Kulturë
Gëzim Llojdia: Prani aktive e elementit ilir
E diele, 14.04.2013, 06:03 PM
ELEMENTI ILIR SI NJË
PRANI AKTIVE NË JETËN E QYTETEVE
Ilirët prandaj janë në rajon që nga indo-evropianet si dhe vendbanime të hershme
NGA GËZIM LLOJDIA*
Autorë
italianë në fund të viteve ‘
Punimi
shkencor i përket vitit 1978,ndërsa autorët e këtij studimi janë autorë italian
si:Giorgio Valussi-Pio Nodari, Antonello Biagini, Sergio Rinaldi Tufi, në
“Enciklopedia Italiana – IV Appendice (1978)ku
kanë sjell një panoramë të përgjithshme të Shqipërisë të këtyre viteve. Autorët italianë duke bërë prezantimin e të gjithë
materialit, që kanë pasur në dispozicion nuk kanë lënë pa përfshirë edhe fushën
e arkeologjisë.
-Për gati
tridhjetë vjet thonë ata, arkeologët shqiptarë janë mjaft aktive, jo vetëm në
lidhje me gërmimet dhe gjetjet e tyre, por edhe në studimet dhe të dhënat e
interpretimit. Autorët italianë kanë qenë të interesuar veçanërisht me problemet e historisë dhe veçanërisht studimi i tyre përfshinë ilirët,ku shihen si paraardhësit e
drejtpërdrejtë të shqiptarëve.
Duke
folur për vendbanimet e hershme si dhe
kohë-popullimin e tyre ,autorët italianë
thonë se:Më e vjetër e njohur deri më
tani është këneta e Maliqit (rrethi i
Korçës):Më tej autorët citojnë se: kasollet drejtkëndëshe të periudhës së vonë
neolitike (gjysma e parë e mijëvjeçarit të 3-të p.e.s) dhe Eneolitike
vendbanimeve në liqen, përkatësisht
në Maliq, Maliq I dhe II.
Vendi ka
qenë i banuar pa ndërprerje edhe gjatë Epokës së Bronzit. Maliqi 1 fazë e
ndërmjetme mes I dhe II është dhënë nga qyteti i Kamenik (rrethi i Korçës).
Punimi
cek fshatrat e Trenit dhe Cakran,me
një nekropolit të mesëm, ku mosha e përcaktuar tumulari
i bronzit dhe në fund në Pazhok në Elbasan dhe Vajzë në Vlorë janë qendra para-historike të tjera të mëdha,thonë ata.
Të marra
së bashku, këto kumtojnë dëshmitë (tumë, qeramike, etj). Karakteristikat e
qytetërimit ilir të Epokës së Hekurit, duhet futur në kompleksin më të madh
kulturor në Ballkan.
Ilirët
prandaj janë në rajon që nga indo-evropianet si
dhe vendbanime të hershme. Gjatë epokës së hekurit, qytetërimi
ilir është zhvilluar në mënyrë të konsiderueshme. Shembujt kryesore janë
bërë dhe janë tregues në
nekropolet,tumat: p.sh. Ato të luginës së Matit, u atribuohet fisit luftarak te
Pirusti, apo thjeshtë i Korçës, i atribuohet Dassaretit, dhe sidomos nga
fortesa të vendosura në pikat strategjike, të tilla si ato të Gajtan,
Trenit, Rosuje, me mure të tipit “shumë
i madh” ose “pellazgjike” në blloqe të mëdha të parregullta. Këto fortesa
lulëzojë veçanërisht në shekullin 7-5
p.e.s. (Mund të flasim për një fazë të
parë të Epokës së Hekurit në rajon), vendbanimet aktuale janë ende të thjeshta
si fshatra ruralë. Gërmimet të
rëndësishme në nekropolin e varrosur në luginën e Matit:veshje dhe te tjerat
përfshijnë veçanërisht armë ,stoli hekuri dhe bronzi.
Kolonitë
greke
Autorët
italianë përmendin në këtë punim
kolonitë greke për të cilat duhet thënë se u zhvilluan mbi një tokë pellazgjike
.
Që nga
fundi i shekullit të 5 p.e.s, shkruajnë
autorët italianë kolonitë greke të futur
në bregdetin jug të vendit: Epidamnit-Dyrrhachion, Apolonia, Butrinti, Orichon.
Ata kanë mjaft monumente të shquara: muret, portat dhe kullat, tempuj, teatro
(Butrinti), shtëpi zbukuruar me mozaikë të një lloji (të ngjashme me ato të
Në të
njëjtën kohë, në fiset ilire (për të cilat ne tani mund të flasim për një fazë
të dytë të Epokës së Hekurit) ka një shtysë të re me shfaqjen e jetës urbane,
në të cilat qytetet janë pikat e referencës për njësi etnografike rurale.
Prania e monumenteve të rëndësishme (shekulli i
3 si qyteti Amantia, kamare
portiku në Dimal, teatër Bylis, strehim
varg kolonash të Antigonesë, mure, varret monumentale në shkëmb Selcë
,Lissus, Finiqi) Materialet e gjetura
(qeramikë lokale dhe të importuara, mallra metali, materiale ndërtimi),
dëshmitë nga industria e verës dhe komerciale (të Shkodrës dhe Lissus), japin
imazhin e një kompanie zhvillimit (ekonomi e bazuar) dhe në marrëdhënie të mira
me kolonitë në jug. Llojet e qeramikës së gjetur, onomastikë e vërtetuar në mbishkrime etj, zbulojnë elementin ilir si një prani aktive në jetën e këtyre qyteteve.
Periudha e zhvillimit të qytetërimit ilir zgjat deri në shekullin e 2,ku gjeti
formën më të lulëzuar (rreth 335-230) e “mbretërive”, ndër të cilat më
të famshme është Genthius.
Pushtimi
romak
Autorët
italianë kanë cituar në këtë punim të mirëfilltë shkencor edhe pushtimin romak.
Pas
pushtimit romak ka vazhduar me
prosperitetin e qyteteve bregdetare, që edhe në moshën perandorake janë
pasuruar me monumente të reja. Duhet të përmendim këtu këto monumente: burim
monumental në Apoloni, banja dhe amfiteatri në Dyrrhachium, rinovimi i teatrit
në Butrint.
Edhe në rajone të brendshme, romakët zgjerojë sferën e tyre të influencës, megjithatë, duke u përqendruar me aktivitetin ekonomik në disa qendra të mëdha të tilla si ato në rajonin e Elbasanit:(Skampini, Belësh). Kolonët italianë janë përqendruar në Dyrrhachium, Bylis, Butrint, Shkodër. Një rrugëkalim i madh, është Via Egnatia, çon nga Apolonia dhe Dyrrhachium në Edesa. Përkundër gjithë kësaj, duket se romanizimi ka qenë në tërësi më pak i thellë se gjetkë Shuma e mbishkrimeve të gjetura tregon një penetrim relativisht të kufizuar të gjuhës latine.