Editorial » Mehmetaj
Gani Mehmetaj: Historia e varrit më të famshëm (26-30)
E enjte, 01.11.2018, 09:12 PM
Gani Mehmetaj: Historia e varrit më të famshëm e më të fshehtë në Gadishullin Ilirik (Zhvarrimi) 26
Rugovasit më pyesnin shpesh për fatin e Arbërisë
Pas një muaji ipeshkvi më thirri në kancelarinë e vet. Në letrën e dytë ia kërkonin të thoshte se eshtrat u nisën në fshehtësi gjetiu. Në shenjë kujtimi e lavdërimi, në Romë do t’ia ngrinin lapidarin. Por, nëse nuk i nënshtrohej urdhrit, çarja në mes të Vatikanit e arbërorëve do të rritej, ashtu si po rritej çdo ditë me konvertimin dhe me fenomenin e ri –laramaninë. Këtë fenomen, qendra e dënonte.
“S ’pranohet një fe për shtëpi e tjetra për komshi. Ose je i krishterë, ose nuk je”. Laramanët nuk i pranonin as priftërinjtë e huaj që predikonin në tokën e Arbërisë. Përpiqeshim t’ua sqaronin priftërinjve të huaj arsyen e laramanisë, apo myslimanizmin e rrejshëm (në shtëpi e mbanin fenë e vjetër, në rrugë deklaroheshin myslimanë. Mbanin dy emra, një për shtëpi Zef e Mark, kurse në rrugë Zefi paraqitej Zenun, Marku, Muharrem). Konflikti përshkallëzohej, sepse priftërinjtë italianë e kroatë, në vend që t’i mbanin besimtarët e vjetër me dy emra, i dëbonin me rregullat e rrepta kanonike. Në disa vende priftërinjtë e huaj nisën të luteshin në gjuhën e tyre, përderisa vendësit i shihnin me habi, pa ua kuptuar asnjë fjalë.
Në vend të përgjigjes, ipeshkvi ua kërkonte dëbimin e priftërinjve joarbërorë. Qendra heshtte. Mizoritë e pushtuesve nuk pushonin. Të mbaje fenë e vjetër qe punë me çmim të lartë, të pranoje fenë e re, ishte tradhti ndaj gjakut të atyre që luftuan e ranë.
Ndonjëherë më mbërthente dyshimi se na hoqën nga lista e besimtarëve, na shkëputën nga qytetërimi, ashtu si na kërcënonin. Në mënyrë të heshtur, u pajtuan që kjo pjesë e Arbërisë t’u mbetej aziatikëve. Këto dyshime nuk ua thosha besimtarëve, as luftëtarëve, e mbaja të ndryrë në vete. Frika nga çarjet u rrinte mbi kokë të gjithëve. Çarja e parë u shënua në Gadishullin Ilirik. Dhe ajo çarje e tronditi botën e krishterë. Arbërorët u përgjakën ndër të parët. Perandorinë skizmatike që i përgjaku disa herë, pastaj e gllabëroi Perandoria Otomane.
Lajmet që vinin nga përtej Alpeve austriake të frikësonin, botën e krishterë e kërcënonte një skizëm tjetër, e rrezikshme.
Në kulm të shqetësimit, nuk hiqja dorë nga shenjat e mbretit tonë. Përpiqesha të nxirrja diçka nga korrespodencat e Pal Engjëllit me princërit e Arbrit, duke lexuar në mes rreshtash. Ndërsa vrisja mendjen të zbërtheja fshehtësinë më të madhe të kohës, parafytyroja sesi do të dukej imazhi i tij në portrete pikturash po t’i zbutej oreoli i luftëtarit e t’i shtohej hijesimi i engjëllit.
Të gjitha këto i mendoja në famullinë e vetmuar të Rugovës, shumë vjet më vonë, ku shërbeja për trembëdhjetë copë katunde. Dy kishat, në Kuçishtë e në Shkrel, gati u rrënuan. Priftërinjtë e vdekur nuk i zëvendësoi askush. Banorët një kohë të gjatë mbetën pa bari, disa nuk i mbanin në mend as lutjet. Rugovasit më pyesnin shpesh për fatin e Arbërisë, por pos shpresës, nuk dija t’u thosha më shumë. Malësorët kishin dëgjuar për turkun, por kurrë nuk e kishin parë. Peja, qyteti më i afërt i tyre, u bë i largët, sepse Pejën e mori turku.
Në pjesët tjera të Arbërisë po shprishej çdo gjë.
Malësorët më thoshin se heroi i Arbërisë duhej ta kishte një varr të shënjuar. Dhe unë ua pohoja, derisa fluturoja në krahët e imagjinatës përtej Bjeshkëve të Nemuna, në Kishën e Shën Kollit, ku thuhej se mbreti ynë u varros me ceremoni madhështore, me vaje e me pikëllim. Por aty asnjëherë nuk u gjet asgjë.
Megjithatë më duhet të shënoj se nga frati Pal, i biri i Bardhok Dodbibës, gjeta shënimet për dyshimin e tij se jo pa qëllim u bë pompë e madhe gjatë varrimit. Atij i qante zemra se trupi i të parit të arbërorëve është varrosur diku tjetër. Se a ka kaluar nga varri zyrtar nëpër katakombe, në varrin e fshehtë, ashtu sikurse kanë bërë dikur shokët e Krishtit për Hyun, apo në natën e errët e kanë varrosur gjetiu pa e marrë vesh të tjerët, nuk e gjente frati dukagjinas.
“Gjithni e ma shumë ma thotë rradakja jeme se mreti jonë, Gjergji, pati nji vorr, të cilin ia punuan mjeshtrat e Dibrës”. Ai shkruante se sarkofagu me mermerin masiv qëndroi një kohë të gjatë në Kishën e Shën Kollit, tash gati e rrënuar. Shpresonte se shpirti i tij qëndronte mbi tokën e Arbërisë dhe i shikonte të gjitha të këqijat. Kundër besimit në Krishtin, ai priste çudira, priste me shpresën e ringjalljes. Besonte me dëshpërim se hija e tij do t’u bëhej ogur i mirë arbërorëve, duke i ndenjur pezull mbi koka sa herë të nisnin luftën e madhe. Frati pranon se pati vegime, tundime, madje një herë deshi ta thërriste, derisa i shkonte prapa një hijeje. Por sesi e pengonte brerorja që i sillej vazhdimisht si drita e ylberit rreth kokës. Brerorja e mbretit Gjergj, që e pa më shumë se një herë, nuk më shqitej asnjëherë nga mendja, ashtu si nuk më hiqej nga sytë pamja për të.
Sa më shumë përhapej thashethemnaja për varrin e ditur e të braktisur, për trupin që ishte dhe nuk është më, madje s’kishte asnjë shenjë se kishte qenë ndonjëherë aty, shqetësimet shtoheshin. Qe përhapur kundër thashethemnaja tjetër: djajtë po i tundonin besimtarët. Arbërinë e paqetë e pushton tundimi i pëshpëritjeve se trupi nuk ishte aty, se nuk kishte qenë kurrë në vendin e shënjuar. Mbase që nga fillimi u bë mashtrim i madh, u vu në lajthitje armiku. Një pëshpërimë që të ngjethte mishtë.
Raportet e fshehta që përsëriteshin në botën e krishterë e në Perandorinë Otomane, thoshin se Gjergj Kastrioti, i quajtur Skënderbe, i biri i princit Gjon Kastrioti, zot i Arbërisë e Maqedonisë, u varros në Kishën e Shën Kollit. E vajtuan shtatë ditë e shtatë net. Por raportet njoftonin se varri çuditërisht pas disa ditësh ishte i zbrazët.
Asnjë nga raportuesit nuk guxonin të thoshin pas sa ditësh u zbraz varri, sepse nuk donin të keqkuptoheshin, apo të dukej sikur bënin krahasime me një varr tjetër një mijë e pesëqind e tridhjetë e dy vjet më parë”.
Gani Mehmetaj: Historia e varrit më të famshëm e më të fshehtë në Gadishullin Ilirik (Zhvarrimi) 27
Vrasja e Pjetër Budit në Drin
(1622 vjet pas Krishtit, nga kronika e atë Bardhit)
Atë Bardhi i Zadrimës njoftonte: “Zoti ynë, Pjetër Budi, u mbyt në Drin në rrethana të dyshimta. Lajmi më goditi si mazdrapi, arma kalorësiake që të lë pa frymë. Nuk e kuptoja si ndodhi kjo fatkeqësi, prandaj vendosa të ndiqja fërkemin e rrugëtimit të tij, në mënyrë që të ndriçoja rrethanat e vdekjes, mundësisht të gjeja keqbamsin, apo keqbamësit, sepse ma thotë mendja se nuk ish vetëm nji vrasës. Nisa të shfletoja letrat e korrespodencat, i lexova edhe shkrimet të cilat ai do t’ua le brezave. Sido kjoftë arsyeja pse e vranë nis nga letra, kopjen e së cilës e gjeta në skrivaninë e tij:
“Kjesh lut shumë e shumë herë prej parisë së atyne popujve të Arbërisë, sidomos prej dy myslimanëve kreshnikë të gjakut tem, të parë ndër gjithë ato vende, që të vishin në këto anë me u pjek me të permendunin kalorin Bertuçi. Jo veç krishtenët po edhe myslimanët ma të parët flakërojnë prej deshirit me i këputë nji ditë hekurat e randë të turkut, perse s’munden me e bartë mizorinë otomane e te tan kanë qit mendimin, a me dekë me armë në dorë a me dal prej atij mjerimi”.
Të jetë kjo arsyeja e vrasjes? Apo është njëra nga arsyet, sepse kishte edhe arsye tjetër.
Ipeshkvi i Sapes e Sardes, imzot Budi, gëzonte respektin e thellë të popullatës së Arbërisë. Përpiqej me mish e me shpirt me ua ndriçu mendjen arbërorëve, por edhe me i zgju nga letargjia, ata që ende flinin gjumë. Pa mbështetjen e përtej detit ishte vështirë me organizu kryengritje, sidomos me u ba kryengritje më sukses. Arbërorët banë dhjetëra kryengritje qe nga vdekja e mbretit Gjergj, por turqit i shuan me gjak.
Kur e lexova këtë letër, më pikoi në zemër. Letra e Budit ishte grishje dëshpëruese. Imzot Budi druante se po nuk u ndihmua, Arbëria do të binte në agoni, shpirti luftarak do të shuhej. Duke e ndjekur gjendjen, ai e shihte se janë pjekur kushtet për një kryengritje të armatosur. Këtu e kërkoj dyshimin e parë mbi vrasjen e imzot Budit.
Krah përpjekjeve të ngulmëta për kryengritje, ai përpiqej të luftonte ardhjen e priftërinjve të huaj, të cilët nuk e njihnin gjuhën e vendit, ndërsa nuk kuptoheshin nga besimtarët. Të huajt e nënçmonin popullin e Arbërisë, prandaj me të drejtë Imzot Budi, organizoi mbledhje të të gjithë priftërinjve arbërorë të Shkodrës, Zadrimës e Lezhës. Në atë takim që nuk ishte i fshehtë, sikur banë përpjekje t’ia veshin disa gojëkeqij, por u ba me dijeninë e të gjithëve, ditë me diell, imzot Budi, i bëri të betoheshin e të nënshkruanin një vendim se nuk do të pranonin kurrë prifta të huaj. Kjo mbledhje dhe vendimi që u nxor duket se ia hëngër kryet.
Pak kohë më vonë atë e vranë apo e mbytën në Dri, po atë vit, në një ditë më shi që vetëm sa s’çahej qielli e fundosej toka. Lumi i turbulluar ishte tërbu aq shumë. Trupi i tij nuk u gjet kurrë. Varri nuk i dihet.
Pak kohë më vonë më erdhi turbullt kumti se në një gjykatë të Italisë, vrasësi i tij gjykohet për këtë krim të shëmtuar, por nuk thuhet kush asht mbas dorasit”.
Hamendësime e mëdyshje
Derisa i lexoja këto kronika, ndieja nevojën që hamendësimet e mia t’i bisedoja me sivëllezërit në Kuvendin e Françeskaneve. Atë Kelmendi, i cili shpesh i binte të shëtiste nëpër tokat e Shqipërisë, e pyesnin gjithandej nga shkonte për varrin e Skënderbeut. Dhe nisnim hamendësimet e qindra vjetëve më parë
-Pas goditjes së parë të tmerrit, kur qyteti u dogj, kjo thashethemnajë sikur i vuri në gjumë arbrit.
-I ka vënë në gjumë, apo i ka shqetësuar edhe më shumë?, - ma kthente atë Kelmendi.
Duke përsiatur, nuk e qartësoja asnjëherë se si kronisti më i famshëm i Arbërisë, Marin Barleti, libri i të cilit që botuar mbi njëzet herë përtej Adriatikut, shkruante se varrin e Gjergj Kastriotit në Kishën e Shën Kollit e dhunuan ushtarët osmanë.
-Të jetë e vërtet? Apo e shkroi të kundërtën.
-Po pse? –pyesja i habitur
- Që të hutojë hordhitë turke e të reshtin së kërkuari varrin? Turqit, në pamundësi ta gjenin varrin, e përhapën thashethemnajën gjithandej nga Evropa në Azi, - vazhdonte hamendësimet atë Kelmendi. - Feja e pushtuesve tashmë e kishte përcaktuar ku duhej të bëhej pelegrinazhi.
- Po sikur dikush t’i ketë ndërhyrë Barletit me një a dy periudha në tekstin e tij, aty ku përmendet përdhosja e varrit të mbretit tonë? Apo nuk e bënin një gjë të tillë censorët e qyteteve italiane?
Gani Mehmetaj: Historia e varrit më të famshëm e më të fshehtë në Gadishullin Ilirik (Zhvarrimi) 28
Fiset më të forta me arbërorët e Dardanisë, iknin drejt brigjeve të Danubit
Prapë nisja dhe e rrëzoja mendimin trazues, megjithëse sivëllait ia thosha me siguri.
- Nuk është e mundur, ma kthente ai, - libri është botuar shumë herë, në të gjitha gjuhët e mëdha. Dikush do t’ia tërhiqte vërejtjen autorit, dikush do ta kundërshtonte. Por askush nuk e kishte thënë se në varrin e tij nuk pati të vdekur.
Se fundi dorëzohesha: Po sikur të ishte e vërtetë kronika e Barletit? Mbase ai e thotë një të vërtetë të dhimbshme. Hordhitë turke e urrenin Skënderbeun, por njëkohësisht e adhuronin, ia kishin frikën për tmerr, besonin se hajmalitë do t’i mbronin. Sa më kalonte mllefi i përdhosjes së varrit, pa dashje më kaplonin mendimet blasfemuese, që e tronditnin botëkuptimin tim mbi fenë, mbi dogmën.
E dija se turqit kur e mësynë varrin më të famshëm, nuk e dinin bosh. Ndërkaq, unë isha i sigurt se ai ishte bosh qysh ditën e dytë të varrimit. Ku ta kenë dërguar? Përfytyroja një Këshill të përbërë nga princat, të cilët në fshehtësi vendosën ta bartnin trupin e mbretit të vdekur gjetiu, pa e marrë vesh askush. Ta kenë kaluar nëpër tunele nëntokësore nga Katedralja e Shën Kollit në ndonjë kështjellë a qytet tjetër? Aty duhej të kishte katakombe. Ku të çonin ato katakombe? I afroheshin kështjellës, apo i largoheshin, ndërsa i afroheshin lumit?
Turqit nuk donin të pranonin se varri ishte bosh. Do të nxisnin murmurima në ushtrinë e tyre, qendra do t’i ndëshkonte për tmerr. Prandaj, duhej të kenë nxituar, të përhapnin thashethemnajën se varrin e përdhosën, sepse ishte e njohur tradita turke e plaçkitjes. Turqit selxhuk, popull i tendave, pa shtëpi e katandi, me plaçkitje e përdhosje varresh krijuan perandorinë më të madhe të kohës.
Më kujtohej dialogu me malësorin. “Patër, ti ke lexu libra dhe e ke shkel botën, po dije se vorrin e mbretit tonë, Gjergjit, askush nuk e pa me sy. Ai pushon në paqe dhe pret ditë ma t’mira”, - fliste i ekzaltuar Palushi, ndërsa sytë në të shuar i shkëlqenin.
“E ke gabim. Njeriu i vdekshëm nuk çohet nga vorri, as nuk mund të prijë, mos mëkato”, - i thosha, ndërsa e shikoja reagimin e tij.
“Patër, vorrin e trupin e tij nuk e përdhosi asnji hordhi turke”, – vazhdonte të fliste ai, sikur donte të më bindte, por unë u nisa, pa e kthyer kokën prapa, nuk doja ta dëgjoja vazhdimin, megjithëse edhe vetë shpesh e kisha shkuar nëpër mendje një gjë e tillë. Në botën, ku e kisha mbaruar shkollën e priftërinjve për këto fjalë dikur të dënonin në turrën e druve. Nuk isha i sigurt kur e lashë në rrugë malësorin.
U ndala majë kreshte. Prapë ngrinte krye bindja se thashethemnaja për varrin e dhunuar të Skënderbeut ishte tullumbace, hi syve për të fshehur një gjë tjetër.
Imagjinoja se si disa nga më të besuarit e nisën trupin nëpër terrin e natës në një vend tjetër. Herë më dilte parasysh rrugëtimi nëpër katakombet e Kishës së Shën Kollit, ndërsa bishtuku më shumë sesa që bënte dritë, bënte hije, duke lënë prapa errësirë. Hija e mbulonte ecjen e trishtë e të shpejtë të kësolltarëve. Ata ecnin, dikush u bënte dritë para, një tjetër u bënte hije prapa, duke i fshehur lëvizjet e tyre me mburojat e gjata. Kortezhit më shumë i shiheshin thembrat e këmbëve sesa kokat e mbuluara me bruce të dhirtë.
Ndërkaq, se ku kisha lexuar përbetimin: “Ai që e nxjerr të fshehtën, dheu mos e tretë. Ai që do t’i tregojë anmikut, iu shoftë votra. Ai që merr flori për fshehtësi, mos iu ndigoft kurrë emni, pos për turpe!”.
Yjet i patën dëshmitarë. Era ua fshikullonte fytyrat. “Kjofshin të mallkum brez mas brezi po e thamë nji fjalë”, përhapej në terrin e natës pëshpërima e betimit. Ata e dinin se i priste një e ardhme drithëruese, një tension i vazhdueshëm. Mund të kapeshin, të viheshin në torturë. Turqit ishin të njohur për tortura. Jo një herë u erdhën priftërinjve njerëz të gjymtuar e të shëmtuar nga torturat. Gjysmë të vdekurit arrinin të thoshin fjalët e fundit: Zot na e merr shpirtin!
Nëpër mjegull e kishte dëgjuar një thashethemnajë tjetër. Flitej se qysh në natën e parë, rishtari Prend, kur i vunë kapakun fshehtësisë, nisi të çapitej nëpër qelinë e vet, të pëshpëriste lutje e dikur të fliste me veten, betohej e mallkonte, derisa e lëshuan nervat dhe u hodh nga bedenat. Ata që u përpoqën ta qetësonin, para se t’u shpëtonte duarsh, thonë se ai pati frikë nga dobësia e mishit, prandaj kërceu që të mos tundohej nga djalli a nga torturat. Ai s’e përballonte barrën e fshehtësisë.
“Shpëtoi!”, tha dikush për Prendin, rishtarin që nuk e përballoi të jetë dëshmitar i fshehtësisë më të madhe.
Pastaj zhdukej imazhi i rishtarit Prend, zbehej pamja e grupit të betarëve, të cilët morën detyrim të rëndë, të fshihnin trupin e mbretit të tyre aty ku nuk do ta merrte vesh askush.
Në pamjen tjetër që e shkelte imazhin e mëparshëm, kolona e betarëve udhëtonin në terrin e natës drejt një mali shkëmbor, të djersirë e të druajtur se mos i pikaste dikush. Ishin të lodhur, djersët u shkonin çurg si të laheshin nga shiu, mushkëritë kërkonin ajër nga ecja e shpejtë gërxheve të rrëpinjta. Hapin nuk e ndalnin. Ata që e mbanin arkëmortin ndërroheshin shpesh...
Pastaj ma përkëdhelte veshin legjenda e përhapjes së eshtrave në Gadishullin Ilirik, kalonte hija e tij me erën e natës në kontinentin e Azisë, Detin e Kuq e shkretëtirën e Saharës. Bartej me erën e shkretëtirës natën me hënë, apo me stuhitë e erërave të forta shkretinore.
Ishte tepër i madh për një varr.
Ndërsa u këndella nga përhumbja në imagjinatë, sesi me mbërtheu pyetja që më mundonte kohë të gjatë: a ka qenë Barleti pjesë e këtij përbetimi? Në njërën anë kreu detyrën që botën ta lemeriste me dhunimin e varrit të Skënderbeut, në anën tjetër mbase atij ia la në trashëgim fshehtësinë më të madhe të Arbërisë. E përfytyroja në grupin e atyre që nxitonin në natën pa hënë, në terrin burg, nën ndriçimin e dritës së bishtukut me vajguri, kur kalonin labirinteve.
Duke e ruajtur të fshehtën, arbërorët nuk e patën një varr të cilit do t’i faleshin, varr që do ta bënin vend pelegrinazhi. Mbase edhe Barleti sikurse betarët e tjerë llogarisnin se një ditë do të lëshonin kushtrimin. Sa herë mund të jenë gabuar në vlerësime?
Ndërkohë mjegulla që ra mbi tokat shqiptare errësoi edhe më shumë fakte historike, krijoi paqartësi. Njerëzit e datat zvetënoheshin. Por, prapë atëherë kur mendohej se çdo gjë është fshirë, se kush e nxirrte një herë si vajtim pastaj si kushtrim pyetjen: ku është varri i mbretit tonë?
Njerëzit trazoheshin. Ndonjëri fërkonte sytë, i treti pyeste: e thërritën Gjergjin a më bënë veshët? Kështu, niseshin në luftë e ktheheshin të dëshpëruar pa e arritur qëllimin. Sa e pushonin trupin e lodhur, sa i mëkonin plagët e luftës në vatrat e tyre, jepej kushtrimi: tartarët.
Tartarët ishin mizorë, vrisnin gra e fëmijë. Kur mbaronte lufta me turqit e me tartarët, niste shpërngulja. Hemorragjia e arbërorëve. Malësorët në vend të plotësonin boshllëkun e tokave të rrafshit, ku popullatën e shfaroste turku e murtaja, niseshin drejt tokave austriake. Fiset më të forta, Kelmendi e Berisha, me turmat e tjera të larmishme të banorëve të Dardanisë, iknin drejt brigjeve të Danubit. Kështu, paqartësia bëhej më e madhe, kronistët arbërorë apo turq flasin për shpërngulje të madhe, të frikshme. Flitej se nga frika e dhunimit të varreve, morën me vete eshtrat e të parëve, duke hapur varre të reja, në tokat e reja të austriakëve e hungarezëve.
Me varret e para, fillonin ngulimet nga ku kurrë nuk shkuleshin më. Një pjesë e tyre shpresonin në kthim të shpejtë, por vdisnin me shpresa. Askujt prej tyre, asnjëherë nuk i shkoi nëpër mend se nuk do ta shihnin më Arbërinë.
Malli përjetësohej në një elegji, baladë apo varr me epigraf.
Gani Mehmetaj: Historia e varrit më të famshëm e më të fshehtë në Gadishullin Ilirik (Zhvarrimi) 29
Malli për Arbërinë
(Nga kronika e fratit të paemër, mungon data)
Kalabria! Sa s’klitha i entuziazmuar si Arkimedi para dy mijë vjetësh, kur e tha fjalën e famshme: e gjeta! M’u bë se edhe unë e gjeta çelësin e fshehtësisë. Arbëreshët mund ta dinë fshehtësinë e rivarrosjes, sepse mbretin tonë një herë e varrosën në Lezhë. Rivarrimin ku ia bënë? Në Kalabri, askund tjetër! Më lindi si shkreptimë rrufeje kjo ide dhe nuk më la të qetë shtatë ditë e shtatë net.
Ktheja kujtesën prapa, zbërtheja të gjitha fjalët e thëna, përpiqesha të kapja fjalët e pathëna për varrin e famshëm. Mund të më ndihmonin arbëreshët në këtë fshehtësi të madhe? Mund të më dërgonin labirinteve të fshehtësisë, që s’arriti ta zbërthente askush? Zemra nisi të më rrihte me shqetësim. E kapa fillin e enigmës. Kjo do të jetë prova më e madhe e jetës sime. E blova net më radhë, i parashtroja vetes një mori pyetjesh, duke i qartësuar përgjigjet.
Sidoqoftë, mora guximin dhe ia paraqita ipeshkvit planin tim për pelegrinazh në tokat e reja të arbëreshëve, pa ia specifikuar pse doja të shkoja. Druaja që do të më paraqiste pengesa, ose do të me shkurajonte. Por nuk e bëri as të parën, as të dytën. Ipeshkvi sikur ta kapte qëllimin e pelegrinazhit, nuk ma bëri fjalën dy. Më dha zemër të gatitesha mirë e të nisesha. Më dha udhëzimet e duhura e adresat, ku do ta bëja natën e ku do të ndalesha më gjatë. Ai i kishte rrahur këto krahina njëzet vjet më parë. Kurrë s’më kishte folur për këtë pelegrinazh.
“Kanë nevojë arbëreshët të takonin sivëllezërit nga Arbëria”, ma tha imzot Bogdani me tisin e hollë të nostalgjisë.
“Takoji vëllezërit tanë, ua rrëfe gjendjen, por mos ua këput shpresat. Malli nga larg të përvëlon. Atdheu nuk të lë të qetë”.
Nuk e fshehu se ma kishte lakmi. Detyrimet e të parit të fesë në tokat arbërore nuk e lejonin të lëvizte nga selia e Ipeshkvisë së Shkupit.
Kur u nisa drejt viseve të Kalabrisë, aty ku u ngulitën shumë arbërorë- zemra më rrihte fort. Ishte hera e parë që vizitoja katundet arbëreshe. Përgjëroheshin e shkëlqenin nga gëzimi. I mbërtheu një eufori që më emociononte. Tisi i mallëngjimit ua përshkonte fytyrat, ua dridhte shtatin.
Plakat m’i mbanin duart, duke më shikuar me sytë gjysmë të shuar. Burrat m’i rrihnin supet dhe më flisnin pa pra. Më pyesnin e nuk e prisnin përgjigjen, sepse rrëmbeheshin nga emocionet.
“Je arbëresh, je im vëlla!”, ma përsëritën tërë kohën refrenin mallëngjyes.
Pas disa ditësh çmallje, nisa të kuvendoja me burra të moçëm, të cilët ende e kishin ruajtur kthjelltësinë mendore, ndërsa gjuhën nuk ua kishte cenuar gjuha latine, sikurse i thoshin italishtes.
Kur e nisa bisedën, aty ku më dhembte gjuha sesi më shikuan të gjithë më habi.
“Ku është varri i Gjergj Kastriotit?”ma ktheu me kundërpyetje, Gjergji arbëresh, plaku që po i kalonte të tetëdhjetat. Mbreti ynë kurrë nuk e pati një varr. Ta kenë zhvarrosur? Gjergjin tonë? Kurrë! As të vdekur s’do ta kapnin turqit”, më thoshte i sigurt në atë që fliste Gjergji i përtej detit.
Ai nuk donte të fliste për varrin dhe për zhvarrimin, nuk e pranonte as varrin, as zhvarrin, sikurse e thoshte ai. Plaku nisi të më tregonte një mori legjendash për mbretin e arbërorëve, për princat e gjeneralët, duke i rritur në përmasa që më mrekullonin.
“Kur e vërviste mbreti ynë shpatën e madhe të rëndë, tri koka turku këputeshin si të ishin kallinj gruri”, rrëfente ai, ndërsa sytë i flakëronin. “S’kishte kush i dilte para. Askujt s’ia kishte frikën”.
Sa shumë legjenda kalorësiake e trimëri të ushtarëve të Gjergj Kastriotit dëgjova ato net të nxehta gushti, në kopshtet a tarracat e arbëreshëve, ulur në tryezat të mbushura me fruta e me verë arbëreshe. E vërejta se as ai, as të tjerët nuk donin të bisedonin fare për varre e zhvarrime. Për ta Gjergji ishte hyjni, të tillë e kujtonin.
“Kur e lamë prapa Arbërinë, nuk morëm asgjë me vete, pos kujtimeve”, më tha i pikëlluar plaku arbëresh. “Ato pamje të orëve të fundit në tym e flakë, na e mbajnë gjallë kujtesën, gjuhën e traditën”, vazhdonte të më tregonte ai.
“Mos e kërko Gjergjin këtu, mbretin atje e ke. Ne morëm vetëm kujtimet për të”.
Ai donte të më thoshte, ndërsa nuk e nxirrte nga goja se varrin e Skënderbeut atje e kishim, por ai nuk e përmendte asnjëherë varrin, ai fliste për Gjergj Kastriotin si për një trim të gjallë, i cili ishte diku, ndërsa një ditë do t’ia behte papritmas...
Të gjithë ishin në pritje të tij. Arbëreshët e përtej detit, prisnin ringjalljen, që të ktheheshin në vatrat e tyre. Ndërkaq, arbërorët e këndej detit prisnin frymën e tij të shenjtë që të ngriheshin në kryengritje. Të gjithë ishin në ethe të pritjes...
Kuvendonim e çmalleshim. Gotat e verës i rrëkëllenim tue u gëzue herë për shëndetin e të parëve tanë, herë për Arbërinë që gatiteshim ta çlironim. Vëllezërit e mi arbëreshë ishin edhe më entuziastë sesa unë.
“Asht punë muajsh vëllamthi im”, më thoshte prifti i katundit Maki, ndërsa ma shtrëngonte dorën si të donte të merrte tumirën time. Nuk ua prishja asnjëherë. Atyre u kishte mbetur malli e shpresa me tepri.
Natën e fundit kur e lashë katundin Maki e po kaloja në Shen Mitri Korone, ndërsa ecja buzëmbrëmjes së qetë, nëpër kalldrëm, vështroja i përhumbur pa u ndalur në asnjë vend. Duke kujtuar fatkeqësinë që e pllakosi Arbërinë, me dilnin para sysh arbërorët që kaptuan detin. Kolona të gjata, anije të stërngarkuara, britma fëmijësh e grash, burra që hakërroheshin, apo ata që kërkonin rend e qetësi. Prapa linin qytetet e shtëpitë që kishin marrë flakë. Shumica mezi shpëtuan kokën.
I zhytur në këtë pikëllim, nuk e di kur nisi një këngë, e cila një herë m’u bë se vinte nga larg, madje më dukej sikur era e valët e bartnin nga përtej detit. Pastaj zëri më afrohej gjithnjë e më shumë, më përfshiu si puhiza e lehtë verore e Mesdheut të këndshëm. Prapë valët e puhiza e sillnin drejt meje. Zëri i vajzës a gruas së re që e këndonte tingëllonte i pastër, melodik, me tingëllimë melankolike, që të fuste të gjallë në dhe. Më stepi kënga, më mallëngjeu deri në ngashërim, kur e qartësova kujt i këndonte. Malli i paskajshëm derdhej pikëllueshëm nga kjo këngë.
Vajza më dukej e mbante ngashërimin në kraharor, ndërsa në ajër derdhte tingujt e pastër e plot mall:
O, e bukura More,
si te lashë,
si të lashë,
si të lashë
e më s`të pashë.
Si të lashë, si të lashë, si të lashë.
e më s`të pashë. atje kam unë zotin-tatë
atje kam u mëmëm time
atje kam u tim vëlla...
E dëgjoja këtë këngë, lotët m’i rrëmbushën sytë e mjegulluar. Kur këngëtarja përsëriste refrenin: “si të lashë, e më s’të pashë”, sa s’më plasën mushkëritë. Zemra nisi të më rrihte fortë, fyti m’u ngushtua nga një ngashërim që donte të dilte nga kraharori duke ma dridhur shtatin.
Kënga ishte e re, e padëgjuar nga unë. Apo mbase ishte këngë e vjetër që unë e dëgjoja për herë të parë. Zëri i vajzës së re më molisi aq shumë. Nuk u emocionova as atëherë kur qëndroja mbi muret e kështjellës në pritje të sulmit të armikut, nuk më tradhtoi shtati as atëherë, kur na rrethuan, ndërsa prisnim të pashpresë fundin tonë. Kjo këngë më bënte të vuaja, të qaja, të klithja, ta ndieja veten të pafuqishëm, të kujtoja ata që ishim e nuk jemi më. Zëri zemërçjerrës i kësaj sibile arbëreshe që i këndonte Arbërisë së braktisur, më bënte ta kujtoja zërin melankolik të një sibile tjetër që këndonte po aq përmallshëm përtej detit, por që pas betejës nuk e pashë kurrë më.
U ula në gurin e gdhendur afër murit të lartë që e mbështillte shtëpinë aristokratike të një arbëreshi. Sipër derës së hyrjes valonte flamuri ynë.
Mora frymë thellë, e qetësova zemrën dhe nisa të kujtoja motin e madh, kur të mallkuarit na lanë pa fe e pa atdheu, na i dhanë rrugët dhe gati na shprishën...
Gani Mehmetaj: Historia e varrit më të famshëm e më të fshehtë në Gadishullin Ilirik (Zhvarrimi) 30
Kohë të turbullta-Kryengritja në Dardani
Sa më shumë kalonin vitet nga vdekja e Gjergj Kastriotit, grishja e lektisja për heroin e vdekur shtoheshin. Shfletoja një kronikë dhe më dilnin para sysh pamjet e kohës, të njerëzve e të veprimeve.
Kryengritësit ishin grumbulluar afër Shkupit. Lajmet vinin të mjegullta e të trazuara nga veriu. Në qytetin e lindjes së Konstantinit thanë se austriakët korrën fitore kundër turqve.
Në famullinë time tetë kalorës iu afruan gardhit të kishës. Vetëm njëri zbriti nga kali, duke m’u afruar me rrëmbim. “Padër”, më tha, “ ne jemi gati, burrat po presin!”
“Zoti kjoft me ju, biri im!”, i thashë i hutuar, sepse nuk dija ç’t’i thosha tjetër.
Ai priste, besonte se unë qeshë ndërmjetës, por unë nuk e kisha asnjë kumt. Malësorët merrnin zjarr si pishat në vapën e gushtit, pa e pritur ndihmën as pa u marrë vesh me aleatë. Ai kërkonte armë. I thashë të parit të kryengritësve se nuk duhej të nxitonte, më mirë ishte të prisnin afrimin e ushtrisë austriake. Ai shkoi si era e malit, ashtu si erdhi.
Ndërkohë vinin fjalët se grupe aventuristësh apo të përhëntë kërkonin shpatën e Gjergjit. Për shpatën e përkrenaren flitej në të gjitha viset e Arbërisë. Pyetjet rrinin pezull në qiellin e kthjellët: Ku është shpata e përkrenarja e tij? Po parzmorja? Kjo u bë temë bisedimesh në të gjitha viset nga Nishi deri në jug të detit Jon.
I shërbeva fjalës së shenjtë kohë të gjatë. Kudo më pyesnin: “Padër, ç’u bë me shpatën e përkrenaren e Skënderbeut?” Ata lakmonin armët e tij, donin t’i kishin krah flamurit. Banorët e Arbërisë e thoshin, herë me pëshpërima, herë më zëshëm se mbreti i tyre, Gjergji, ua kishte lënë një shpatë pasardhësve. U përhap fjala sikur ai që do ta gjente shpatën, do t’i printe luftës. “Fatbardhi që do ta mbante shpatën”, fatthënat ia kishin paracaktuar që do të bëhej në këmbë të Skënderbeut. Imagjinata i përflakte luftëtarët e të parët e fiseve.
Kumti vinte i turbullt. Lajmi i dytë e mohonte të parin. Lajmëtarët që i drejtoheshin Ipeshkvisë së Shkupit tregonin për lëvizje të ushtrisë austriake drejt jugut. Shpresat u ngjallën në tërë gadishullin, arbërorët ishin si eshka, mjaftonte xixa e strallit.
Pastaj më dërguan në Bullgari. Nga katundet arbërore të ritit katolik, të ngulitur në tokat bullgare, kalova në Nish. Skizmatikët e qytetit, të gjakut tonë, me t’u dëbuar ushtarët turq e tartarë, më kërkuan t’ua mbaja meshën në gjuhën e të parëve, sepse donin ta kuptonin fjalën e Zotit. Bullgarishtja e gjuha e serbëve u dukej e pakuptueshme, arbërishten ua ndaloi turku.
Kur e nisa meshën, më të vjetrit nisën të qanin, të rinjtë cucërronin veshët, gratë më shihnin të mrekulluara. Kohë të gjatë nuk e kishin dëgjuar në meshë gjuhën që ua dridhte pejzat e zërit, ua dobësonte leqet e këmbëve, më thanë pasi me përgëzuan. Ata nuk ishin shkëputur nga trungu. Disa prej tyre e kujtonin si nëpër ëndërr, ashtu sikurse u kishin thënë figurën e Skënderbeut në betejën e Nishit. Ndonjëherë i ngatërronin vitet, por mbamendja për një rrugëtim të heroit tonë nga qyteti i tyre, drejt qytetit hungarez, nuk i kishte braktisur.