Gjekë Gjonaj: Ushqimet tradicionale të Trieshit

Ushqimet  tradicionale  të  Trieshit

Nga Gjekë Gjonaj

Trieshi  është i njohur për vlerat e larta ushqimore dhe shijen e saj mjaft të mirë. Kjo zonë bjeshkore  ofron specialitete  të veçanta. Kuzhina e saj tradicionale është e ngjashme  me kuzhinën e  krahinave  tjera të Malësisë së Madhe. Në traditën e sofrës, siç i thonë treishjanët tryezës,  veçmas janë të rëndësishme  buka, bulmetet, mishi dhe patatja. Të gjitha këto dhe ushqime  të tjera janë organike (bio)

Bukë misri ( kallamboqi)

Ndër gatimet më të vjetra  tradicionale  dhe më të preferuara në Triesh është buka e misrit ( kallamboqit) e pjekur nën kaki   ashtu si dikur, edhe sot.  Shija e saj  ndër vite ka magjepsur të gjithë ata mysafirë që e kanë vizituar këtë trevë . Ajo, e përgatitur në shtëpi, sipas recetës së vjetër të gjysheve dhe stërgjysheve tona , është edhe më fantastike e ngrohtë, e përdorur me djathë e shëllirë apo pëshesh me kos, me mazë e me mjeshavinë. Përgatitet me miell kallamboqi , ujë të ngrohët, kripë dhe vaj.

Nënproduktet e qumështit (bulmetet)

Janë ushqime tradicionale  shumë të njohura, të kërkuara nga konsumatorët dhe të shëndetshme,   të  cilat gatuhen   nga gjyshet dhe stërgjyshet tona. Nga këto produkte gastronomike shtëpie  dallohen djathrat e ndryshëm, si  djathë   lope, djathë dele, djathë dhie,  djathë i zierë, djathë i shkrirë, pastaj maza ( gjiza) mjeshavina, kosi i freskët  dhe jarduni. Trieshjanët mikun gjithmonë e kanë pritur me djathë e raki.Çdo kalimtarë i rastit në Triesh ka pasë bukë,  djathë e raki.

Mjeshavina ( djathi i shtypur me dorë )

Mjeshavina, që të gjithë e njohin si  djathi i shtypur me dorë,   është një fjalë sllave, por origjina e  tij mbetet   Malësia e Madhe e cila  i rrezistoi në shekuj pushtuesve, duke ruajtur traditën  dhe fenë.   Thuhet se aq sa e vjetër është xhubleta e Malësië së Madhe aq i vjetër është edhe ky produkt i qumështit i cili  fermentohet  - mjeshavina.  Gratë trieshjane, dikur  në bjeshkën e Koritës dhe Koshticës,  këtë ushqim unik,   e kanë gatuar  për të plotësuar nevojat e ushqimit të familjes, meqë këtu ka munguar gjithmonë gruri dhe misri. Gatimi i mjeshavinës  në Triesh është bërë zakonisht gjatë  periudhës   së  vjeshtës pasi për stazhonim kërkon një temperaturë të ftohtë. Mjeshavina në Triesh ka një sekret se si përgatitet. Mësheftësia  është se nëse djathërat e tjerë   zëhen me fara industriale, këtu  zëhej nga lëngu  që merret  nga  stomaku i bagëtive, i cili pasi është regjur në kripë, futet në  një enë me hirrë,  ku   qëndron afro një muaj dhe  më pas me lëngun që krijohet zëhet qumështi për t‘u bërë djathë.  Djathi kullohet nga hirra me goruzhdë  ( lugicë). Vendoset  në plugë. Nxirret në tarasë për t’u kulluar  mirë një natë.  Vihet në një enë për t’u tharë afro dy javë. Më pas shtypet me dorë dhe vihet në një enë prej druri për t‘u stazhonuar deri në tre muaj. Sipër i vihet një shtresë gjalpi. Është një produkt i shijshëm, kalorik, i shëndetshëm, i pastër dhe i mirë. Përdorej  edhe për shitje. Kjo traditë e sot   është venitur  për shkak të mosinteresimit të të rinjve për blektori. Mjeshavinën   tani e përdorin familje të rralla trieshjane që  vazhdojnë të dalin në bjeshkë. Se sa   e rëndësishme është mjeshavina tregon fakti se ky ushqim tashmë është futur nëlistën e ushqimeve botërore.

Kaçimaku

Po aq  ekslzuziv,  sa edhe mjeshavina dhe produktete tjera nga qumështi  është edhe kaçimaku, i cili dikur është përdorur për të përballuar të ftohtit e bjeshkës, por edhe për të shtuar ushqimin e familjes,  në raste kur ai mungonte.   Gatuhet me  miell e  patate, me ujë të vëluar , me pak kripë. Pas zierjes, rituali i përzierjes ( shtypjes) i takon burrit të shtëpisë. Kaçimaku është bërë edhe me djathë, mjeshavinë e mazë. Hahet edhe me kos të ftohët. Njerëzit pasi të kenë hëngër  kaçimakë,  kanë dalë jashtë në temperaturë   deri në minus 20 gradë dhe nuk e kanë ndier të ftohtit. Kaq i fortë ka qenë kaçimaku.

Mishi i thatë ( i tharë)

Po ashtu ushqim tradicional  mahnitës bio në Triesh është edhe  mishi i thatë  i  derrit, lopës, viçit dhe i qengjit. Preferohet mishi i kafshëve të moshës së mesme dhe jo të dhjamuara. Tharja bëhet në ambiente të hapura. Kushtet ideale për tharjen e mishit janë mot i thatë, i ngrohtë dhe me ndryshime të vogla të temperaturave midis ditës dhe natës. Përpara tharjes është e preferueshme kriposja e mishit. Kripa pakëson ngacmimin e mishit nga insektet, pakëson mundësinë e prishjes së tij. Gjatë tharjes duhet pasur kujdes që tharja të mos ndodhë shumë shpejt dhe sipërfaqja e jashtme e tharë të pengojë avullimin e lagështirës së qendrës së copës së mishit. Mënyra tradicionale e varjes së mishit përfshin përdorimin  e fijeve të forta, mbërtheckave, ganxhave metalike, etj. Rripat e mishit duhen varur veçmas dhe të ndarë nga njëri tjetri, me qëllim  që të ketë qarkullim ajri. Kontakti mes tyre duhet shmangur krejtësisht sepse pengon tharjen dhe lejon rritjen e baktereve në sipërfaqe të mishit.

Petulla  shtëpie

Ky ushqim tradicional kryesisht është gatuar me rastin e festave   të ndryshme qofshin ato fetare apo tradicionale, por edhe me rastin e kremteve familjare dhe ditëve të tjera të javës. Të thjeshta për t’u gatuar dhe me shije.  Të shijshme dhe të preferuara me pak mjaltë, sheqer apo djathë,   për fëmijë,  të rritur, por edhe miqtë e të afërmit. Vështirë t’u rezistosh.  Petullat edhe pa i shoqëruar fare, me asgjë, janë të shijshme.  Përgatitja e tyre kërkon pak kohë. Kanë shije shumë më të mirë se ato të blera. Përbërësit e tyre janë mielli, uji i ngrohtë, vezët dhe  vaji vegjetal. Mund t’i konsumojmë të ngrohta dhe të ftohta.

Pite kllini ( flija)

Flija në Triesh  ka  një emër tjetër, pite kllini. Është një gatim tipik shqiptar  me brumë të hollë  që tradicionalisht përgatitej  brez pas brezi  nga nënat, gjyshet dhe stërgjyshet trieshjane  në ndonjë rast feste të veçantë, por gjithashtu  edhe kur  në shtëpi vinin miq e mysafirë. Ajo sipas traditës  pjeket  në prush të zjarrit  nën saç ( kaki) , por mund të pjeket edhe në shporet qoftë ai  me  dru ose me rrymë.  Gatimi i saj nuk është i lehtë. Kërkon shumë punë dhe mundim. Për pjekjen  e saj   fletë –fletë  ( shtresa)  të holla nevojiten katër orë të mira   në shoqërinë e zjarrit  dhe saçit tradicional. Konsiderohet një gatim i cili   simbolizon vështirësinë e jetës por edhe bukurinë dhe shijen e saj. Edhe ky artikull shumë i preferuar e i shijshëm  bëhet sipas traditës , me punë dore në tepsi . Flija lihet të ftohet për 10 minuta dhe serviret  me kos e me djathë të bardhë. Përbërsit e  flisë janë mielli, uji, kripa, gjalpa, ajka, vaji ( yndyra) dhe qumështi.

“ Fërliku” – mish qengji i pjekur në hell

Përveç bukës dhe bulmeteve  në kuzhinën tradicionale trieshjane vend të pazëvendësueshëm  zë edhe  “ fërliku”  apo mishi i pjekur në hell.  Të shkosh në Triesh dhe të thuash nuk kamë ngrënë mish “ fërliku” të pjekur në hell,  më mirë mos trego se ke qenë atje. Mishi i “ fërlikut”  është specialiteti  më tipik i kuzhinës së familjeve trieshjane. Se çfarë shije dhe sa i këndshëm është nuk mund të përshkruhet. Pasi qengjit, deles apo dashit ia kemi hequr  të gjitha të brendshmet e tij,  me përjashtim të veshkave , e fusim  qengjin në hell, duke u kujdesur që ai të shkojë drejt, pa u formuar kërrusje në shpinën e  tij, dhe të dalë pikërisht në mes të kokës. Me një gjilpërë dhe me spagë të trashë e lidhim shtrënguar qendrën e kurrizit të qengjit në hell. Pastaj mishi kripet përbrenda dhe qepet në pjesën e barkut, në mënyrë që të mbyllet krejtësisht. Majat e këmbëve të pasme i shtyjmë  në drejtim të hellit, në mënyrë që ta kapërcejnë atë dhe të kalojnë kryqas njëra anë  në vrimën e tjetrës . Pasi ta kemi kripur  e vendosim në zjarr për t’u pjekur. Pjekja është çështje eksperience. Jo të gjithë  e dinin  këtë  proces, i cili  bëhet me shumë kujdes, ngadalë dhe zgjatë     3-5 orë në ambient të hapur dhe 2-2,5 orë kur e pjekim në ambient të mbyllur. Atëherë kur mishi të fillojë të ndahet nga kocka do ta kuptoni  se mishi  u poq dhe është gati.   Se çfarë shije dhe sa i këndshëm është, nuk përshkruhet dot. Këtë e dinë më së miri  ata që e  shijojnë.

Specialitete të  tjera

Pjesë e kuzhinës tradicionale trieshjane janë edhe  ushqimet  tjera,  si  për shembull patatja, grosha ( fasulja) lakra e zierë me mish kafshësh, lakra turshi,  pilafi me oriz, pite me kungull, gullash shtëpie me mish,  mish në gaca (prush) , japrak prej lakrash, kadaif ( në raste festash) kulaç shtëpie,  dhe  vezë të ziera e të pjekura. Në Triesh përdoren edhe  shumë  mezet që shërbejnë si para gjellë të thjeshta dhe shumë të shijshme, që nuk do t’ia keni idenë deri sa t’i shijoni të përgatitura në mënyrë si  duhet.  Në mesin e  tyre veçohet proshuta  e thatë, e prerë shumë hollë, suxhuku  i pjekur, po ashtu i prerë hollë,  sallata  lakrash, e qepësh. Mezja kombinohet me raki shpije,   verë ose birrë.   Ajo  merret parasysh se  në çfarë ndeje  dhe  kur shërbehet, sikurse  edhe për çfarë lloj mysafirësh.   Lëngjet – shurupat Prej  frutave  krejt autentike , natyrale dhe e çmuar  për vlerat shëndetësore që ka përdoret   shurupi  i thanës. Thana   është përdorur edhe për raki.  Ajo  gjithashtu  ka përdorim të gjerë  edhe në përgatitjen e   reçelit, kompotit dhe rakisë,  sikurse edhe kumbullat.  Fruti i thanës është përdorur për të ulur temperaturën dhe për të luftuar disa çrregullime të zorrëve. Mjaft i preferuar dhe i mrekullueshëm  është edhe  shurupi (lëngu) i fërrmanave (manaferrave), i cili me shijen e ëmbël dhe pakëz të thartë është  një frutë plot përfitime shëndetësore.

Sofra (sinia) bujare

Të gjitha  ushqimet tradicionale në Triesh  serviren në  sini (sofër) , e cila ka pasur edhe rregullat e veta strikte. Sofra trieshjane bujare  shtrihej për nder të mysafirëve. Në krye të sofrës, në ballë të  oxhakut,  ulej  i zoti i shtëpisë ( kryefamiljari). Në anën e majtë të tij rrinte mysafiri më i vjetër,  atij që i takonte sipas bajrakut e krahinës, në anën e djathtë  Në të djathtë tjetri mysafir sipas radhës dhe kështu  njëri andej tjetri këndej, kurse në fund uleshin familjarët nëse kishin vend. Kryefamiljari u  drejtohej : Mirë se keni ardhë dhe mirë se ju ka pru Zoti! Mysafiri më i vjetër ia kthente: Mirë se ju gjetëm!  I zoti i shtëpisë  nuk ngritej ( çohej)  nga sofra pa u ngritur edhe mysafiri i fundit. Ndërsa e  zonja e shtëpisë  gjithmonë qëndron në këmbë  për t’u shërbyer miqve. Ajo  shërbente me dorë të djathtë dhe me dorën e majtë  tek zemra, gjithmonë  me respekt e përkulje.

Përfundim

Kuzhina  tradicionale trieshjane është shumë e vjetër sa edhe vetë banorët e kësaj trevë të lashtë. Të gjitha këto produkte  ushqimore që i kam renditur me sipër janë kultivuar dhe përgatitur  me shumë mjeshtri e kujdes  nga gratë dhe burrat e  vyerë trieshjanë. Edhe gjeneratat e ardhshme të trieshjanëve dhe trieshjaneve do të ishte dhe me shumë interes që  t’ë  ruajnë  me fanatizëm traditën   e tyre kulinare   shumë të pasur me  gatime   shëndetshme dhe të   shijshme. Disa nga këto gatime tradicionale  kanë edhe vlera shëruese. Përveç kësaj  ushqimi ynë tradicional është  pjesë e kulturës  dhe traditës sonë dhe paraqet një thesar të çmuar të trashëgimisë shpirtërore të popullit. Nuk duhet të  pretendojmë  kurrsesi se mysafirët ( të huajt)  vijnë në Triesh për të provuar ushqimet tona tradicionale, por mund të themi se  është një nga gjërat që i bën të “ dashurohen” në   shikim  të parë me Trieshin. Mbi të gjitha atyre u bën përshtypja  mikpritja, si një nga vlerat e rralla të popullit. Duhet theksuar po ashtu se në kulturën tradicionale trieshjane, ushqimit i është kushtuar gjithmonë një rëndësi  e veçantë . Për ta gatimet janë pjesë e historisë së tyre mijëvjeçare dhe për këtë ata ndihen krenarë.