Kulturë

Albert Vataj: Kumti për kushtrim si shërbesë artistike

E marte, 01.09.2009, 07:56 PM

Kumti për kushtrim
si shërbesë artistike

(Rreth romanit, “Dritë nga errësira” të Halil Teodorit)

Nga Albert Vataj

Ngasja për të konvertuar përvojën personale jetësore, në një kreaturë artthënieje, mbarsur me dimension të gjërë artistik, gjithherë pothuaj ka përkuar të ngulmojë në të qenin mirëfilli një vepër letrare. Përmga një qasje të tillë e gjejmë të vendosur edhe romanin e Halil Teodorit, “Dritë nga errësira”. Ky roman vjen, ndoshta jo përnjiherësh, por gjen rendin fill pas vëllimit poetik “Vegimet e moshës” (2004). Ky natyralitet artistik dhe krijues rritjeje i autorit, nga poezia në roman, gjehet shpështazi në letërsinë shqiptare dhe atë botërore. Kuti i Teodorit e vendos atë në një fushë të lartë gravitacionale të krijimit. Ndryshe këtë rast mund ta shohim si hapi i parë, estetik dhe artistik, përnga kontributi në letërsinë shqipe.
“Dritë nga errësira” përpiqet përkitazi të vendos autorin, jo vetëm në rrolin e rrëfimtarit, por edhe në atë të protagonistit. Ky shpagim që ai bën deri në qindarkën e fundit të së kaluares, është çmimi me të cilin ai, si shumë të tjerë blejnë të sotmen dhe parapaguajnë të ardhmen. Romani përqaf një narrativ rrëfimtare, jashtë metrikës utopike dhe standardit skolaresk. Ai e ndjen dhe e përjeton, Ai e përjeton dhe e dëshmon. Ai e dëshmon dhe e demaskon. Ai e demaskon dhe zgjon vetëdijen e hipnotizuar të viktimës dhe viktimatorit. Ai pohon botërisht, se është për të kumtuar atë kalvar të mundimshëm dhe fatet e trishta të personazheve që i ka vllazëruar vullneti për të mbijetuar, për të fituar. Ai i vë supeve të tija një barrë të rëndë sa bota, duajt e dhimbjes, që la ngarkuar e kaluara. Dhe këtë e bën, jo për të rrëmbyer trofeun e heroit, por për të davaritur tisin e murrm të mjegullës që mbështillte të tashmen e atyre viteve, dangat e errëta, të së cilës bulëzojnë edhe sot në lëkurën e përzhituar nga lufta dhe zjarri i asokohshëm. Njëherazi ai kushtron zëshëm ndërgjegjes së përgjumur për vetëdije. Ai nuk kërkon tash, shpëtim prej rrethanave shtërguese, sepse fati e ka yshtur në të tjera realitete, në të tjera ngasje të të sotmes, në ato të lirisë së amshueshme.

Në krijimtarinë e tij, kryengulm në këtë roman, ai dallohet qartazi mbi aftësinë që ka për të perceptuar dritëhijet e të pranishmes në zgafellet e terrta të së shkuares. Me këtë i bën një shërbesë artistike të tashmes. Ngarendja “globaliste” e individit të tufëzuar është për të një bjerrakohë, një pajtueshmëri dhe bashkëjetesë e absurdit që gjehet ravijëzuar tek Mbinjeriu. Një çudindodhi e tillë orvatet të na bëjë të gjithëve bashkëfajtorë për ferrin komunist, që filozofia bolshevike mbolli në Shqipëri. Impresioni marramendës i shkëlqimit të fasadës, që u propagandua nga diktatura si “parajsa komuniste” ishte dhe mbetet për autorin e romanit “Dritë nga errësira”, një fars, një trill kobzi. Sipas autorit, të cilin e ka sëmbuar prej kohësh mbamendja e trishtë e të djeshmes diktatoriale, traseja e shinave të ripërtëritjes mbetet ende një iluzion. Personazhet e tij flasin “me zemër në dorë”, mbi gjithçka dhe për gjithçka. Jo rastësisht në një vepër letrare, autori cek përkitazi këtë qiell të thyer. Ndjekja e një logjike rutinore të shtratimit të rrëfenjës, vjen nga autori si një prognozë e kjartë dhe e deshifruar plotësisht. Ai shpesh luan me dykuptimsinë, me metaforën, simbolikën. Idenë e mbruan në magjen e një botëkuptimi jokonvencional. Duke e mbajtur tregimtarinë jashtë klisheve, larg zhargonit dhe metodave të garrametshme të kumtit dhe lejon personazhin dhe lexuesin të jenë të përfshirë nga shtjellat përpirëse të së kaluares. Këtë ai nuk ndërmendet ta bëjë në kuadrin e një vullneti për të zgjuar nga varri fantazmat e diktaturës, se sa për të kushtruar zëshëm në vemëndjen e të sotmes. Vargojt e deritashëm të së shkuares, duhet këputen, luten përgjërueshëm personazhet e tij në “Dritë nga errësira”. Qyshe asokohe e derimtash, pandarazi, vijon të hapet dhe të mbyllet i njëjti sipas, ai i dëshirës, natyrisht të jashtëvullnetshme, për t’i rënë mohit gjithçkasendi që përbën skenën e tragjedisë, ku u luajt drama më e kobshme e Evropës së Lindjes. Duke i ridhënë jetë personazheve të së kaluares, duke i risjellë të plotë në tërësinë e tyre, secilin, ai më së shumti kushtron se sa dëshmon. Personazhet e duket se nuk bëjnë marrëveshje, pazare e dallavere në kurriz të lirisë. Ata u përpoqën. Tash e mot, individi fiziologjik, ai social-politik, nacional apo religjioz, por në kryeherën e vet, individi filozofik, e ka të qartë, si dritën e diellit, se liria është një përpjekje. Këtë kumton nga prologu në epilog, Halil Teodori, me romanin e tij. Është më së shumti vullnesa e mirë për të nxjerrë në pah dritën nga errësira.