Zgjidhje diplomatike për shuplakën ndaj Ismail Qemalit

Sot botohet një tjetër letër nga Mehmet Ismet Çano, që përshkruan bukur, me pak fjalë, atmosferën e rëndë që përjetonte bashkësia shqiptare në Stamboll e jo vetëm aty, si pasojë e asaj shpulle që i u dha plakut të Vlorës e që konsiderohej e tillë për gjithë kombin. Incidenti u mbyll me rrugë “diplomatike”, siç do të mbyllej sot, po të ndodhte, por një zgjidhje e tillë ishte e papranueshme për mendësinë shqiptare të njëqind viteve të shkuara, kur fyerjet paguheshin shpesh me kokë. Edhe Evropa e qytetëruar, deri vonë në raste të tilla, zgjidhjen e gjente tek duelet me armë, me rregulla e me dëshmitarë. Dueli i kërkuar nga Hasan Prishtina qetësonte deri diku shpirtërat e trazuar të shqiptarëve. Këtë e shpreh bukur letërshkruesi me frazën: “ Burrnija e diftueme ptrej Hasan beut në këtë rasë ka vjeftun me na ngushullue disi zemrat e pikllueme...”

Është një penelatë e një kuadri që përmbledh, në tërësinë e tij, një gamë më të gjërë elementësh, e që ishte Shqipëria e mesit të vitit 1911, një arenë ku ndeshen pa pushim prirje e interesa të ndryshme që gjejnë shprehje në rrahjen e mendimeve mbi shkronjat. Kjo temë, aq e rrahur në mjediset e pakta intelektuale të Vendit e jashtë tij, të cilët ishin më të vetëdijshëm për rëndësinë themelore të saj, gjen jehonë dhe në dokumentin e dytë që botohet sot, shumë kuptimplotë për të plotësuar kuadrin.

Është letra e përgjigjes që kryeministri Haki Pasha i dërgon ministrit të brëndshëm, juristit Talat beu, në lidhje me urdhërin e dhënë për të lënë të lirë hapjen e shkollave në gjuhën shqipe në katër vilajetet. Ajo pasqyron qëndrimin e qeverisë për problemin në fjalë. Është një qëndrim që luhatet mes dëshirës për të dhënë imazhin e një pushteti që “ respekton” vullnetin e qytetarëve të perandorisë, përfshirë dhe të drejtën për t’u arsimuar në gjuhën e tyre, dhe prirjes për t’i dhënë përparësinë karakterit fetar të formimit shpirtëror e intelektual të shqiptarëve myslimanë e sidomos të brezit të ri të tyre. Problemi, i tërhequr zvarrë prej vitesh, siç kemi parë deri tani, është i lidhur me t’ardhmen e vetë kombit shqiptar, me përkatësinë e tij qytetërimeve të botës. Karakteri i shkronjave u bë një udhëkryq që, në mënyrë paradoksale, u vu para shqiptarëve në fillimin e shekullit të njëzetë, si për t’u kujtuar atyre kohën e humbur në natën e gjatë të pushtimit osman.

Ajo që sot duket si një zgjidhje logjike, normale, e padiskutueshme, para njëqind vjetësh ishte një ndërmarrje e guximshme, e rrezikshme, kundra rrymës. Ata burra që, me forcën e arsyes dhe të karakterit, u imponuan në çaste të vështira e vendimtare të jetës së kombit, duke vendosur përfundimisht shkrimin me gërma latine, veç përkatësisë perëndimore të cilën e zgjodhën për popullin e tyre, patën meritën e madhe të venë edhe themelet e shtetit laik, në hullinë e të cilit do të ecte Shqipëria e pavarur. Këtë arritje e sendërtuan mes vështirësish të panumurta, mes prirjesh të fuqishme filo-turke, mes një padije të përgjithëshme, në të cilën argumentat pseudo fetare mund të gjenin një tokë prodhuese për të ushqyer mendësinë se “..i shênjti Kuran dhe doktrinat islamike nuk mund të mësohen veçse me gërmat arabishte...”. Leva mbi besimin, ndërpretimi i njëanshëm, në përputhje me interesat e ndryshme, i parimeve dhe praktikave fetare, kanë prodhuar shpesh në historinë e botës, tragjedi të pallogaritëshme. Kjo nuk përligj dhe as justifikon dogmën marksiste “feja është opium për popullin”, mbasi besimi fetar, i kuptuar si një nevojë shpirtërore e njeriut, është jo vetëm një kërkesë e brëndëshme e individit për t’u strehuar në një ndërtesë të paprekëshme që i ushqen shpresën, dashurinë për të ngjajshmit e tij, vlerat morale, por edhe një mjet për të kuptuar madhështinë e Krijuesit e, në botën e tij të vogël, të hyjë në unison me të.

Argumentat e Sadrazemit turk nuk kanë asgjë të përbashkët me këtë konceptim të besimit fetar, janë vetëm mjete në dorë të një pushteti që, edhe se në grahmat e fundit, mbetet dorështrënguar e i padrejtë me shqiptarët e kjo letër “nji provë kaqë paturpsisht djallzore e dashakeqësisë të zotnuesit të dikurshëm”.

Xhemaledin

31 maj 1911

Mehmet Ismet Çano, nga Stambolli, Mustafa Krujës, në Durrës. Ekstrakt letre private. Tyrqisht. Mbi shputën qi muer Ismail Kemali në Parlamentin tyrk.

Stamboll, 18 Maj 327

... Kur erdha në Stamboll gjithkush kishte në gojë urdhnin qi u kishte dhânë katër vilajetevet për t’u lânë e lirë hapja e shkollavet shqipe, të cilat mâ parë qenë mbyllun; kët’urdhën e kishte dhânë ministri i rí i punvet të mbrêndshme, juristi Halil Beu, qi ka zânë vêndin e Talat Beut. Me të vërtetë të gjithë ishin gzue nga ky urdhën. Por nënpunsit e interesuem si prefekti i Korçës, ndën influencën e asaj fuqíje qi din,1 nuk i a vûnë aspak veshin urdhnit të Ministrit të Mbrêndshëm qi na ish dukun se e kishte për njimênd. Dhe kështu u bânë shkak të vazhdojë gjithnjí ai deshprim i ynë qi kiishim mâ parë. Erdh mbandej edhe të fyemit qi i u bâ Ismail – Kemal – Beut qi na helmoi edhe mâ tepër. Me javë nuk u bisedue tjetër në mes t’onë posë ksaj së fyemje. Mâ në fund, sikurse do t’a keshë këndue ndër fletore, çâshtja u zgidh disí në favor t’Ismail – Kemal – Beut. Âsht e ditun se kjo zgidhje nuk i përshtatet asaj qi kemi deshirue na. Burrníja e diftueme prej Hasan Beut2 në këtë rasë ka vjeftun me na ngushullue disí zêmrat e pikllueme...

15 gusht 1911

Kryeministrija tyrke Ministrís së Mbrêndshme. Shkresë qeveritare. Tyrqisht. Mbi shkollat shqip e mbi shkrolat e shqipes.

Me 2 gusht 1327 N.1193

Përgjegje letrës së Shkëlqesës s’Uej me 18 korrik 327, N. 42750 i përgjithshëm e 1239 i posaçëm. Sikurse e dijni mbarshtimi i shkollave fillore u përket komunitetevet. Pra mbasi qeverija ka pranue parimin e mësimit ndër ato shkolla private fillore me shkrolat dhe gjuhën e komunitetit qi i ka hapun, edhe gjuha shqipe mund të mësohet ndër shkolla private me çfardo shkrolash qi të duen t’interesuemit. Me gjithë këtê Shqiptarët nuk janë ende të marrë vesht ndër vete se ç’farë gërmash do të përdorin për shkrimin e gjuhës së tyne kombtare. Shqiptarët e krishtenë dhe popullsít myslimane të disa viseve janë për pranimin e shkrolavet latine, kurse krejt Gegníja e Çamríja, si edhe nji pjesë e Toskvet myslimanë, pra shumica e madhe e popullit shqiptar mohamedan anojnë për pranimin e shkrolavet islamike. Kjo çâshtje madje, në vjetin e kaluem, ka mbërrîmë me pasun konsekvenca deri për qetín e vêndit. Mb’anë tjetër, nji gjykesë fetare e përparshme ka pasë caktue si parim qi i shênjti Kuran dhe doktrinat islamike nuk mund të mësohen veçse me gërmat arabishte. Prandej për me ruejtun besimin të pacenuem âsht punë e domosdoshme dhe nji nevojë fetare qi n’ato shkolla ku mësimi bâhet me gërmat latine nxânësvet t’u mësohen edhe tjerat. Me gjithë qi qeveríja, sikurse pat qênë vêndue edhe mâ parë në nji mbledhje të posaçme, nuk do të përzihet në këtë çâshtje, kuptohet vetiu qi s’ka si me njohun për të vetmet shkrola kombtare të gjuhës shqipe ato gërma latine qi vetë shumica e madhe e Shqiptarvet s’i ka pranue. Âsht punë e nevojshme pra qi kudo të lêhet i lirë populli me mësue në dasht me shkrolat islamike në dashtë me gërmat latine. Veçse në këtë rasën e dytë t’i vêhet mêndja me u ruejtun të pacenueme mësimet e fés myslimane e të Kuranit simbas gjykesës së shênjtë fetare. Dhe mbasi librat e mësimit me shkrola latine mâ e shuma janë hartue e shtypun prej kishtarís austrijake e italjane e prej komitetit të Bukureshtit, duhet vûmë shumë kujdes qi nëpër shkollat e myslimanvet mos të mësohet gjâ në kundrështim me doktrinat islamike. Meritojnë lavd edhe mundimet e atyne qi përpiqen me i ruejtun të pastra nga çdo njollë gjuhën dhe fén e Shqiptarvet myslimanë, aqë në zâ për besnikín e tyne ndaj besimin, tue e shkrue gjuhën shqipe me gërmat arabishte. Shkurt, u përket Shqiptarvet me peshue e me çmue cilsít e njânës palë shkrola e të tjetrës, dhe me zgjedhun ato qi t’u pëlqejnë. Qeveríja do të respektojë ndiesít e popullit. Porse nuk âsht e mundun mos me e çmue edhe dobín e madhe fetare qi kishte me rrjedhun prej njisís së shkrolave ndër gjithë popujt mohamedanë. Të keni mirsin pra me i a shtimë në krye popullit këto sênde edhe me e lânë të lirë të mësojë n’atë mënyrë qi deshiron ai vetë, tue u dhânë edhe porosít e nevojshme atyne qi lypset për me u ruejtun me do e mos sa thotë gjykesa e shênjtë fetare.3