Editorial » Zejneli
Xhelal Zejneli: Ernest Hemingway - Plaku dhe deti
E marte, 14.04.2020, 04:26 PM
ERNEST HEMIGUEI – “PLAKU DHE DETI”
Nga
Xhelal Zejneli
Ernest
Heminguei (Ernest Hemingway,
1899-1961) është shkrimtar amerikan. Lindi në Ouk Park (Oak Park) më 21 korrik
1899. Fëmijërinë e kaloi në vendlindje. Babai i tij quhej Klerenc (Clarence),
ndërsa e ëma Grejs Hol (Grace Hall). Ishte i dyti prej gjashtë fëmijëve të
prindërve të tij. Ishin dy vëllezër e katër motra. E pagëzuan me emrin e
gjyshit nga vija e nënës dhe të dajës Miler. Heminguei lindi në shtëpinë e
gjyshit ku dhe jetoi familja e tij. Ouk Park ishte një qendër banimi e klasës
së mesme, me shumicë protestantësh. Mjedis konservator ku çmohej puna dhe
edukimi fetar. Me të atin shpesh shkonte në peshkim në liqenin Miçigen. Pranë
njërit prej liqeneve, familja e tij kishte një shtëpizë të quajtur
“Windermere”. E ëma kishte prirje për këngë. Më kot u përpoq t’ia mbillte
dashurinë për muzikë edhe të birit. Ai s’ishte për këtë punë. Shkollën fillore
dhe të mesmen i kreu në qytetin e lindjes. Qysh si nxënës shkolle të mesme,
sipas shëmbëlltyrës së satirikëve të njohur të kohës, shkruante artikuj të
përshkuar me humor. I botonte në gazetën “Trapeze” të shkollës. Me të
mbaruar shkollën e mesme, më 1917 u punësua si reporter në gazetën „Kansas City
Star“. Heminguei nuk ndoqi studime universitare dhe nuk kreu fakultet.
Kur u bë i moshës madhore,
për shkak të problemeve me shikimin, nuk u pranua në shërbimin ushtarak. Edhe e
ëma kishte pasur probleme me syrin e majtë. Prej muajit dhjetor 1917 deri në
prill 1918, u punësua si shofer i automjetit të ambulancës pranë “Kryqit të
Kuq”.
Në periudhën e hershme të
krijimtarisë s vet shtjellonte dy tipa njerëzish: Në grupin e parë ishin luftëtarët
e vlerave morale, të cilave edhe vetë u besonin, e që në realitet i
respektonin vetëm dëshirat e veta emocionale. Grupi i dytë i përkisni njerëzit
me karakter të ulët dhe me emocione primitive.
Gjatë Luftës së Parë
Botërore u nis për në Itali. Në maj të viti 1918 iu bashkëngjit ekspeditave
luftarake. Në qershor të po atij viti u plagos nga një granatë e palës austriake.
Me këtë rast, një ushtar italian humb jetën, tjetrit i shkojnë këmbët, ndërsa
Heminguei humb vetëdijen. Në janar të viti 1919 nga Evropa kthehet në
vendlindje. Prindërit e sugjerojnë t’i regjistrojë studimet universitare.
Fjalët e tyre Heminguei s’i merrte dot parasysh. Tani kohën e lirë e kalonte
nëpër biblioteka dhe duke shkruar. Pas kësaj u shpërngul në Çikago. Nga vjeshta
e vitit 1920 filloi të shkruajë për gazetën „Toronto Star Weekly“. Një ditë
takoi Hedli Riçërdsonin (Hadley Richardson) dhe u dashurua në të. Në
shtator të viti 1921 u martuan. Përparoi në punë, u bë korrespondent i „Toronto
Star Weekly“ për Evropën.
Në dhjetor 1921, bashkë me
gruan u vendos në Paris. Këtu u njoh me shkrimtarët dhe artistët e The
Lost Generation. Në Paris u njoh edhe me të famshmin piktor Pablo
Pikaso (Pablo Ruiz Picasso, 18811973). I suksesshëm në punën e
gazetarisë, emri i tij bëri jehonë në botën e reporterëve gazetareskë si dhe në
botën e shkrimtarëve. Duke qenë se gruan e kishte gravide, në vitin 1923 u
kthyen në ShBA. Në tetor u lindi djali Xhon (John).
Në janar të vitit 1924 u kthyen në Paris. Katër vjet pas lindjes së fëmijës,
Heminguei u nda nga gruaja. Tani u njoh me Polinë Fajferin (Pauline
Pfeiffer), reportere për revista femrash. U kurorëzuan. Në vitin 1927 u
vendosën në Floridë. Po atë vit, babai i Hemingueit, si pasojë e
problemeve mendore, bëri vetëvrasje. Një vit pas kësaj tragjedie
familjare, d.m.th. në vitin 1928 çiftit
Heminguei i lind djalë. E pagëzojnë Patrik (Patrick).
Me të botuar romanin “Dhe
dielli lind përsëri” mori mirënjohje letrare ndërkombëtare. Këtu pasqyron
jetën e brezit të humbur pas Luftës së Parë Botërore. Në vitin
1929 boti veprën “Lamtumirë armë”. Në vitin 1931 i lind edhe një djalë,
Gregori (Gregory), i treti prej dy grave. Në vitin 1933 Heminguei vajti në
Afrikë ku qëndroi tre muaj. Atje u mor me gjuetinë e egërsirave të
mëdha. Në këtë periudhë dalin dy romane realiste të tij: “Vdekja pasdite” dhe
„Kodrat e gjelbra të Afrikës“.
Në fillim të vitit 1937
shpërthen në Spanjë lufta civile. Heminguei niset për në Spanjë për të
raportuar për „North American Newspaper Alliance“. Këtu u njoh me shkrimtaren e
re Marta Gelorn (Martha Gellhorn) me të cilën hyri në dashuri. Kjo
lidhje katër vjet u mbajt në fshehtësi. U nda nga Polina për t’u kurorëzuar me
Martën. Për çështje politike të caktuara,
me Polinën kishin dallime në pikëpamje. Ajo ishte në anën e regjimit fashist
të Frankos, Heminguei ndërkaq, në anën e luajalistëve komunistë. Me Martën u
shpërngul në Kubë. Në afërsi të Havanës bleu shtëpi të madhe. Në vitin 1940
botoi veprën “Për kë bie kambana”. Libri u prit mirë nga kritika dhe nga
publiku. Kjo i solli autorit të ardhura financiare të konsiderueshme. Brenda
gjashtë muajve u shitën pesëqind mijë kopje.
Gjatë Luftës së Dytë
Botërore vajti në Evropë për të shkruar raporte nga fushëbetejat. Shpejt pas
ardhjes në Londër përjetoi fatkeqësi rrugore. Për ta marrë veten iu desh një
kohë e gjatë. Gruaja e vet Marta e vizitoi në spital, me ç’rast nuk la pa e
qortuar për ngasje mjeti në gjendje të dehur. Midis tyre pasoi ndarja.
Ndërkohë e bëri publike
lidhjen e tij të re me Merin (Mary). E vazhdoi punën e gazetarit duke
raportuar për luftën nga Parisi. Një kohë të caktuar ishte edhe në frontin
kinez. Ushtroi punën e reporterit zyrtar të Armatës së parë të ushtrisë
amerikane. Në mars të vitit 1946 u kthye në ShBA.
* * *
Me jetën dhe veprën e tij
ushtroi ndikim mbi shumë shkrimtarë. Shumë vepra të tij janë përfshirë në
klasikët e letërsisë amerikane. Disa prej tyre janë përshtatur edh për filma.
Përvojat jetësore ishin burim frymëzimi për t’i shkruar veprat e veta. Bëri një
jetë të stuhishme të përcjellë me aventura të ndryshme. Disa herë ka qenë në
rrezik për jetën.
Padrejtësinë politike dhe
ekonomike e dënoi në veprat “Të kesh dhe të mos kesh” dhe „Kolona e
pestë“. Në veprën „Për kë bie kambana“ flet për problemin e
humbjes së lirisë.
Për romanin “Plaku dhe
deti” mori çmimin amerikan për letërsi “Pulicer”. Më 28 tetor 1954 mori
çmimin “Nobel”. Në ceremoninë e ndarjes së çmimit në Suedi nuk mori pjesë.
Fjalimin që e shkroi Heminguei e lexoi ambasadori amerikan Xhon Kabot
(John Cabot). Nuk mori pjesë në ceremoni ngase brenda një periudhe të shkurtër
kishte përjetuar dy fatkeqësi ajrore, pas të cilave i duhej të këndellej. Në
fatkeqësinë e parë, bashkë me Merin, fluturonte mbi qiellin e Afrikës. Për t’iu
shmangur tufës së shpendëve, piloti u ra telave të telefonisë. Kaluan pa
lëndime të rënda. Pas kësaj morën një aeroplan tjetër. E ndërruan dhe pilotin.
Përsëri përjetuan fatkeqësi ngase mjeti fluturues mori flakë. Piloti dhe Meri
shpëtuan pa u lënduar, ndërsa Heminguei pësoi frakturë në kafkë.
Në vitin 1960 Heminguei dhe
Meri, nga Kuba u shpërngulën në Idaho. Artistin e madh nisën ta përlajnë
mendime suiside (vetëvrasëse). Paranoja të ndryshme, të përcjella me depresion
u bënë pjesë e pandarë e jetës së tij. Më 2 korrik 1961 vrau veten para hyrjes
së shtëpisë së vet në Keçum (Ketchum), duke qëlluar me pushkë në kokë. Lajmi
tragjik mori dheun.
KRIJIMTARIA
LETRARE – Lufta dhe dëshpërimet
e pasluftës janë tema të shpeshta të tregimeve të Heminguenit. Ai
shkruan për pijen, për promiskuitetin, për dhunën, për vdekjen, për viktimat e
panevojshme, dhe për luftën e pakuptimtë për mbijetesë. Në opusin letrar të tij
vend qendror zënë tri tema: lufta, lufta me dema dhe gjuetia.
Duke qenë edhe vetë një sportist dhe gjuetar i pasionuar, në shumë vepra
trajton temën e peshkimit dhe të boksit, e sidomos luftën me dema.
Periudhës më të hershme të
krijimtarisë së tij i përkasin veprat “Tre rrëfime dhe dhjetë poezi” dhe
romani “Vërshime pranverore”. Mirënjohjet e para i mori me novelat. I shkroi vazhdimisht deri
në fund të jetës. Botoi disa përmbledhje me novela, duke krijuar në këtë zhanër
realizime të jashtëzakonshme.
Është autor i disa romaneve:
“Dhe dielli lind” (“Festa”). Në të trajtohet jeta e amerikanëve
të rinj, “Lamtumirë armë”, me tema nga Lufta e Parë Botërore, “Të
kesh dhe të mos kesh”, ku flitet për kontrabandistët e Floridës, “Për kë
bie kambana”, ku flitet për luftën civile në Spanjë; romani me temë
dashurie “Matanë lumit dhe në pyll”.
Pjesa më e madhe e veprave
të tij janë përmbledhje tregimesh të shkurtra. Midis tyre duhet përmendur “Në
kohën tonë”, “Njerëzit pa gra”, “Fituesi nuk fiton asgjë”.
Si adhurues i luftës me
dema, shkruan veprën “Vdekja pasdite”, me temë dhe përsiatje nga një
ngjarje e tmerrshme. Në të, në mënyrë zhurnaliste-eseistike shkruan për luftën
me dema. Në “Rrafshnaltat e gjelbra të Afrikës” shkruan për gjuetinë e
egërsirave të mëdha.
Heminguei i pasqyron
përshtypjet e drejtpërdrejta dhe objektive. I paraqet aksionet dhe ndodhitë e
fuqishme të cilat i përshkruan në hollësi. Gjendjet emocionale i thur në kuadër
të paraqitjes së aksioneve dhe të ngjarjeve.
Heminguei ka një stil
letrar karakteristik: fjali e shkurtër, shumë përsëritje dhe pasqyrimi
objektiv i reaksioneve vetjake (mbresa nga ndodhitë që kishte parë apo
për të cilat kishte dëgjuar). Stili letrar i Hemingueit u çmua lartë në qarqet
letrare. Me fjalitë e gdhendura dhe të shkurtra të cilat mezi ndërlidhen ndër
vete, me gjuhën kolokviale dhe me fjalët tejet të kursyera,
Heminguei arrin efekte të veçanta. Në prozën e tij, tregimtari duket sikur
qëndron jashtë ngjarjes dhe sikur nuk e komenton atë. Nuk kemi kurrfarë moralizimi,
patetike apo sentimentalizmi. Për këtë arsye, stili i tillë u
quajt “hard-boiled” (i zier mirë). Pra, fjali të shkurtra
dhe të qarta.
Sot ia veshin meritat për
prurjen në letërsi të motiveve të reja. Konsiderohet themelues i tregimit
modern të shkurtër dhe mjeshtër i paarritshëm i formës së vogël.
Pas suksesit të madh që
arriti me librat e vet, me ardhjen e gjeneratave të reja të luftës, Heminguein
filluan ta çmojnë më pak. Shumë vërejtje iu bënë sidomos romaneve të tij.
Mirëpo, kur u paraqit vepra e fundit e tij “Plaku dhe deti”, Heminguein
përsëri e ngrenë lartë si një nga shkrimtarët amerikanë më të rëndësishëm.
Novela e sipërthënë tërhoqi vëmendjen e botës.
“PLAKU DHE
DETI” – Është historia e një peshkatari plak që del të
peshkojë në det të hapur, diku në ujërat e Kubës, nga kalon rryma e
Golfstrimit. Nëpër ato ujëra detare, Heminguei kishte lundruar shpesh me
lundrën e tij “Pilar”.
Kishte disa javë që plaku Santiago
nuk kishte zënë as edhe një peshk me grepin e tij, por nuk heq dorë. Një
mëngjes ai mbërrin mjaft larg me barkë dhe zë një peshk shumë të madh, si kurrë
më parë. Lufta midis plakut, që është në muzgun e forcave të veta dhe peshkut
gjigant, zhvillohet mjaft e ashpër, ngase peshku reziston dhe e tërheq barkën
pas vetes. Dy kundërshtarët janë të denjë për njëri-tjetrin, aq sa lufta mes
tyre merr përmasa epike. Kalon tërë dita dhe e tërë nata, asnjëri nuk e
mposht dot tjetrin. Në një moment, plaku ndien edhe admirim ndaj
peshkut.
Në ditën e dytë nuk dihet se
cili do ta mundë shokun. Peshku tërheq barkën, kurse plaku – barkën dhe
peshkun. Mëngjesin e ditës së tretë, peshku nxjerr kurrizin mbi ujë dhe plaku i
shumëfishon forcat që peshku i fortë të mos i shpëtojë. Plakut i bëhen duart gjak.
Krahët sa nuk i shqiten nga trupi duke tërhequr. Më në fund peshku dorëzohet. I
ngazëlluar, plaku e lidh për barke dhe merr rrugën e kthimit në breg. Ishte ky triumfi
i tij.
Por fitorja e tij zgjat
shumë pak. Tani peshkatarin e pret një betejë tjetër, edhe më e mundimshme, ajo
me peshkaqenët, me armiqtë e tij të përjetshëm, që i tërheq gjaku
i peshkut të vrarë. Janë një lukuni. Plaku e ndjen se nuk do të mundë ta
mbrojë trofeun e vet, peshkun e madh. Lufton me këta sulmues të detit gjatë
tërë natës, derisa i shteren forcat. Mezi ia del të kthehet i gjallë në breg ku
e pritnin me padurim. Këta shohin të lidhur në barkë, jo peshkun e madh e të
bukur, por një skelet të stërgjatë, si të ishte skeleti i një
bishe detare parahistorike. Ndjejnë mëshirë për plakun, por tregojnë dhe
respekt.
* * *
Santiago është një ideal i
paarritshëm. Ai është fill i vetëm. Në vetminë e tij qëndron forca e veprës. Ai
s’ka askënd për ta ndihmuar, pos vetes dhe përvojës jetësore. Ç’do të ndodhte
me plakun po të kthehej në breg duarthatë? Mbase do të thoshin: “Ç’mund
të presësh prej një plaku të lënë force?” Pikërisht këtë, Santiago nuk e
pranon. Ai është gjallë dhe si i tillë, lufton. Nuk ka peshk që ta mundë
peshkatarin. As peshkaqen. As armik që ta mposht njeriun e vendosur. Plaku
vërtet kthehet me një skelet në vend të peshkut, por moralisht ai ndihet
fitimtar. Pleqëria nuk nënkupton dorëzim, aq më tepër kapitullim moral.
Skeleti që plaku solli në port, nuk jep imazhin e humbjes, por atë të
qëndresës dhe të heroizmit.
Heminguei lartëson guximin e
njeriut dhe dinjitetin e tij përballë dështimit dhe në prag të vdekjes.
Historia e peshkatarit plak paraqet një simbolikë mjaft
domethënëse. Plaku, në një anë dhe deti, në anën tjetër, janë dy miq armiq që
nuk bëjnë dot pa njëri-tjetrin. Nga kjo simbolikë, peshkatari plak
përfaqëson njeriun që lufton me forcat e verbëta të natyrës të cilat duan ta
shkatërrojnë, por që nuk mund ta shpartallojnë.
Filozofia e Hemingueit ka në
thelb, jo optimizmin, por dinjitetin njerëzor. Optimizmi i
njeriut është mbytur diku në thellësitë e detit, bashkë me peshkun e vrarë.
Në sipërfaqe mbetet një sasi dinjiteti, aq sa bën të mundur për
të vazhduar jetën, betejën të nesërmen dhe përgjithmonë.
* * *
Vëmendjen e qarqeve letrare
Heminguei e tërhoqi për herë të parë kur si anëtar i ekspatriotëve
amerikanë në Paris, iu bashkëngjit rrethit Los Generation.
LOST
GENERATION (brezi i humbur) është një nocion me të cilin kuptohet grupi i shkrimtarëve amerikanë të
cilët pas Luftës së Parë Botërore, përkatësisht në vitet ’20 të shekullit të
kaluar vajtën në Evropë. U tubuan kryesisht në Paris i cili atëherë u shndërrua
në një vendtubim të madh të shkrimtarëve huaj, për idetë e të tyre liberale
dhe të hapura. Qerthullit të “brezit të humbur” i
takonin poetja dhe prozatorja amerikane Gertruda Stajn (Gertrude Stein,
1874-1946); Erenest Heminguei; poeti dhe kritiku anglez me
prejardhje amerikane Tomas Stërnz Elliët (Thomas Stearns Eliot,
1888-1965, një nga më të njohurit poetë evropianë të shekullit XX,
laureat i çmimit” Nobel”, 1948); shkrimtari, poeti dhe kritiku amerikan Ezra
Paund (Ezra Loomis Pound, 1885-1972, një nga poetët më të mëdhenj të
gjysmës së parë të shekullit XX dhe një nga themeluesit e lëvizjes poetike të imazhizmit);
shkrimtari amerikan Dos Pasos (John Roderigo Dos Passos, 1896-1970);
shkrimtari amerikan Fransis Skot Fixhërald (Francis Scott Fitzgerald,
1896-1940); shkrimtarja amerikane Silvia Biç (Sylvia Beach, 1887-1962);
shkrimtari amerikan Maks Istmen (Max Eastman, 1883-1969) etj.
Nocionin “brezi i humbur”,
e para që e përdori ishte Gertruda Stajn. Ajo mbante një sallon në të
cilën tuboheshin krijuesit letrarë për të debatuar për krijimet letrare të
tyre. Në një takim të tillë, ajo tha: “Të gjithë ju jeni një brez i humbur”.
Fjalia u bë e njohur për arsye se Heminguei e përmendi në hyrje të romanit të
vet “Dhe dielli lind përsëri”.
Për thelbin e brezit të
humbur më së shumti flasin disa prej romaneve më reprezentative, si “Gecbi
i madh” (The Great Gatsby) i Fixherëldit si dhe romanet e Hemingueit “Për
kë bie kambana” apo “Dhe dielli lind përsëri.
Me veprat e veta,
shkrimtarët e brezit të humbur i vunë bazat e një forme krejt të re të modernizmit,
duke ndikuar kësisoj te shumë shkrimtarë të mëvonshëm.
Një prej lokaleve ku
takoheshin herë pas herë shkrimtarët e brezit të humbur ishte edhe
restoranti La Closerie des Lilas. Nëpër ato sallone me të madhe
pihej alkooli dhe duhani. Shpesh ka
pasur edhe afera dashurie. Prej këtyre krijuesve do të lindë njëra nga
periudhat më të frytshme të letërsisë amerikane. Lindën edhe disa nga veprat më
të mira të kësaj letërsie.
Personazhet e këtyre veprave
e shohin botë ashtu si vetë autorët, të cilët guximshëm iu kundërvunë materializmit
dhe absurditetit të botës moderne. Kjo ishte një kohë e
ndryshimeve të mëdha dhe e zbulimeve shkencore, e industrializimit, e krizave
të pasluftës, e paqëndrueshmërisë dhe e pasigurisë. Shkrimtarët u përqendruan
te njeriu i thjeshtë, i humbur dhe te qëndrimi i tij ndaj botës
në të cilën ndodhet, duke dhënë ndonjëherë edhe përgjigje për çështjet ekzistenciale.
Shpeshherë, heroi kryesor është figurë tragjike i cili nuk mund t’i kundërvihet
fatit. Ai vdes me shpirtin fisnik, si një i drejtë në botën e padrejtë, siç
ndodh në romanin “Për kë bie kambana” të Hemingueit.
Shënim: Duhet shtuar se Ezra Paund ishte mbështetës i fashizmit italian,
ndaj pas përfundimit të luftës, në ShBA u ballafaqua me proces gjyqësor. Për të
mos e dërguar në burg, e vendosën në një spital me arsyetimin se paskësh qenë
me probleme shëndetësore apo mendore.
* * *
Veprat: „Tre rrëfime dhe dhjetë poezi“ (Three Stories
and Ten Poems, 1923) „Vërshime pranverore“ (The Torrents of Spring, 1925) „Në
kohën tonë“ (In Our Time, 1925) „Dhe dielli lind përsëri“ (The Sun Also Rises,
1926) „Meshkujt pa gra“ (Men Without Women, 1927) „Lamtumirë armë“ (A Farewell
to Arms, 1929) „Vdekje pasdite“ (Death in the Afternoon, 1932) „Borërat e
Kilimanxharos“ (The Snows of Kilimanjaro, 1932) „Fitimtari nuk fiton asgjë“
(Winner Takes Nothing, 1933) „Kodrat e gjelbra të Afrikës“ (Green Hills of
Africa, 1935) „Kolona e pestë“ (The Fifth Column, 1938) „Dyzet e nëntë novelat
e para“ (The First Forty-Nine Stories, 1938) „Për kë bie kambana“ (For Whom the
Bell Tolls, 1940) „Matanë lumit në pyll“ (Across the River and Into the Trees,
1950) „Plaku dhe deti“ (The Old Man and the Sea, 1952) „Solemniteti i
lëvizshëm“ (A Moveable Feast, 1964) „Ishuj në rrymë“ (Islands in the Stream,
1970) „Kopshti i parajsës“ (The Garden of Eden, 1987) „E vërteta në ag“ (True
at First Light,1999). Shumë vepra të tij kanë mbetur në dorëshkrime.