janë pasqyruar si ngjarje më se të zakonshme. Nëpërmjet fateve të
ardhacakëve të parë dhe të pasardhësve të tyre, pasqyrohet jeta e një fshati të
humbur që nga themelimi i tij njëqind vjet më parë.
“Njëqind
vjet vetmi” është quajtur nga
kritika “roman i rëndë”. I rëndë për t’i rënë në fije dhe për ta
kuptuar. Është një vepër e ngjeshur. Nuk dimë në ndodhemi në botën reale
apo në ndonjë botë joreale. Aty njerëzit, në tragjizmin e tyre të qetë
dhe këmbëngulës, në pasionet dhe vetminë e tyre, në mbërthimin nga besëtytnitë,
në gjakftohtësinë e tyre që mbizotëron mbi mirësinë dhe egërsinë, mbi jetën dhe
vdekjen, janë sa realë, aq edhe jorealë.
Markezi 39-vjeçar sakaq
fitoi afirmim planetar. U bë më i merituari edhe për afirmimin e boom-it
latinoamerikan. Që atëherë kjo letërsi u vu në qendër të vëmendjes të
publikut kulturor botëror.
* * *
Boom-i latinoamerikan ishte një lëvizje
letrare e viteve 1960-1970 e një grupi romancierësh relativisht të rinj të
Amerikës Latine veprat e të cilëve u përhapën me të madhe në Evropë dhe në mbarë botën. Ishin të
ndikuar nga modernizmi evropian dhe ai amerikan. Ky grup shkrimtarësh i
kontestoi konvencionet e etabluara të letërsisë latinoamerikane të
deriatëhershme. Lëvizjes boom i takonin: tregimtari dhe romancieri
argjentinas Hulio Kortasar (Julio Cortázar,
1914-1984), tregimtari dhe eseisti argjentinas, me gjak arbëreshi Ernesto
Sabato Ferari (Ernesto Sábato Ferrari,
1911-2011), prozatori meksikan Karlos Fuentes (Carlos Fuentes,
1929-2012), romancieri meksikan Huan Rulfo (Juan Rulfo, 1918-1986), tregimtari dhe
eseisti peruan, kundërshtar i Markezit Mario Vargas Josa (Mario Vargas Llosa, 1936-), prozatori kolumbian Gabriel
Garsia Markez (Gabriel García Márquez,
1928-2014), prozatori kilian Hose Donoso (José Donoso, 1924-1997), tregimtari kuban dhe
kritiku i filmit Gijermo Kabrera Infante (Guillermo Cabrera Infante,
1929-2005) dhe prozatori uruguajan Huan Karlos Oneti (Juan Carlos Onetti, 1909-1994).
* * *
Në gjysmën e dytë të
shekullit XX, pas Sartrit, Kamysë etj. në Evropë nuk kemi shkrimtarë të
mëdhenj, as romane të mëdha që shënojnë kthesë dhe epokë. Studiuesit letrarë
thanë : kemi krizën e romanit. Mungesa e veprave të mëdha në
kontinentin e vjetër dhe në mbarë botën u plotësua me krijimet e shkrimtarëve
hispanoamerikanë që i takonin boom-it.
Në këtë periudhë u
përhapën dhe u mirëpritën në Evropë dhe në mbarë botën edhe veprat e mëdha të Ismail
Kadaresë (1936).
* * *
I ngopur me formulën
narrative dhe me jehonën e madhe të “Njëqind vjet vetmisë” dhe duke mos
dashur t’i nënshtrohet manirit, të gjitha prozave të tjera Markezi u jep
tipare llojllojshmërie. Në vitin 1972 boton përmbledhjen me tregime “Rrëfim
i pabesueshëm dhe pikëllues për Erendirën e padjallëzuar dhe gjyshen e saj të
pashpirt”. Pas kësaj, me veprën “Vjeshta e patriarkut” (1974) i del
hakut traditës së romanit për diktaturën. Është vepër me thurimë të
dendur në të cilën zëri i tregimtarit dhe ai i protagonistit ndërthuren dhe
shkrihen, shpeshherë pa rregulla drejtshkrimore. Në veprën “Kronikë e
vdekjes së paralajmëruar” (1981) me përpikëri e ka ndërtuar mozaikun e
ngjarjeve nga kronika e zezë: vrasjen e paralajmëruar të cilën askush nuk
dëshiron ta parandalojë. “Dashuria në kohë të kolerës” (1985) është një histori
dashurie e konceptuar në formë fejtoni. Flitet për pritjen
gjashtëdhjetëvjeçare të Florentin Arizës që dashuria rinore e tij të mbetet si
ka qenë. Libri “Aventura e Miguel Litinit, klandestin në Kili” (1986) ka
lindur në bazë të rrëfimit të filmuesit kilian i cili i maskuar, viziton
atdheun. Në fund i dorëzohet në kabinën e anijes lumore në të cilën dy pleqtë
lundrojnë në amshim. “Gjenerali në labirintin e vet” (1989) të përkujton
Ungjillin apokrif. Figura historike e Simon Bolivarit (1783-1830)
këtu merr përmasa njerëzore dhe, i zhveshur nga barra e retorikës, bëhet
protagonist i ëndrrës artistike. Me përmbledhjen “Dymbëdhjetë pelegrinët”
(1992) autori i kthehet tregimit të shkurtër të cilin e konsideron si zhanër më
të rëndë për çdo shkrimtar. Pas dy vjetësh iu shfaq monodrama “Tiradë
dashurie plot vrer për mashkullin në poltronë” e cila në vitin 1995 doli
edhe si libër. Romani “Për dashurinë dhe djajtë e tjerë” (1994) flet për
dashurinë e parealizueshme në Kartagjenën koloniale midis klerikut dhe çupës të
cilën e fajësojnë se është e mbërthyer nga djalli. “Lajmi për rrëmbimin”
(1996) është një fejton i realizuar në mënyrë brilante për një rrëmbim të
vërtetë, me emra dhe vende konkretë.
Opusi fiksional i
Markezit buron kryesisht nga mistifikimi i realitetit, që në
rrafshin verbal ka të bëjë me trajtimin specifik të kohës dhe të
hapësirës. Përtëritja ciklike dhe ngjeshja e kohës si
dhe ngushtimi i ambientit në korniza të aleph-it (gjithësia
në miniaturë) të tregimtarit, poetit dhe eseistit argjentinas Horhe Luis
Borhes (Jorge Luis Borges, 1899-1986) janë teknika karakteristike të
veprave “Njëqind vjet vetmi” dhe “Vjeshta e patriarkut”. Lehtësia
fiktive e narracionit nuk është veçse maskë e një modeli të ndërlikuar mbi të
cilin mbështetet kjo prozë. Lidhshmëria intertekstuale e tyre, përkundër llojllojshmërisë
së përmbajtjes, e jep unitetin e projektit kreativ.
Duke paraqitur diçka
lokale dhe duke synuar globalen apo universalen, Markezi me veprat e veta e
ngriti Amerikën Latine në topos letrar.
Topos: (greqisht – vend) – Vende të
përgjithshme, mjete stilistike të përhershme, motive të tipizuara, figura,
krahasime, klishe, skema ideore dhe shprehëse që përdoren në letërsinë
evropiane që nga antika deri në iluminizëm.
* * *
Biografinë e parë të
autorizuar të Markezit e hartoi profesori letërsisë hispano-amerikane Gerald
Martin, i lindur në Londër në vitin 1944. Dorëshkrimi i tij kishte
mbi dy mijë faqe. U detyrua ta shkurtonte në 600 faqe. Jetën dhe veprimtarinë e
Markezit e hulumtoi gati 20 vjet. Kishte shfrytëzuar qindra dokumente. Kishte ecur gjurmëve të jetës së Markezit dhe kishte
folur me 300 njerëz të cilët e kishin shënuar jetën e tij. Ishte takuar me Fidel
Kastron, e kishte intervistuar ish-kryministrin spanjoll Felipe Gonzales
(1942), kishte folur me Karlos Fuentes, me Mario Vargas Josa
(Mario Vargas Llosa), me poetin, eseistin e romancierin kolumbian Alvaro
Mutis Jaramillo (1923-2013). Kishte folur me gruan e Markezit, me djemtë e
tij, me të ëmën, me vëllezërit dhe motrat, me agjentin letrar, me përkthyesit,
me miqtë e tij më të ngushtë, me bashkëpunëtorët profesionalë, pa i anashkaluar
as rivalët e tij.
Biografia e Markezit
lexohet edhe si histori e Amerikës Latine e
shekullit XX. I nxitur nga botuesi, Gerald Martini i kishte hyrë çështjes së
biografisë qysh në vitin 1990. Si një profesor universitar u pajtua ta shkruajë
biografinë me kusht që ta autorizonte vetë bardi i letërsisë
latinoamerikane. Dëshironte që Markezi ta konsideronte të denjë për një
punë të tillë.
Për ta takuar Markezin,
vajti në Havanë ku mbahej kongresi i shkrimtarëve. Nuk ishte punë të vendoste
kontakt me të. I shkoi në shtëpi dhe me orë të tëra e priti para dere. Pas një
kohe dha krye redaktorja e shkrimtarit. E vendosi në hotel dhe i premtoi se do
t’i mundësonte ta takojë gjeniun. Në takimin që zgjati vetëm 30 minuta,
mjeshtri i madh ia besoi barrën dhe i tha: “... shkruani ç’të doni, por të
mos vijë puna që punën Tuaj ta kryej unë...”.
Libri doli në vitin 2009
me titullin “Gabriel Garsia Markez: Një jetë” (Gabriel Garcia
Márquez: Una vida), pesë vjet para vdekjes së shkrimtarit. Porsa pa dritën
u përkthye në shumë gjuhë të botës. E botuar në gjuhë të huaja biografia ka 654
faqe. U quajt libër i jetës i profesorit anglez Gerald Martin.
Libri fillon me Prologun
me nëntitull: “E kaluara e mjegullt: 1800-1899. Pasojnë tri pjesët
kryesore (Në shtëpi: Kolumbia: 1899-1955; Në botën e jashtme: Evropa dhe
Amerika Latine: 1955-1967; Njeri i botës: Fama dhe politika: 1967-2005).
Libri ka 25 kapituj, pa e llogaritur fotoalbumin që ndodhet në mes dhe shtojcën
në fund të tij ku janë përfshirë
gjenealogjitë familjare, kapitulli i fusnotave dhe i komenteve,
regjistri i njësive bibliografike dhe 30
faqe kushtuar treguesit të emrave.
Gerald Martin është
personi i fundit që ka folur me Markezin për jetëshkrimin e tij, ndërsa personi
i parë që e ka intervistuar atë është Luis
Harss.
* * *
Realizmi
magjik – Termin realizëm magjik
e krijoi në vitin 1925 kritiku i artit figurativ Franc Roh (Franz Roh,
1890-1965) për të përcaktuar me të krijimtarinë në lëmin e artit
figurativ në fazën post-ekspresioniste. Më vonë, ky drejtim ndërlidhet
me prozën e Borgesit, të Markezit, të romancierit, dramaturgut
dhe poetit gjerman Gynter Gras (Günter Grass, 1927-2015) dhe të
romancierit anglez Xhon Robert Faulz (John Robert Fowles, 1926-2005).
Realizmi magjik
ndërlidhet edhe me krijimtarinë e Franc Kafkës (1883-1924), të
prozatorit dhe dramaturgut rus, i cili kreu mjekësinë në Kiev Mihail
Bulgakov (1891-1940) dhe të Salman Ruzhdiut.
Shkrimtar më i njohur i
realizmit magjik konsiderohet Markezi, qysh me romanin “Vjeshta e
patriarkut” që është një rrëfim përrallor për tiranin në prag të vdekjes.
Karakteristikat e realizmit magjik në veprën e Markezit vërehen
në motivet: vdekja, dhuna, magjia, alkimia. Vdekja është
gjithmonë e pranishme. Të vdekurit në Makondo ekzistojnë bashkë me të gjallët.
Realizmi magjik është
drejtim letrar në të cilin elementet e fantastikes ndërthuren me realitetin,
duke u njëjtësuar me të dhe duke krijuar një tërësi të harmonishme, të bazuar
në qëndrimin objektiv. Në këtë zhanër mitet dhe magjia ndërthuren
me realitetin e ekzistencës së përditshme.
“Realizmi
mrekullibërës”, “realizmi magjik” apo “realizmi çudibërës” është stil fiksioni që
botën bashkëkohore e pasqyron në mënyrë realiste, por duke i shtuar edhe
elemente magjike. Për shkak të konvencioneve të përrallave, të miteve
dhe të alegorive, ndonjëherë e quajnë edhe fabulizëm.
Realizmi magjik shpeshherë ka të bëjë me fiksionin, e veçmas me letërsinë, me
magjinë apo me të mbinatyrshmen, të paraqitur në mjedisin real apo tokësor.
Janë terma kryesisht
përshkrues dhe jo terma rigorozë të kritikës. Profesori amerikan i letërsisë Metju
Shtreher (Matthew Strecher) realizmin magjik e përkufizon si “diçka
që ndodh kur sulmohet mjedisi real konkret, diçka tepër e çuditshme të cilës
vështirë mund t’i besohet”.
Duke qenë se shumë
shkrimtarë janë cilësuar si realistë magjikë, kjo e ka ndërlikuar edhe
përkufizimin e këtij nocioni.
Irena
Gynter është marrë me rrënjët
gjermane të këtij termi përfshi edhe raportet ndërmjet artit dhe letërsisë.
Realizmi
mrekullibërës shpeshherë
ndërlidhet me letërsinë latinoamerikane, sidomos me themeluesit e zhanrit, si: Markezi,
prozatori dhe poeti guatemalas Migel Anhel Asturias (1899-1974),
Borhesi, shkrimtarja meksikane Elena Garo (Elena Garro, 1916-1998,
grua e poetit, romancierit dhe diplomatit meksikan Octavio Paz,
1914-1998), romancieri meksikan Huan Rulfo (Juan Rulfo,
1918-1986), romancieri venezuelas Romulo Galegos (Romulo
Gallegos, 1884-1969) dhe shkrimtarja kiliano-amerikane Izabel Alende (Isabel
Allende, 1942).
Përfaqësues kryesorë të
realizmit magjik në letërsinë angleze janë: romancieri dhe eseisti
britaniko-indian Salman Ruzhdi (Ahmed Salman Rushdie, 1947) me romanin “Fëmijët
e mesnatës” (Midnight’s Children, 1981), shkrimtarja
amerikane Alis Hofman (1952) dhe shkrimtari filipinas Hoakin (Nikomedes
“Nik” Marquez Joaquine, 1917-2004).
* * *
Veprat
e Markezit: “Njëqind vjet
vetmi” (Cien años de soledad, 1967), “Vjeshta e patriarkut” (El otoño del
patriarca, 1975), “Kronikë e
vdekjes së paralajmëruar” (Crónica de una muerte anunciada, 1981), “Dashuri në kohë të kolerës” (El amor
en los tiempos del cólera, 1985), “Aventura
e Miguel Litinit, klandestin në Kili” (Las Aventuras de Miguel Littín
Clandestino en Chile, 1986), “Për
dashurinë dhe djajtë e tjerë” (Del amor y otros demonios, 1994), “Lajmi për rrëmbimin” (1996), “Të jetosh për të rrëfyer” (Vivir para
contarla, 2002) (autobiografi).
Tregimet dhe novelat: “Kolonelit nuk ka kush i
shkruan” (El coronel no tiene quien le escriba, 1961), “Varrimi i Nënës së Madhe” (Los funerales de
la Mamá Grande, 1962), “Ora e
ligë” (La mala hora, 1962), “Sytë e qenit të
kaltër” (Ojos de perro azul, 1972), “Dymbëdhjetë pelegrinët” (Doce
cuentos peregrinos, 1992), “Udha
mbarë, zoti president!”, “Kujtim për kurvat e mia të pikëlluara” (2004), botuar në shqip me titullin “Kujtim kurvash të
trishta”.
* * *
Markezi është laureat i shumë çmimeve dhe i mirënjohjeve,
si: Premio de la Novela ESSO për “Ora e ligë”, 1961; Doctor Honoris Causa (doktor nderi, i pari)
i Universitetit Kolumbia në Nju-Jork, 1971, Premio Rómulo Gallegos për romanin “Njëqind
vjet vetmi” 1972, Medalla de la
legión de honor francés, Paris, 1981, Condecoración Águila Azteca, Meksikë, 1982, Premio
cuarenta años de Círculo de Periodistas, Bogota, 1985, Miembro honorario del Instituto Caro y Cuervo Bogota, 1993, Doutor Honoris Causa da Universidade de Cádiz (doktor
nderi, i dyti) 1994.
Shtëpia në Arakatakë në të cilën kishte lindur dhe e
kishte kaluar fëmijërinë Markezi, para dyzet vjetësh ishte rrënuar. Rindërtimi
i shtëpisë i bërë nga qeveria kolumbiane përfundoi më 25 mars 2010. Shtëpia me 14 hapësira u shndërrua në muze.
Në lindje të Los Anxhelosit në Kaliforni, në zonën Las
Rozas të Madridit dhe
në Saragosë të Spanjës ka rrugë që e mbajnë emrin e Markezit.
Në Bogota, El Fondo de Cultura Económica de México ndërtoi
qendrën kulturore e cila e mban emrin e tij.