Marçel Hila: Rastësi Fatlume (Tregim)

Marçel Hila

Rastësi Fatlume

 

Me një të shtyrë të fortë, ushtari gjerman e rrasi Gjonin në qelinë e burgut dhe mbylli me shul derën, që lëshoi një kërcëllimë të zhurmshme e të frikshme. Në qeli nuk shihej asgjë dhe puna e parë që iu desh të bënte, ishte të orientohej në terrin e saj asaj biruce të vogël. Bënte të ftohtë. Njehej një erë e keqe, e neveritshme, përzier me erë lagështire e myku. Nëntori kishte filluar plot shira, që po vazhdonin pa pushim, deri në këto ditë të fundit të muajit. Shkreptimat e vetëtimave hynin në dritaren e ngushtë, lart, të qelisë, duke lëshuar drita, që me shpejtësi të madhe projektoheshin në pjesën e sipërme të murit, për t’u shuar në çast. Bubullimat pasonin vetëtimat, të cilat, dridhnin dheun dhe ndërtesën me themele. Errësira po zbriste dhe drita e pafuqishme e pasmesditës e kësaj dite me shi e me rrebesh po dorëzohej, duke ia lëshuar vendin territ, që po merrte gjithçka në dorë me shpejtësi, duke mbuluar dheun. Gjoni i gjorë kishte përfunduar në burgun gjerman të Gestapos.

Ishte me shokët e tij, te mejhania e Kol Tushës, te Dugajët e Reja. Kishte qenë aty rreth mesditës, të kaluara, sepse i kishte dëgjuar kambanat e Kishës së Gjuhadolit që kishin rënë dymbëdhjetë herë dhe kjo ishte koha kur – pak më herët a pak më vonë -, si zakonisht, kthente në shtëpi, që ishte rreth treqind metra pranë, të hante drekën. Kishin marrë nga një raki e po bisedonin. Pesë vetë, të ulur rreth një tavoline. Ishin shokë të ngushtë, djem të familjeve të mira. Kishin mbaruar studimet jashtë dhe situata politike e krijuar, lufta, i kishte lënë pa u integruar në punë, në ato sektorë për të cilët ata kishin studiuar. Nuk kishin dashur të punonin në administratën e shtetit shqiptar gjatë kësaj periudhe të pushtimit, në këto kohëra të turbullta e të vështira. Përveç se nuk e ndjenin të punonin në shërbim të pushtuesit, me gjithë garancitë që jepnin vetë gjermanët se nuk do të ndërhynin në punët e shtetit shqiptar, ata nuk kishin preferuar të pranonin asnjë post apo detyrë, por ishin tërhequr dhe prisnin situata të tjera më të favorshme. Zakonisht, grumbulloheshin në ndonjë kafe e bisedonin, duke ndjekur me interesimin më të madh zhvillimet politike dhe situatën e Luftës së Dytë Botërore. Lajmet kryesore, ata që kanë aktualitetin më të madh janë zhvillimet e operacioneve ushtarake në Evropë. Nga në të gjitha frontet lajmet janë të gjithë në disfavor të ushtrisë gjermane dhe në favor të Frontit të madh Antifashist, të kryesuar nga Shtetet e Bashkuara të Amerikës dhe Anglia nga njëra anë dhe Rusisë së Stalinit të frikshëm nga ana tjetër. Biseda përqendrohej pastaj tek çështja tjetër më e rëndësishme e atyre ditëve: pasi gjermanët të tërhiqeshin nga Shqipëria, ç’do të bëhej? Kush do të vinte në pushtet? Nga të gjithë frontet, ushtria e lavdishme gjermane po tërhiqej me shpejtësi. Edhe në Shkodër kishte filluar largimi i trupave gjermane, që vinin nga Greqia, Maqedonia dhe Jugu i Shqipërisë, grumbulloheshin në Shkodër dhe në zonën përreth saj, e pastaj niseshin. Merrnin rrugën e Hanit të Hotit, për në Kroaci për të kaluar pastaj në Austri si dhe rrugën e Pukës, kalonin në Kosovë e pastaj iknin në Austri. Grumbullimi dhe largimi vazhdonte. Rrugët e qytetit ishin plot me ushtarë, makina, motoçikleta e autoblinda. Shiheshin kudo ushtarë me kapota të murrme, me helmeta në kokë, me automatikët e tyre “sharz” në duar. Të zymtë, të pa komunikueshëm, të pa depërtueshëm. Ndjehej herë pas herë urdhri i ndonjë oficeri gjerman, që të kallte datën: i rreptë, i prerë, i frikshëm.

Atë ditë pra, aty nga mesdita, gjendeshin në mejhanen e Kol Tushës jo vetëm këto djem të mirë, por edhe dy a tre klientë të tjerë. Njëri prej këtyre pak klientëve, kishte nxjerrë kokën te xhami i dritares dhe siç duket, diçka duhej t’i kishte thënë një ushtari gjerman, që ishte jashtë, në trotuar. Apo ndoshta i kishte bërë vetëm një gjest?!! Ndoshta, ndoshta se kishte kujtuar se ikën e morën fund gjermanët dhe ... edhe mund t’i bësh një gjest atyre, ose ndoshta ... kush e di se përse? Gjoni kishte dëgjuar jashtë britmën e ushtarit gjerman që kishte kërcënuar dikë në mejhane dhe me automatikun e tij “sharz” në dorë kishte zënë derën e mejhanes. Ushtari kishte lëshuar vetëm një thirrje drejtuar skuadrës që gjendej vetëm pak metra larg tij, patrullës së shërbimit, aty. Gjoni e kishte kuptuar se dikush prej atyre që ishin brenda diçka kishte bërë. Nuk kishin kaluar as dy minuta dhe një patrullë prej pesë ushtarësh, me një oficer në krye - patrulla që rrinte zakonisht në atë vend në Shkodër, tek truma e Dugajve te Reja - hyri brenda lokalit dhe i arrestoi të gjithë ata që ishin gjetur brenda. Edhe të pesë shokët, me Gjonin e shkretë, që sapo kishte çuar gllënjkën e fundit e po bëhej gati të shkonte në shtëpi. “Halt, alle mit uns”. “Ndal, të gjithë ejani me ne”. I shkreti Gjon! Nuk kishte pasur kohë as të hapte gojë, kur skuadra e ushtarëve i kishte vënë para, i kishin hipur me britma në një makinë që ishte gjendur aty dhe i kishin dërguar drejt e te ndërtesa e Gestapos, në pak minuta. I ulin të gjithë fakirët fatkëqij e drejt e te birucat. Atje i kishin marrë emrat.

Ndërtesa e Gestapos ishte një shtëpi e madhe dykatëshe. Nuk binte drejt e në rrugën e gjerë, por duhej të futeshe në një si kthesë të vogël, në një rrugicë pak metrash e pastaj të dilte para kjo ndërtesë hije-rëndë. Kishte një oborr të gjerë, të rrethuar me hekura të punuar. Para ndërtesës gjendej një postbllok. Aty kishte ushtarë roje, ndërsa makinat e shërbimit dhe motoçikleta gjendeshin brenda oborrit. Dera kryesore e ndërtesës, një derë me dy kanate të mëdha, ishte e hapur. Sapo hyje brenda, të dilnin para një palë shkallë që të çonin në katin e sipërm. Aty gjendej komanda SS-se. Komandanti i trupave SS për krejt krahinën e veriut ishte Friedrich Hausding. Ai nuk rrinte atje. Banonte në një shtëpi private në Shkodër, ku aty rrinte gjithë kohën. Prej atje jepte edhe urdhrat. I kishte kufizuar në maksimum lëvizjet, kryesisht për arsye sigurie, në ato kohëra tërheqjeje. Ishte gjeneral me gradë. 

Në katin poshtë, të ndërtesës, në anën e majtë, sapo hyje, ishin birucat. Gjermanët i kishin përshtatur dhomat e kësaj shtëpie, të gjitha në rresht. I kishin bërë dhoma burgu, tamam-tamam qeli. Kishin mbyllur dritaret dhe kishin hapur nga një dritare të vogël, të ngushtë, sipër, thua afër me tavanin. Ato ishin me shufra të trasha hekuri. Edhe po të priteshin hekurat, dritarja ishte aq e ngushtë, saqë nuk lejonte që një trup njeriu të kalonte përmes saj. Në dhomat nuk kishte ndriçim. Gjendej pranë dyerve nga një kovë për nevojat personale, e mbuluar me kapak, që të nesërmen, të burgosurit duhej ta pastronin vetë, në banjat.

Me britma të frikshme, me urdhra të rreptë e pa pikë mëshire i shtynë të gjithë nëpër qelitë. Dikush qëlloi vetë i dyti në qeli. Gjonin e lanë vetëm. Gjonin e shkretë e kapi paniku, por edhe trishtimi. Një hall i madh ia zuri frymën. “Po tashti, si do të shkonte kjo punë? A do dal prej këtu? Çfarë do të më bëjnë? Shtëpia nuk di asgjë! Kujt t’i them? Kë të lajmëroj? A ka marrë vesh kush se ç’më gjeti? A thua na ka parë kush kur na arrestuan? A thua dikush ka çuar fjalë në shtëpi?”. Zemra po i rrihte me forcë, sa po ia çante gjoksin. Frika se nuk do të dilte më gjallë prej aty, në fillim, e pushtoi të tërin, si një fuqi mizore, tirane. Ankthi iu mblodh në grykë, pastaj në gjoks, në formën e një dhimbjeje shtrënguese. Iu duk se iu morën mendtë. U djersit. Pastaj, pas-koka iu mpi. Krejtësisht i mpirë dhe i pafuqi, pas një lufte të tmerrshme, midis frikës se mori fund dhe dëshirës së pafund për të jetuar, kishte ndenjur në pritje. Ishte përpjekur të mblidhte veten. Diçka do të ndodhte, nuk mund të vdiste kështu, pa bërë asgjë, pa i pasur borxh askujt, ashtu rastësisht, kot. Kishte qenë në luftën italo - greke; kishte menduar se atje edhe mund të vdiste, por se do të merrte fund në këtë mënyrë, nuk i kishte shkuar kurrë në mendje. Në atë luftë të gushtit të vitit 1940, plumbat i kishin kaluar shumë pranë dhe vdekja gati e kishte mbërthyer disa herë, në betejat e zhvilluara në malet e Jugut të Shqipërisë, në Gramoz. Por nuk kishte vdekur. Dhe sa më shumë po mendonte në ato çaste, në birucë, se jeta i kishte shpëtuar disa herë mrekullisht, aq më shumë nuk mund ta kuptonte dhe as ta shpjegonte sesi mund të vdisje kot, pa asnjë shkak, pa bërë asgjë, thjesht se qëllon në një mejhane, ndërsa një klient ndoshta ... pak i pirë, i thotë një ushtari gjerman një fjalë, që tamam-tamam, nuk dihet se çfarë i kishte thënë, ndoshta jo një fjalë, por një gjysmë gjesti, përtej xhamit, nga brenda mejhanes, apo mos ndoshta gjermanit një lëvizje e pakujdesshme mund t’i jetë dukur ashtu, një ngërdheshje apo.... një kërcënim?

Po mendonte e frika i shtohej; koha kalonte. Asnjë fjalë, asnjë shenjë, asnjë lajm. Veç i kishte lindur një shpresë: shpresa se do të davaritej keqkuptimi. Kishte marrë zemër pak e nga pak, duke u përpjekur të qartësonte situatën. E dinte se nuk kishte asnjë faj dhe këtë ai do t’ia thoshte të parit që do ta merrte në pyetje. Kujtdo që do ta thërriste, do t’i tregonte atë që ai dinte se çfarë kishte ndodhur. Thjesht, po pinte një gotë raki me shokët e tij dhe ishte gati të shkonte në shtëpi. S’kishte bërë asgjë. Kjo ia lehtësonte frikën. E bënte të merrte paksa frymë lirshëm. Po, po, do t’ia thoshte të parit që do ta pyeste. Po sigurohej: do të mblidhte të gjitha forcat e kur ta pyesnin, do të bënte be e rrufe se nuk dinte asgjë, se as ai e as shokët e tij nuk kishin bërë asnjë gjest, se ishin krejtësisht të pafajshëm. Ishin tek një tavolinë, në anën e murit, thellë dhe jo pranë dritares. Ushtari që kishte parë personin, me siguri nuk e kishte parë as Gjonin e asnjërin nga shokët e tij tek xhami. Kjo gjetje po i jepte forcë e zemër. Pastaj, askush nuk e kishte ngacmuar gjermanin. Ai kishte qenë aty brenda. Kishte dëgjuar gjithçka: askush nuk i kishte thënë asgjë. Ja, tamam këto do të thoshte, do të garantonte se kështu kishte qenë puna. Pastaj, kishte menduar me vete: “edhe mund të vdesësh kur e ke një faj, por ashtu, kot, kjo nuk bën vaki. Nuk mund të më qëllojë ky fat” - thoshte me vete. Dhe ishte në pritje: “dikush do ta hapë një herë këtë derë dhe unë do t’ia them këto fjalë”.

Dhe me të vërtetë dera ishte hapur .... një oficer gjerman ishte dukur tek dera dhe kishte filluar të lexonte një vendim. Gjatë leximit, një ushtar roje kishte qëndruar me automatikun drejtuar mbi Gjonin. Oficeri po lexonte vendimin që komanda e SS-ve kishte marrë, atje lart, në katin e sipërm. Një përkthyes shqiptar, i zbehtë dhe me syze, veç sa kishte nxjerrë kokën pas shpinës së oficerit dhe me zë të fortë, përpiqej të përkthente fjalët që të dëgjoheshin. Dhe ja fjalët fatale: “për fyerje të ushtrisë së Reich-ut të Tretë dhe personalisht të Führerit Adolf Hitler”, - të gjithë të pandehurit, tetë gjithsejtë – “dënohen me vdekje, me pushkatim. Ekzekutimi do të bëhet po këtë natë, në orën nëntë”.

Kur kishte dëgjuar këto fjalë, Gjonit gati sa nuk i kishte rënë të fikët. Goja i ishte tharë, gjuha i ishte lidhur. Një gjendje të fiki e kishte mbuluar në çast. As që kishte mundur të hapte gojën. 

Dera ishte mbyllur përsëri. Pastaj, pas hapave të fundit të oficerit, të shoqëruar nga ushtari dhe përkthyesi, që pasi kishin komunikuar këtë lajm të zi derë më derë, nuk ishte dëgjuar më asnjë zhurmë. Heshtje; kalon një kohë e papërcaktuar, plot ankth e frikë, kohë e gjatë, e helmatisur.

 

Tani mund të ishte ora gjashtë e mbrëmjes. Gjoni nuk e ka idenë se sa orë kanë kaluar që prej çastit të arrestimit. I duken një shekull. Nuk di ta dallojë as nga drita e qiellit jashtë. Në nëntor errësohet herët, rreth orës katër. Vetëtimat vazhdonin të lëshonin dritë, që hynte nga dritarja e ngushtë, lart. Pastaj, ca çaste më vonë, vinte zhurma e bubullimave, në fillim ngadalë, pastaj me shungullima të frikshme. Ndjeheshin zhurma motoçikletash dhe makinash jashtë, në oborr dhe në rrugë, pranë ndërtesës. Herë dëgjonte ndonjë urdhër të ndonjë oficeri gjerman, në oborr. Pastaj heshtje. Pastaj, po kështu, motorë, makina, fjalë të shqiptuara gjermanisht. Terri ishte i plotë jashtë. Qelia ishte plotësisht në terr. Nuk i kishin sjellë asgjë për të ngrënë. Pasi i komunikuan pushkatimin, e kuptoi se përse nuk e kishin marrë në pyetje. Do t’i vrisnin. 

Atëherë, i erdhi për të qarë. Edhe mund të qante. Askush nuk do ta shikonte, nuk do të turpërohej: nuk ishte askush aty me të. Solli në mendje jetën e tij plot halle, që kishte filluar e tillë që fëmijë, kërthi. Nëna i kishte vdekur kur ai kishte qenë vetëm gjashtë muajsh. Nuk e kishte njohur kurrë. Vetëm e mbante mend nga ca fotografi që i kishte në shtëpi e që i ruante si relikte. Kishte dalë me rroba të gjata, elegante, me një çadër mode në dore, duke qeshur. Me kapele me vello para. Një zonjë e vërtetë Shkodre. Grua me sharmë dhe me shije. Grua me të vërtetë shumë e bukur. Moderne për kohërat. I mblodhi vuajtjet, fëmijëria e tij e trishtuar, zemër vrarë, një rini që e kishte kaluar i vetëm, i pa kuptuar. Gjyshja, thesari i tij i fëmijërisë, i kishte vdekur kur ai kishte qenë vetëm shtatë vjeç. I ishte dukur se atë ditë i ishte fundosur bota pa gjyshen e tij. Iu kujtua Maria, e fejuara e tij në Itali, që e priste; edhe për atë i erdhi keq. Nuk do ta shihte më. Qysh kur ishte kthyer nga Italia, shpresonte të bashkohej me të, e të martohej. Por u bënë katër vjet që priste; rrugët ishin bllokuar. Askush nuk dilte më nga Shqipëria. Minat ose nëndetëset fundosnin anijet. Gjermanët kishin bllokuar të gjitha anijet e askush nuk lejohej të dilte nga portet. I ruanin për vete, për çdo rast. Kishte shpresuar tamam se në këto kohëra, lufta po mbaronte. Ai do të nisej menjëherë për Itali, drejt e te Maria. Por gjithçka po merrte fund sonte, pas pak orësh. Tamam në ditët e fundit, kur shpresat ishin më shumë se kurrë se lufta po përfundonte, po vendosej paqja e po i hapeshin dyert e jetës për t’u bashkuar me njeriun e tij të zemrës, tamam në këto ditë, atij i duhej të vdiste. Ç’tmerr! Ç’keqkuptim i hatashëm. Sa i pamëshirshëm po tregohej fati, tamam në këto ditë, kur gjithçka shpresohej të kthente për mbarë!. Atëherë, nuk i gjeti asnjë kuptim jetës. Kaq e kotë qenka jeta, kaq mashtruese? Kaq pa domethënie? Kaq e thyeshme? Kaq e brishtë? Si mund të përfundojë kështu? Por jo vetëm për të! A do ta duronte babai i tij, Marku, vdekjen e të birit, Gjonit, djalit që i kishte vuajtur aq shumë? Ndjeu një dhimbje të madhe për të atin. Dhe e pushtoi ngashërimi, trishtimi, dhimbja e vaji. Një vuajtje e thellë dhe fortë. Lotët filluan t’i rridhnin faqeve. Mendja i shkoi te familja e tij. Çfarë ishin duke bërë tashti?  Patjetër që të gjithë ishin duke pritur Gjonin me ankth të madh. Kandili duhej të ishte ndezur në shtëpi, edhe pse ishte e rrezikshme nga bombardimet angleze. 

 

***

 

Te shtëpia e Gjonit të gjithë ishin në hall të madh e në ankth. Si ishte e mundur që Gjoni të zhdukej ashtu, pa lënë gjurmë, pa lajmëruar askënd? Ai që ishte aq i rregullt e i sjellshëm, aq i mirë e korrekt? Ç’t’i ketë ngjarë Gjonit? Kishin pritur mesditën, kur ai vinte si zakonisht, kur tryeza ishte e shtruar dhe ishin gati të hanin, por nuk kishte ardhur. Kishin pritur gjatë, por dera nuk kishte trokitur. Gjoni nuk ishte dukur. Tani ora ishte gjashtë e Gjoni ende nuk kishte ardhur. Në orën katër e gjysmë hynte në fuqi shtetrrethimi dhe askush nuk mund të dilte e të ecte rrugëve. Ishte ndalim qarkullimi. Njerëzit e tij nuk dinin se ku të shkonin e ta kërkonin. Po të pa ushtari gjerman te Dugajët e Reja, të sharronte në vend, pa të pyetur e pa ta përtuar. Deshën të shkonin deri te shpija e Nushit, njëri prej shokëve të Gjonit, por patën frikë të dilnin në rrugë. Gjermanët ishin si të tërbuar ditët e fundit. Tamam tri ditë më parë, në mbrëmje, furrxhiu i lagjes Rus Katolik, Luigj Gjeluci, në orën dhjetë të natës, pasi kishte nxjerrë kokën tek dera jashtë dhe kishte kontrolluar me shikim se a kishte ushtarë apo patrullë gjermane rrugës dhe pasi ishte siguruar se nuk kishte frymë të gjallë, kishte dalë nga furra e tij për të derdhur një enë me ujë dhe i ishte afruar kanalit, pranë trotuarit, për ta zbrazur atë të shkretin kazan, kur kishte ngrënë një breshëri plumbash që e kishin lënë të vdekur në vend. Ushtari gjerman që bënte shërbim te Dugajët e Reja, sapo kishte parë lëvizjen e një njeriu nga larg, kishte qëlluar me mitraloz mbi të, duke e vrarë. Të nesërmen thanë se ishte bërë copë – copë dhe kishin hequr shumë për t’ia mbledhur gjymtyrët. Një mësim i hidhur që askush të mos guxonte të lëvizte në atë orë.

 

Ku ta kërkonin Gjonin tani? Kishte shkuar ndërkohë shtatë e mbrëmjes dhe ai nuk ishte kthyer. Gjoni e dinte shumë mirë se në orën katër e gjysmë vihej shtetrrethimi e askush nuk mund të dilte e as të ecte rrugëve. Ku kishte shkuar pa lajmëruar? Është e pamundur që Gjoni të largohej e të përfundonte me ndokënd në këto kohëra. Pastaj, te kush mund të kishte shkuar? Me kë mund të ishte larguar? Me ndonjë vajzë? E pamundur! Nuk kishte vajza atëherë që të ishin të gatshme për aventura të tilla, aq të rrezikshme. Edhe po të kishte ndonjë të kësaj natyre, ai, një djalë shumë i rregullt, nuk mund të largohej e të zdërhallej, duke merakosur shtëpinë, ku për qejfet e tija, të linte familjarët në ankth e në pritje. Gjoni këtë nuk mund ta bënte kurrën e kurrës. Atëherë, patjetër që do t’i ketë ngjarë diçka? Po çfarë? Kush e di? Kush mund të na tregojë? Ku të shkojmë? Kë të pyesim? Ku shkohet tani? Nuk dilet rrugës. Ata po përpëliteshin e po digjeshin prej hallit. Më shumë se të gjithë, po vuante babai tij, Marku. Sa nuk po qante. I shkreti burrë: ishte gati të shpërthente në vaj, prej çastit në çast. “Çfarë ma ka gjetur djalin tim, Gjonin?”.

* * *

 

Gjon Terzia kishte lindur në gusht të vitit 1917. Mbeti jetim kur ishte vetëm gjashtë muajsh. Nëna e tij vdiq papritur, nga sëmundja e spanjolës, që bëri kërdinë në Shkodër, në janar - shkurtin e vitit 1918, në vitin e fundit të Luftës së Parë Botërore. Ishte një epidemi që ra në Shkodër. Statistikat tregojnë se viktimat qenë të shumta, me mijëra. E quajtën spanjollja, sepse u tha se vinte nga Spanja. Më vonë u mur vesh se kishte qenë një epidemi bronkopneumonie akute dhe vdekjeprurëse.

I ati i tij, Marku, ishte martuar për herë të dytë. Kishte marrë për grua Angjen. Nga Shiroka. Edhe Marku kishte qenë nga Shiroka dhe kur kishte qenë i ri, e kishte kërkuar Angjen për grua, por familja e saj nuk ia kishte dhënë. Marku ishte peshkatar, i varfër, pa mjete pune e pa dyqan. Atë peshk që zinte në liqen e shiste. Familja e Angjes ishte më e kamur. Kishin barka, d.m.th. sule dhe gjuanin mirë peshk. Angjes i kishte pëlqyer Marku. Ishte i bukur, me flokët kaçurrela e me trup të bëshëm, muskulor, si të derdhur, me një ecje të lehtë e të shkathët. Por familja nuk kishte qenë dakord e nuk ia kishin dhënë. Asaj se ç’i kishte mbetur brengë në zemër ky djalë i ri e energjik. Ishte ndër më të mirët djem që ajo kishte parë në fshatin e saj, Shirokë. Pa diskutim, kishte qenë kandidati më i mirë që i kishte propozuar Angjes, por ishte i varfër. Angjen e martuan, jo shumë kohë më vonë, me Cin Simën, që ishte diçka më i kamur, shtëpi e madhe, me sule shumë, me rrjeta e me vend ku të shiste peshkun. Cini ishte një peshkatar vendas, aty pak pas të tridhjetave, që çuditërisht, i ishte shtyrë pak martesa. Fshatarët e konsiderojnë fatkeqësi martesën e vonë, si një të metë të madhe, si një abuzim me nënën natyrë që të ofron mundësinë që qysh herët të gëzosh misterin grua, nën bekimin e lidhjes së jetës bashkëshortore. Kush është ai i ngeshëm, ai i ngopur, ai që nuk di apo nuk do të përfitojë nga kjo dhuratë? Ky tip diçka ka, diçka nuk shkon te ai. Kush është aq fortë, sa t’i bëjë ballë tundimit e ta shtyjë martesën? Të përballojë faktin se të gjithë shokët martohen e gëzojnë e ti shtyn kot, pa arsye, të marrësh gruan tënde? Kush ka durimin që të nxjerrë kundërshtime çdo ditë e për çdo rast e të paraqesë argumente refuzimi për vajzat që i propozohen? E kujt t’i kundërshtosh? Nënës, motrës së martuar, tezeve, hallave e grave të tjera që të masakrojnë pa pushim me propozime për vajza të ndryshme, vajza që kanë kaluar në filtrin e tyre e kur nuk ke arsye se përse t’i refuzosh? Torturë e padurueshme! Por edhe fshati fillon e të merr si shumë nëpër gojë, nxjerr gjithë farë hamendësimesh për mungesën e kësaj fejese, që vonon të kryhet. Kush ka durim ta lejë veten të prozhmohet e të pranojë iluzionet e shoqëruara me gazin ironik? A mos ndoshta ky fshatari që shtyn martesën është i sëmurë? Kur një fshatar vonon të realizojë këtë gëzim të kapshëm lehtë, atij i mungon diçka. Cini vonë ishte martuar me Angjen. Arsyet e kësaj martese të vonë kurrë, askush, nuk i mori vesh. Plot tridhjetë e dy vjeç, një ditë të diele, vuri kurorë në kishën e fshatit Shirokë. Shumë vonë, në krahasim me shokët e tij. Ndërkaq, koha filloi të kalonte, viti i parë i martesës po mbushej: Angja nuk po kishte fëmijë.

 

Marku i ri ishte larguar nga Shiroka, kur kishte qenë rreth njëzet e dy-tri vjeç. I fortë, i shkathët, energjik, kishte filluar punë në pazarin e Shkodrës dhe aty, me ndihmën e një të njohuri, kishte marrë me qira një dyqan ku shiste peshkun që ia sillnin disa shirokës, por edhe peshkatarët e Dajlanit, atë që ata zinin gjatë ditës. Aty ishte kapur pak. Kishte formuar një lloj klientele. Fati deshi që një ditë, një dyqanxhi shkodran, që e kishte dyqanin e tij ngjitur me dyqanin e Markut, t’i propozonte atij për grua një vajzë të re, që e kishte komshi. Vajzë me shpi të sajën, vajzë e vetme, e vetmja e metë e së cilës ishte se nuk kishte as babë e as vëllezër. Kishte qëlluar e vetme. Kjo e shkreta ishte rritur jetime, vetëm me të ëmën, një grua rreth të pesëdhjetë e pestave. Kishin jetuar duke dhënë ca prona me qira, një dyqan në Badra dhe ca tokë në Bardhaj, që ishte vresht. Disa prodhues vere i jepnin një shumë parash vjetore fikse për qira. Nuk kishte kush të kujdesej për këto prona, nuk kishte burra. Vajza kishte qëlluar pa mbrojtje. Nuk hynte as në familjet e pasura e as në ata të varfrat. Pak dihet për të. Koha, kjo mësuese e madhe, mbulon edhe detaje shumë të rëndësishme. Është detyrë e saj, që e kryen për këdo e në çdo kohë, por që shumë herë nuk na leverdis; por nuk na pyet. Në këtë rast, na ka lënë pa të dhëna. Veç, për atë vajzë dihet se urtia dhe përvujtëria e kishin mbrojtur nga çdo prozhmim apo përfolje. Duke qenë pa baba e pa vëllezër, nuk e kishte atë vlerë që i japin burrat e fortë e punëtorë një familjeje që, edhe po nuk je i rangut të lartë, prapë se prapë ke mjaft vlerë në vetvete, vetëm për faktin se burrat me punë do të shkojnë larg, do të bëjnë një fat, do të formojnë një emër. Ai emër i nderon anëtarët, ai emër është garancia për vajzat që duhet të martohen; ky emër është mbrojtja për gratë e këtyre burrave të fuqishëm. Vajzat e këtyre familjeve janë plot siguri e gjeste të shkatha, që pasi i kopjojnë nga shoqet e rangut të tyre, apo i shpikin vetë, o në shumicën e rasteve i mësojnë nga nënat e tyre, dinë t’i vizatojnë me linja elegante, kudo ku janë apo kalojnë. Ndërsa gratë  e këtyre burrave kthehen në zonja të rënda, të majmura në rëndësinë e tyre endur me hipokrizi, rëndësi që i lexohet në gjestet e ngatha, veshur me përtaci, të ngjyruara me pak llastim, kur flasin apo kur ecin, kur dalin për vizita apo kur shkojnë në kishë, që me dashje, me një aktrim mjeshtëror, sikur lozin këto role përpara një publiku të padukshëm, por kudo të pranishëm. Respekti që të tjerët që kanë për to, është regjisori i magjik që i mëson si të sillen; është pasuria që ato zotërojnë që i mëson si t’i administrojnë këto gjeste. Ndërsa kjo vajzë nuk kishte asnjë nga këto katikule. Ishte krejtësisht e çliruar nga komplekse të kësaj rëndësie. Po të bëhej kjo martesë, edhe fati i saj mund të kthente. Po të merrte Markun, po të ishte ai punëtor, po të kërcente ai vallen si duhej, si shumë talente të tjerë, fati do të ndërronte edhe vajzën edhe për Markun. Si kishte ndërruar për shumë kënd. Kështu kishte ndodhur me shumë të tjerë, që kishin bërë emër në Shkodër.

Por të kthejmë tani tek vajza që i propozuan. Vajza ishte e mirë dhe e butë, natyrë e ndjeshme, e dashur, vajzë kokë ulur. Kishte mbaruar shkollën shtatëvjeçare të murgeshave. Por në mungesë të babës e të vëllezërve, këtu kishte marrë fund arsimimi i saj. Nënës së saj nuk ia kishte mbajtur ta çonte kund me studime. Nuk kishte as para e as besim në ato kohëra. Marku pranoi ta merrte. Më mirë nuk mund të bëhej për të. Kishte pasur dy rrugë: ose të merrte një grua nga Shiroka e të martohej me të dhe ta sillte në Shkodër, e për këtë të merrte një shtëpi me qira e të hiqte të zitë e ullirit; apo të merrte këtë shkodrane të re, por pa mbrojtje e të pafuqi. Nusja me krushqi të dobët në ato kohëra ishte si me një këmbë të thyer: shenjë pafuqie kur nuk kishe as vjehrri të fuqishme e as kunetër të kapur. Por, po të ishte ashtu, Markut nuk do t’i binte në hise ajo soj vajze. Po ta merrte, Marku nuk do të kishte nevojë të blinte shtëpi e as të merrte me qira. Do të hynte kollovar tek nusja. E kështu bëri. U martua dhe hyri në shtëpi të nuses dhëndër. Pas një viti lindi Gjoni. Por, si thashë edhe më sipër, nusja e re, Zina Leshi, e bija e Kel Lleshit, kishte vdekur kur Gjoni kishte qenë vetëm gjashtë muajsh. Ai nuk e njohu kurrë nënën e tij.

 

Kur i vdiq e bija, gjyshja e Gjonit, përveç vuajtjes së madhe për humbjen e së bijës, ndjeu një tjetër frikë, jo më pak të tmerrshme. E shkreta plakë, filloi të mendonte me vete: “Tashti dhëndri i ri kollovar do të ikë prej meje, se s’ka ç’bën me mua. Do të më marrë djalin e vogël me vete, do të ma heqë fëmijën”. Dhe pasi e pleqëroi me shpejtësi rrufe punën me vete, i bëri Markut këtë propozim: “Mark, mua të shkretën më gjeti, ç’më gjeti. Ti ke dy rrugë: ose të ikësh nga shtëpia e të marrësh edhe djalin e vogël me vete, ose të ... marrësh një grua tjetër e ta sjellësh këtu, në këtë shtëpi. Unë e kam menduar ... më dhëmb shumë e do të kisha hallin më të madh të shihja që në shtëpinë time të sillet një grua tjetër, por do ta pranoja këtë sakrificë të madhe, vetëm për Gjonin. Nuk dua që ai të rritet pa nënën e tij e dua që sa të jem gjallë, t’i jem unë nëna e tij, në vend të sime bije. Ti merr një grua tjetër e jeto këtu, nëse ti do. Nuk do të jetë e lehtë për ty të sillesh me këtë fëmijë rrugëve, pa grua, me qira. Fëmija mund të sëmuret e të vdesë e unë nuk mund ta duroj një tragjedi të dytë”.

Marku kishte menduar dhe ... e kishte pranuar. Për të kishte qenë e lehtë. Që do të martohej përsëri, kjo nuk donte shumë mend. Nuk mund të rrinte vejan gjithë jetën me një djalë të vogël jetim. Pastaj, ishte burrë dhe burri ka nevojë për shërbimin e gruas, që të lan e të shpërlan, të bën për të ngrënë, gjen sofrën gati, gjellën e ngrohtë dhe shtëpinë hapur. Sikur të dilte prej shtëpisë së nuses së vdekur, do t’i duhej të lëvizte me Gjonin e vogël, duke e lënë dorë më dorë, ndërsa ai ishte në punë. Njerëzit e tij ishin në Shirokë. Ai mund ta çonte Gjonin atje, por nuk ishte e drejtë t’ia hiqte së vjehrrës për t’ia çuar familjarëve të tij ta mbanin. Për të, rrugë më të mirë nuk kishte: të rrinte te vjehrra, e cila do të mbante edhe djalin, kurse Marku do të merrte një grua tjetër. E kështu vendosi të bënte.  

Një ditë, pak kohë pas tragjedisë që e gjeti të shkretin Mark, në Pazar të Shkodrës vjen lajmi se në Shirokë ishte mbytur barka e Cin Simës, ku brenda kishte qenë vetë i shkreti Cin. E kishte zënë një stuhi e papritur në liqen; i ka liqeni i Shkodrës këto të mallkuara stuhi dhe Cin Sima, i shoqi i Angjes, i asaj që Marku e kishte kërkuar dikur ta merrte për grua, ishte mbytur: shkurt kishte vdekur. Markut, pas kësaj ngjarjeje, i kishte shkuar ndërmend të kërkonte Angjen, tashti që i shoqi i saj vdiq. Vetë ai kishte mbetur vejan. Nuk ishte e lehtë të gjeje një grua të re për një vejan. Për Angjen, ai kishte pasur një pikë të dobët. E re, e gjatë, me flokët e zeza, që i jepnin një sharmë e një nur tërheqës, me atë mishin e saj ngjyrë gruri, kurm i fortë e i ngjeshur: gjithmonë i kishte mbetur mendja tek ajo. Tashti që ajo kishte mbetur e ve dhe pa fëmijë, patjetër që nuk do të kishte më pretendime. Nuk ishte e lehtë të gjejë një burrë të dytë, ashtu si mund të donte familja e saj, mbasi të ka vdekur burri i parë e nuk ke pasur fëmijë me të. Të mos kishe fëmijë nga martesa e parë e kur je duke kërkuar një burrë të dytë, për Angjen e shpinë e saj mund të ishte gjë e mirë, se nuk kishte bishta mbas vetes; kush do të ishte ai burrë që do të pranonte të merrte gruan në shtëpi me fëmijët e tjetërkujt pas vetes? Askush! Ndoshta dikush, por më mirë, askush! Por për të tjerët nuk ishte krejt kështu: ka mundësi që ajo nuk lind e kush e fut në shtëpi një grua shterpë? Marku i bëri të gjitha këto llogari. Fëmijë të tjerë ai donte e ç’ke me atë punë! Por një bindje e thellë i thoshte se Angja nuk kishte aso problemesh e kushedi si kishte qenë puna me Cin Simën. Në fund të fundit, edhe po t’i binte ai hall e nuk do të kishte më fëmijë, ai e kishte një fëmijë, Gjonin, ndërsa Angja...?

Kështu, pasi i peshoi punët mirë, çoi njerëz dhe e lypi Angjen për grua. E bile ia tha që në fillim shkuesit që t’ia kujtonte shtëpisë së Angjes para se jepte mendim, gati-gati si t’i shtynte të thoshin po-në: “do të jetojmë te shtëpia e gruas së parë”. Familja e Angjes, pa një pa dy, e dhanë. Nuk mund ta humbnin një rast të tillë për kot. Kështu, Angja erdhi nuse në atë shtëpi ku plot një vit më parë kishte dalë e vdekur e zonja e saj. Fati është i çuditshëm. Zina Lleshi dhe Cin Sima dukej sikur kishin vdekur për të kurorëzuar ëndrrën e Markut e të Angjes. Sikur ka mister në disa martesa, mistere që askush nuk i kupton, por vonë, kush vrojton do raste, sikur kujtohet, sikur e sheh se nuk është rastësia protagonistja që lidh këto martesa, por diçka tjetër, që nuk mund ta shpjegojmë. Thuhet se është fati, personifikim i një fuqie që duket se ka në dorë jetët e njerëzve, por askush nuk e ka parë e takuar; sidoqoftë, diçka ka në këtë mes. Sepse, duket sikur këto martesa janë si rrënjët e ca pemëve, që në vend që të futën thellë në nëntokën e së zakonshmes, për t’u varrosur në të parëndësishmen, në lumin e nëndheshëm demografik, dalin në pah e bien në sy, si për ta provokuar shikimin e si për ta ngacmuar vëzhgimin. Kur vendos kjo dorë e padukshme të bëjë dikë të lumtur, i trazon ligjet dhe bëhet e njëanshme, e kështu hidhet në fushë të lojës, për t’i bërë ndere e favore kryesisht këtyre anonimëve fatlumë. Këput kurorë për të lidhur të tjera. Dhe kryhet lidhja e dëshiruar, që shumë të zotë e të famshëm nuk arrijnë ta realizojnë. Natyra dridhet e gjëmon, jetët bien e vdesin, viktimat qajnë një jetë të tërë veprimin e kësaj dore të padukshme, që ka vendosur të kurorëzojë ëndrrat. Për të bërë këto bashkime, fati misterioz, i keq apo i pamëshirshëm – kush mund ta thotë? - pret me sëpata jetët, që bien si trungjet për tokë dhe me shpatën vrastare shpon zemrat. Po t’ia përshtatnim këtë rast, do të thotë të lidhte në martesën aq të dëshiruar Markun me Angjen! A thua është tamam kështu? Ka shumë mundësi se po. Pak a shumë kështu mendonin edhe ata. E bija e tyre, Gjenovefa, thoshte se të dy prindërit kishin qenë të bekuar nga Zoti, që me një goditje të dyfishtë i kishte hequr pengesat i kishte hapur rrugën, duke i bashkuar në martesë. Ata nuk kishin faj e as ndjenin faj. “Ishin punët e Zotit”. “Rastësia vepron një herë” - thoshin – “por jo dy, se nuk është më rastësi, është plan i Zotit. Vdiq Zina Lleshi dhe Cin Sima, për t’u bashkuar nëna e baba”. Emrat e këtyre dy viktimave të gjora të këtij fati nuk do t’i kishte njohur lexuesi i sotëm, po të mos kishim vendosur të tregojmë historinë e Gjonit dhe të lëmë të vërehet në horizontin e largët masa e madhe e dhimbjeve qe e pritnin. Marku u martua dhe solli në shtëpinë e Zinës, Angjen, por me një dyshim diku - diku në një skutë të zemrës së tij: a bën Angja fëmijë?

 

Koha kaloi e vitet rrodhën. Marku u bë me pesë fëmijë të tjerë. Gjoni i pari dhe pesë të tjerë bëjnë gjashtë. Veç, që në fillim, ishte vënë re një gjë: fëmijët nuk ishin njëlloj. Gjoni ishte shumë fin, i zgjuar, gjitha pesa në shkollë (pesa ishte nota më e lartë), i ndjeshëm, i dhimbshëm, i dhënë pas letërsisë dhe muzikës. Lidhi menjëherë miqësi me dom Ndre Mjedën, poetin plak, melankolikun delikat, tingëlluesin. Me shokët e tij, temat e preferuara janë arti, historia, leximet. Ndërsa pesë fëmijët e Angjes nuk dallojnë për asgjë. Të thjeshtë, të mirë, por të thjeshtë. Nuk shihet asgjë e veçantë në to. Sapo rriten, Marku merr dy djemtë e tij shegertë në dyqanin te Dugajtë e Reja. (Tashti është larguar nga Pazari i Shkodrës dhe ka ardhur me dyqan në qytet). Nuk shkëlqejnë, nuk mësojnë, nuk i pëlqen asgjë. Gjoni i shkretë vazhdon të marrë nota të mira. Mbaron shkëlqyeshëm gjimnazin e Shkodrës. Marku, kur e sheh të birin që merr nota të mira, mendon ta çojë në shkollë, në universitet, jashtë. Shkurt, Gjoni i ka të gjitha arsyet të shkojë jashtë e të studiojë. Në fund të fundit, është pronari i shtëpisë dhe nuk pretendon se shtëpia i takon atij, por është përgatitur ta ndajë bashkë me tre vëllezërit e tjerë atë që i ka mbetur nga e ëma. Është natyrë intelektuale, puna fizike është vuajtje për të. Për më tepër, ishte rritur pa nënën dhe këtë mungesë të madhe duhet t’ia mbushtë disi babai i tij, që e donte deri në marri. “Gjon” – i thotë Marku, i ati -, “shkollën e mesme e mbarove; kam menduar të të çoj në shkollë, në Itali. Shpenzimet do t’i paguaj unë. Ta ka baba borxh. Ti zgjidh degën që do”. Gjoni kishte qarë nga gëzimi. Nuk do të bëhej shitës peshku, as punëtor, as hamall. Po i hapej rruga e jetës. Dhe menjëherë niset e pyet Sandrin, të birin e Angjelin Çurçisë: “çfarë shkolle do të bësh ti?”. Sandri i ishte përgjigjur se donte të studionte për oficer ushtrie. Gjoni i kishte thënë se i ati do t’i paguante bursën e studimit. “Pse nuk studion për oficer policie?” - I kishte thënë Sandri. Gjoni kishte kërkuar të dinte diçka më tepër dhe ai ia kishte shpjeguar. Daja i tij, Cin Muzhani kishte mbaruar studimet në Karzerta të Italisë dhe tani ishte komandant i xhandarmërisë, në Durrës. Gjoni zgjedh dhe vendos. Në Kazerta, për oficer policie. Dhe ishte nisur, ishte regjistruar dhe kishte filluar studimet. Ishte shtatori i vitit 1936. Në Tiranë sundonte mbreti Zog, i cili kishte dhënë fryte të vërteta në forcimin e shtetit shqiptar.

 

***

 

Në Kazerta Gjoni kishte parë botë me sy. Ah si i shpjegonte ai bukuritë e Napolit. Kazerta është një ndër qytetet rreth këtij qyteti gjigant. Thoshte se kur kishte qenë në tren, duke shkuar një herë në Napoli, kishte dëgjuar atë proverbin napolitan: “Vidi Napoli, poi mouri”. Por edhe Kazerta me të vërtetë e kishte magjepsur. Dikur atje kishte jetuar familja mbretërorë Savoia e Italisë dhe Pallati mbretëror, regjia e Savoiës, ishte një kryevepër e radhë arkitekture dhe arti. Por kishte edhe bukuri të tjera. Shkolla ishte akademi ushtarake dhe policore. Vazhdonte në traditën e përgatitjes së kuadrove që nga koha kur mbreti i Italisë kishte jetuar atje. Musolini po vazhdonte këtë traditë dhe i kishte dhënë shumë rëndësi përgatitjes së kuadrove për ushtrinë e tij. Ai po bëhej gati për luftërat e tij pushtuese dhe akademia kishte fituar rëndësi, prestigj dhe emër të mirë. Më vonë, u bë ndër më të preferuarat, sepse aty vinin të studionin shumë studentë, jo vetëm italianë ose të ndonjë vendi pa universitet, si Shqipëria, por edhe nga shumë vende të Evropës. Bile edhe nga Gjermania e Austria kishte shumë prej atyre që kishin sjellë bijtë e tyre për të studiuar. Në atë shkollë kishte studiuar edhe komunisti gjakatar e i pashpirt Mehmet Shehu: kishte kryer akademinë ushtarake. Gjoni studioi mirë. Por nuk i la ato hobet e tija. Leximet: gjeti Dostojevskin, dhe filozofinë: zbuloi Kirkengaard; ndërsa muzika që e pushtoi të tërin ishte operistikja. Rossini, Verdi, Puccini, Bellini, Donizeti, etj. Frekuentonte shumë shpesh teatrin e operës së Napolit. Kur vinte për pushime në Shqipëri, në Shkodër, dhe nëse ndokush që e takonte rrugës e pyeste se për çfarë po studionte në Itali, Gjoni i përgjigjej për “investigatore”, që do të thotë hetues. Nuk njihej fjala hetues më parë në terminologjinë juridike. Në të vërtetë, kjo fjalë hyri në përdorim më vonë në Shqipëri dhe kishte një kuptim shumë të keq: atë të kriminelit komunist. Në Kazerta, Gjoni kishte njohur edhe Marien e bukur, vajzën 16 vjeçare, bijë e të një marinari, të cilën e kishte dashuruar marrëzisht dhe i kishte premtuar ta merrte, por sapo të mbaronte shkollën. Maria ishte një vajzë elegante, nazeqare dhe e hijshme, me një trup vishkull, me sytë e saj të zinj e inteligjentë, plot feminilitet të natyrshëm, sepse nuk kishte pasur kush t’ia mësonte atë të stërholluarin. Në të, Gjoni kishte gjetur shpirtin binjak. Tani ishte në vitin e fundit, ishte viti 1940. Lufta e Dytë Botërore kishte shpërthyer. Italia kishte pushtuar Shqipërinë vitin e kaluar dhe valët e luftës priteshin të përhapeshin në Evropë. Por Gjoni i shkretë kishte një dilemë. Po sikur të rrinte në Itali? Jo, babai do të vuante shumë. Duhej të kthente. Po Maria? Si do ta përjetonte ndarjen me familjen e saj? Këto mendime e pushtonin të tërin. Ishte midis dy zjarresh: Maria dhe familja.

 

***

 

Ora po ecte. Kishte shkuar shtatë e gjysmë. Gjoni ishte i shqetësuar në kulm. Si stuhi, mendimet i mblidheshin në kokë. Edhe pak e do të pushkatohej. Si ta lajmëronte familjen. Thoshin se gjermanët të detyrojnë të hapesh gropën vetë e pastaj të pushkatonin e të groposin aty. Askush nuk e dinte vendin se ku do të pushkatoheshin, askush nuk do të shkonte të kërkonte ndonjëherë trupat. Kush e di se ku do t’i çonin? Familja nuk do ta merrte vesh asnjëherë. Po jeta e tij si po ikte ashtu? Mbështetur për mur, me një frymëmarrje deri në gulçimë po mendonte të gjitha këto. Si rryma të shpejta elektrike, mendimet i ngatërroheshin e i përziheshin, i gjarpëronin në tru. Nga ai lëmsh i kapërthyer mendimesh e torturonte ideja se a e dinte familja e tij se çfarë kishte ngjarë, a e dinte se e kishin arrestuar, a po interesohej kush për të, a ishte vënë kush në lëvizje për ta nxjerrë e për ta liruar? Dhe ankthi, ky tregues shumë i saktë e rrezikut për jetën, i thoshte se, meqë dera nuk hapej, hapa nuk dëgjoheshin e meqë koha po ecte e asgjë nuk po ndodhte, familja nuk kishte marrë vesh gjë. Por edhe po të kishte marrë vesh, ndoshta nuk mund të bënte asgjë; te kush të shkonin në këtë orë, kur nuk lejohej të lëvizte njeri? Po sikur të shkonin njerëzit e shtëpisë te Kisha Françeskane, të flisnin me ndonjërin prej meshtarëve pleq e t’ia shpjegonin punën. T’i thoshin se Gjoni ishte arrestuar, se kishte nevojë urgjente që të ndërhynte dikush tek Hausdingu, komandanti i SS-ve, që rrinte afër Gjoni me shtëpi, në Rusin Katolik, te shtëpia e Tefë Curanit. (Tef Curani, pasanik i madh e njeri me kulturë e prestigj, kishte për grua Matildën, një austriake të rreptë, por zonjë e rëndë. Shtëpia e tyre ndryshonte prej të tjerëve: ndjehej e shihej lehtë stili aristokratik austriak që sundonte e qeveriste këtë shtëpi. Hausdingu kishte nevojë për bisedë, kafe, kuzhinë e stil jetese gjermane. Kur kishte ardhur në Shkdodër, ishte interesuar menjëherë se kush ishin gjermanët apo austriakët që jetonin në këtë qytet. Familja e Tef Curanit ishte një ndër të paktat. Kur kishte hyrë në atë shtëpi, kishte mbetur shumë i kënaqur. Zonja Matilde e kishte kuptuar menjëherë dhe i kishte ofruar strehim dhe miqësi: “eja e rri tek ne, lëre repartin ushtarak. Do të jesh si në shtëpinë tënde”. Dhe Hausdingu, pa një pa dy, e kishte pranuar ftesën e zonjës Curani dhe kishte shkuar të banonte aty. Trupa speciale mbanin zonën të rrethuar). A thua tani ndonjëri prej meshtarëve që dinin gjermanisht ishte tashti duke ia shpjeguar Hausdingut se Gjon Terzia ishte arrestuar krejtësisht pa faj? Ecte me mend dhe përfytyronte sikur dikush kishte gjetur mundësinë të shkonte deri te Kuvendi i Gjuhadolit, sesi i kishin thënë se puna nuk pret ... dhe Gjoni si në zjarr ndiqte me mend imazhet që i fluturonin ... ja tani ... një meshtar ishte duke trokitur tek dera e Hausdingut... “ju lutem, Herr General, kini mëshirë për Gjonin, Gjon Terzinë, nuk ka faj, është kapur kot...”. Por asgjë, çastet kalonin dhe Gjonit i rritej ankthi, tmerri, frika, djersa i shtohej në trup. I vinte të bërtiste, të klithte, të thërriste, të thoshte: “shpejt, shpejtoni, po afrohet ora, do të më vrasin, dikush të lëvizë, të më shpëtojë...” por asgjë. Terri kishte mbuluar dynjanë. Jashtë nuk shihej më asgjë, përveç ca dritave të largëta të vetëtimave që vinin nga dritarja e sipërme e qelisë dhe zhurma e mbytur e bubullimave që dëgjoheshin pak çaste më vonë. Binte shi pa pushim. Ai ishte mbytur në djersë e në gulçimë ...

 

***

 

Gjonin e kishin sjellë në Shqipëri në gusht në të vitit 1940. Sapo kishte mbaruar vitin e fundit të shkollës. Atë dhe shokët e shkollës së tij i kishin mobilizuar në batalionin Ferrara. Nga njëra anë, ai po kthente në shtëpi, po vinte në Shqipëri. Por nga ana tjetër, po shkonte në luftë, në luftën me Greqinë. Ishte i ri dhe i ndjeshëm. Ideja e luftës nuk e gëzonte aspak. Ishin kohëra të çmendura. Dikush edhe i gëzohej këtij heroizmi të lajthitur. Musolini i kishte ndarë zonat e interesit. Ballkani i kishte qëlluar atij. Gjermania do të pushtonte tokat në perëndim dhe në lindje të Evropës. Edhe teatri jugor ballkanik i takonte Italisë. Por ngjarjet do të rridhnin krejtësisht ndryshe. Italianët kishin hyrë në Shqipëri dhe e kishin marrë lehtë. Kështu, kujtonin se do të merrnin edhe Greqinë. Por jo. Më vonë do të thoshin se i ishin tradhtuar prej shqiptarëve. Po ç’tradhti i kishin bërë shqiptarët dhe si mund të pretendonin që një grusht shqiptarë të përmbysin fatin roman, yllin e fitores fashiste?

Gjoni e kujtonte gjithmonë, deri në detaje një episod, prej atyre që janë të pashlyeshëm, para se të nisej për luftë. Ishte nata e fundit e qëndrimit të tij në Itali. Pra, nata para nisjes, para se të merrnin rrugën e të vinin në Shqipëri, të rreshtoheshin pranë malit të Gramozit në frontin italo –grek e pastaj në Tepelenë. Ajo ngjarje e asaj nate, nuk i ishte shlyer kurrë nga mendja. Gjoni kishte një shok të tijin të ngushtë, Bruno Lo Piccolo, nga Napoli. Ai e mbante mend shumë mirë sesi, kur gjithçka ishte bërë gati, kur të nesërmen bëhej nisja me kamionë për në Portin e Brindizit, për hipur pastaj në anijet e luftës për të kaluar Adriatikun e për të zbritur në Durrës, atë natë, pra, shoku i tij Bruno i kishte thënë: “Giovanni eja të shkojmë tek një grua që di të lexojë letrat. E njeh mamaja ime. Është e zonja shumë. Të shohim një herë çfarë do të na thotë. Kemi luftën para”. Gjonit i ishte dukur çmenduri. Letra, fall?. “Po lëri more Bruno se janë të gjithë gënjeshtra! Po si e ditka një grua jetën time, duke parë ca letra kumari? Ti me të vërtetë i beson atyre gënjeshtrave?”. Bruno kishte ngulur këmbë. “Hajde tani, se nesër do të jetë shumë vonë. Është e zonja. E njoh mirë. Thotë edhe nëna ime. Sa herë që vinte të me shihte, kalonte tek ajo. I binte në të të gjitha gjërave. Kështu më ka thënë. Mos ma prish”. “Shko vetë”- i kishte thënë Gjoni. Por pastaj nuk ia kishte prishur. “Mirë, hajde, por ta dish se për mua janë kot, fjalë boshe që tani. Unë po vij për ty. Meqë të është mbushur mendja kështu, meqë je kaq i bindur, hajde shkojmë, por janë të gjitha gënjeshtra. Pastaj, mund të na zënë duke ikur vjedhurazi. Ti e di se sonte nuk lejohet askush të dalë. Te dera është shërbimi i shkollës. Nuk lejohet”. “E di Giovanni, por do të zbresim nga dritarja, me çarçafë?”. “Po ti je a i çmendur? Po si me çarçafë? Po sikur ta marrin vesh, po sikur të na zënë?” – “Çfarë do të na thonë?”. - “Çdo të thonë?Do të na rrasin për ca ditë në birucë!”. - “Këtë ke frikë ti? Hajde, asgjë nuk kanë ç’na bëjnë. Nuk na lënë këtu e as na fusin në burg. Nesër nisemi. Hajde, pak aventurë, na shkon bile sonte. Po shkojmë në luftë, Giovanni!”.

Dhe pasi kishin lidhur çarçafët fort nyje, pasi i kishin lidhur për krevat dhe pasi kishin afruar krevatin afër dritares, kishin zbritur. Për t’u ngjitur nuk do të ishte e vështirë. Do të ngjiteshin po ashtu si kishin zbritur. Të rinj ishin, të lehtë. Do të vinin këmbët në parvazet e dritareve dhe në ullukët e ujit që kalonin drejtë, ngjitur, për mur. Zbritën. Pastaj morën rrugën pranë murit të shkollës. Ishte tashmë plotësisht natë, natë vere e muajit korrik 1940. Nxehtë. Zagushi. Me një të kërcyer e menjëherë majë të murit. Kërcejnë poshtë dhe ja, janë të lirë. Fillojnë të ecnin rrugëve të Kazertës e drejt e te shtëpia e Fallxhores. Trokasin. Një grua në moshë, e shëndoshë nxjerr kokën në dritaren e një shtëpie përdhese. “Kush është?”. – “Hape Graziana. Jam Bruno. Kam ardhur të shikoj letrat”. – “Po pse në këtë orë?” -  “Sepse nesër do të ikim diku. Nuk do të jemi më këtu për ca ditë. Kam sjellë edhe një shok timin. Të lutem, shikoja të parit këtij fatin, pastaj mua. Hape derën Graziana. Shpejt, se nuk kemi kohë”.

Graziana hapi derën dhe në pak çaste, të dy janë të ulur në divanin e vetëm të dhomës së ulët të fallxhores Graziana.   

Graziana, me një pamje serbes, mori letrat dhe filloi t’i përziente. Nuk donte të ngutej, sikur të kishte frikë se i zhvleftësohej zanati i saj. Mbante hije të rëndë, sikur të ishte ajo pronare e fatit. Pastaj, duke e shikuar klientin në sy e duke ndjekur letrat me vëmendje të madhe, fillonte të fliste.

Hapi letra për Gjonin. “Bruno” – tha – “pse nuk ma the drejt që parë? Ju po shkoni në luftë. Po niseni nesër. Ky shoku yt, - si quhesh ti?  - Giovanni - Giovanni po shkon në vendin e vet. Ja po e shoh se po cikën tokën e tij. Italia nuk është toka e jote. Çfarë t’i them, po nisesh e në Itali nuk do të vish më kurrë. Në luftë nuk vdes. As nuk plagosesh. Por do të vuash shumë në tokën tënde Giovanni. Po shkove atje, do të të ndodhin të gjitha këto gjëra. Do të kesh shumë vuajtje atje. Po shoh dhimbje. Këtu ti paske të fejuarën. Ja ku është, e shoh: kjo letra këtu e tregon. Sa në hall për ty qenka! Ti kërkon ta marrësh për grua, por nuk do të martoheni. Oh, Giovanni, ti nuk do të martohesh kurrë. Do të mbesësh beqar. Po ikën e të gjitha këto që thashë do të ngjasin! A mund të rrish këtu? Nuk mundesh? Do vuash shumë”.

Gjoni i shkretë mbeti si i shushatur. Ajo i gjeti ca gjëra: se ishte i huaj e se po shkonte në shtëpi, se kishte një të fejuar! Po të tjerat? Si të mos vinte ai në Itali? Kush do t’ia mbyllte rrugën? Kush do ta pengonte të lëvizte? “Unë nuk do të kthej më kurrë në Itali?” -  Sapo të mbaronte lufta, ai do të kthente menjëherë te Maria. I ishin thënë se lufta do të zgjaste shumë pak, se kush të donte, mund të kthente edhe një herë në Itali. Shqiptarët ishin të lirë në daç të rrinin e në daç të kthenin. Tani ishin pjesë e perandorisë fashiste. “Të mos kthej kurrë? Jo, jo, kjo plakë ia fut kot. Diçka gjeti, por të tjerat janë të qeshësh”. E pa një herë me një pamje zhbiruese, por nuk gjeti asgjë në fallxhoren prej budallaqeje apo prej gruaje të lehte. Biseda mes të dyve u mbyll. Veç ato vuajtjet që i tha, seç iu ngulën në mendje.

Graziana hapi letrat për Brunon. Sapo i hapi, ajo sikur pësoi një tronditje të fortë, që Gjoni e pa e nuk i shpëtoi shikimit të tij. Graciana e mbajti vetën, nuk e ngriti kokën dhe i rregulloi letrat, ashtu, sa për fshehur tronditjen. Pastaj, me zërin që e rregulloi, i tha: “Bruno, asgjë të re, po shkon e po kthen. Asgjë. Nuk shoh gjë për të të thënë”. Dhe me një shikim që e shmangu prej syve të tij, i tha: “Ja, sonte ia vlejti kjo që i thashë shokut tënd Giovanni. Shpresoj se do të shihemi më vonë”. Ato u çuan. Bruno kishte dashur t’i linte diçka, por Graziana nuk kishte pranuar. “Jeni ushtarë tani e po shkoni në luftë. Absolutisht, nuk më takon t’ju marr para. Hajt, rrugë të mbarë e mirë u pafshim”.

Graziana, e kapërceu çastin kritik dhe e luajti rolin. Por Gjoni kishte kuptuar diçka, ashtu turbull.

Po kthenin në konvikt. Frynte një fllad i lehtë vere. Bruno i tha Gjonit: “Të thashë, i gjeti të gjitha. E pe, e diti që në fillim që po shkojmë në luftë. Pastaj se ti po kthen në shtëpinë tënde. Unë do kthej shëndosh e mirë. Por, nuk e kuptova kur tha ato fjalët për ty”. Mbërritën te muri i shkollës dhe kërcyen me të shpejtë. Iu afruan vendit prej nga kishin zbritur me çarçafë. Gjithçka ishte si më parë. Një të kacavjerrë, e menjëherë  në dhomë. Mes emocioneve e ndjenjës për të nesërmen, ranë të flenë. Në fakt, Gjoni nuk fjeti: ishte shumë i tronditur. I kishte hyrë në kokë ai gjesti i plakës Graziana, ajo topitja e saj e fortë kur hapi letrat e Brunos. “Pse ashtu, pse nuk i tha asgjë? Diçka ajo i ka fshehur? Çfarë?”. Kjo filloi ta mundonte. Nuk po e zinte gjumi. Ishte nxehë, dritaret ishin hapur. Bruno filloi të gërhiste lehtë. Duhej të kishin kaluar dy orë që kur ishin kthyer. Diçka kishte parë ajo. Nesër në mëngjes ata do të hipnin në kamionët dhe do të largoheshin e nuk do të ktheheshin më, ose kushedi se kur. Ajo plaka dinte një diçka. Si t’ia bënte?. Si ta merrte vesh. E vendosi. Të zbriste edhe një herë, të lidhte çarçafët e menjëherë te Graziana. Po të mos e merrte vesh atë natë, nuk do ta merrte vesh kurrë më. Do të largoheshin, nuk do të kishte më kurrë kohë e mundësi të merrte vesh atë që ajo pa. U ngrit. Mori çarçafët, i lidhi, afroi krevatin pranë dritares dhe me një të zbritur të lehtë, u gjend në oborrin pasmë të konviktit të shkollës. Kudo kishte qetësi të thellë. Ca gjinkalla po këndonin larg, nga të nxehtit. Nga dheu i oborrit të pasmë sikur dilte një të nxehtë, një afsh nxehtësie nga zhegu i vapës së ditës, që tani po tretej në paqe. Me të shpejtë, arriti pranë murit të pasmë që do ta nxirrte menjëherë në rrugë. Një të kërcyer e në rrugë. Filloi të ecte me shpejtësi, me vrap të lehtë. Në pak minuta e pa veten para shtëpisë së Gracianës. Zemra filloi t’i rrihte fort, sikur po i dilte prej vendit. Kur mbërriti aty, sikur iu prenë forca dhe kuraja të trokiste apo të thërriste. A thua ajo kishte fjetur tani?. Po të trokiste e të bënte zhurmë a mos do të zgjohej ndonjë komshi i saj e do t’i hapte telashe një gruaje, që, edhe përse plakë, prapë se prapë është grua? Ajo a do t’i përgjigjej? A do të dilte në dritare? Por nuk hezitoi gjatë. Filloi të trokiste te dritarja. Tak, tak, tak. Pasi trokiti tri apo katër herë, një zë u dëgjua nga brenda: “Kush është?” -  “Jam Giovanni, shoku i Brunos, pak më parë ishim këtu, tek ti”. Graziana doli në dritare, me flokët e shpupuritur. Pasi e pa me vëmendje Gjonin e pyeti: “Po ti ç’kërkon këtu? Pse ke ardhur? Ç’pata të të thosha ta thashë! Ç’do tani?”-  “Dua të më thuash vetëm një gjë” – i tha Gjoni – “Pse u trondite kur pe letrat e Brunos? Çfarë pe?”.  Graziana e shikoi në sy, mori frymë thellë ... dhe heshti ... nuk foli. Gjoni i foli përsëri: “Të lutem më thuaj, kam bërë gjithë këtë rrugë deri këtu, në këtë orë, kam zbritur nga kati i dytë me çarçaf, dua ta di. Mua më the ato që më the. Nga ato që më the, disa janë të vërteta. Se çfarë do të ndodhë, nuk e di. Ti Brunos i pe diçka. Të lutem ma thuaj?”.  Graziana uli kokën, mori frymë dhe për një çast u bë gati të flasë. “Mirë” - i tha – “meqë do ta dish, merre vesh: Bruno do të vdesë në luftë. Ti mos i rri afër, se po qe afër tij, do të vdesësh edhe ti. Më vjen keq për të, është djalë i ri, më dhimbset e ëma, nuk do ta shohë më”. Gjonit i ishte sjellë mendja vërdallë. “Bruno do të vdisë në luftë?!! Ku e di ti këtë?”. - “A ke ardhur deri këtu të më pyesësh? Ja pra ajo që doje të dije. Natën e mirë! Rrugë të mbarë! Bashkë nuk shihemi më!”.

Gjoni kur iu mbyll dritarja kishte ngelur për një çast i topitur, pastaj kishte filluar të hidhte hapat lehtë dhe kishte marrë rrugën e kthimit, ngadalë, ngadalë këtë herë, dhe këmbët e kishin çuar pranë murit të konviktit të shkollës, mendueshëm, duke analizuar këtë episod të kësaj dite të fundit në Itali. “Ka shumë mundësi” - tha me vete – “që kjo është dita e fundit për të dy ne në Itali”. Kaloi murin, eci përsëri në oborrin e pasmë dhe u ngjit me anë të çarçafëve në dhomë. Gjatë asaj kohe që i kishte mbetur, nuk vuri gjumë në sy.

 

***

 

Të nesërmen i kishin marrë me kamion e drejt e në Brindizi. I kishin hipur në anije dhe kishin mbërritur në Durrës. Pastaj, rrugës nacionale Durrës - Fier, Fier - Ballsh e prej atje e drejt e në Kolonjë. Pas mundimeve të mëdha, kishin ngrehur kampin. Luftimet kishin filluar në fillim të gushtit të vitit 1940. Italianët, pas disa ditësh luftime, ishin mundur me turp. Ishin zhvilluar disa beteja të ashpra. Disa herë Gjoni kishte parë vdekjen me sy. Ndërkaq, kishte filluar tërheqja e trupave italiane. Ata ishin mundur. Nuk ia ishin dalë të hynin në Greqie. Bile, ishin shtyrë shumë nga grekët brenda territorit shqiptar, tani pjesë e perandorisë fashiste. Batalioni i Gjonit ishte tërhequr në Tepelenë. Moti kishte qenë i nxehtë gjatë gjithë kohës. Gjoni nuk i ishte ndarë Brunos për asnjë çast. Në të vërtetë, asgjë nuk i kishte ndodhur. Nuk kishte shpresa se ushtria italiane do të kalonte nga Gramozi dhe Gjirokastra për në Greqi. Të gjithë e kuptonin se fronti do të mbyllej me humbjen dhe turpin e ushtrisë italiane. Në Tepelenë, do të rrinin për ca kohë. Se ku do t’i çonin, nuk dihej. Ata nuk ishin ushtarë të mirëfilltë. Ishin studentë universitarë. Kishte shumë mundësi që edhe t’i kthenin. Sidoqoftë, tani po rrinin në Tepelenë tek kazermat, që para një viti i kishin ndërtuar vetë italianët, kur kishin pushtuar Shqipërinë. Ishin fjetore dhe magazina të mëdha.

Një javë më vonë, - Gjoni këtë e mbante mend shumë mirë – ushtarët, pasi kishin ngrënë drekë, kishin gjetur ca hije e po rrinin. Ishte rreth orës tre të mesditës, kulmi i zhegut i muajit gusht. Bënte vapë. Bruno lo Piccolo kishte marrë një vaskë, e kishte mbushur me ujë të vakët dhe e kishte vënë në mes të oborrit. Donte, në atë mënyrën e tij, të bënte plazh. Napolitan, i mungonte deti në ato ditë. Ishte zhveshur fare dhe kishte hyrë brenda vaskës për shtatë palë qejfe. Këmbët i kishte nxjerrë jashtë dhe trupin e kishte rrasur brenda. Gjoni ishte në hije dhe po shikonte Brunon. Ia kishte zili atë ujë e atë banjë në vapën përvëluese. Sa do të kishte dashur që edhe ai të bënte një banjë të tillë: të hiqte pluhurin e djersën e atij gushti të nxehtë. Ndërsa po mendonte këtë, seç kishte ndjerë një si fishkëllimë të mbrehtë sa të çante veshët dhe një gjëmim të tmerrshëm mu në mes të oborrit. Në atë çast, një predhë kishte rënë drejt e tek vaska ku gjendej Bruno. Në një të dhjetën e sekondës dhe Gjoni kishte mundur vetëm të shikonte vaskën të bëhej copë – copë; një krah këndej, koka që fluturon diku tjetër, trupi që u copëtua dhe një masë mishi e grirë që shpërndahet nga të gjitha anët. Gjaku në formë piklash u shpërnda rreth e rrotull. Grekët thonë se kanë shenjë. Me dylbi kishin marrë në shenjë vaskën e Brunos. Bruno nuk ekzistonte më. ...

 

***

 

Ja edhe tani, në qeli, me tmerr Gjoni po kalon këto pamje në mendje, sheh përsëri këto imazhe. Tashti po e kuptonte se çfarë kishte dashur të thoshte ajo fallxhorja atë natë. Që ai nuk do të kthente më në Itali. Kjo po shihej. Doli. Ai sonte po pushkatohej e po vdiste e nuk do të kthente më atje. Se nuk do të vdiste në luftë, se nuk do të plagosej. Mirë. Se Bruno do të vdiste. Atë e kishte vërtetuar me sytë e tij. Ndoshta turbull ajo kishte parë edhe vdekjen e Gjonit. Sikur Bruno do ta merrte me vete edhe atë. Tani po e kuptonte se ajo i kishte parashikuar edhe vdekjen atij, Gjonit. Por ia kishte thënë në një mënyrë tjetër. Se ai me të vërtetë do të vdiste, se nuk do të martohej më, se nuk do ta shikonte më Marien. Tani ai po kuptonte gjithçka kishte thënë fallxhorja në Kazerta, natën e fundit, para nisjes. Filloi të demoralizohej shumë. Asgjë nuk ndjehej. As këmbë, as hapa. Qetësi e plotë. E pa se kështu ishte e shkruar për të: të vdiste, por në një mënyrë tjetër, jo si Bruno, me një vdekje të menjëhershëm, por me një agoni të makabër, duke pritur orën e pushkatimit. Stomaku i kërcente nga nervat e mbledhura lëmsh brenda tij, gjoksi po i çahej, zemra i rrihte fort. “Ja se përse ajo fallxhorja më ka thënë që të mos i rri afër. Ka kujtuar se do të vdes në luftë me të. Më ka parë të goditur nga plumbat. Por në një mënyrë tjetër, nuk ka ditur ta tregojë këtë ngjarjen që do të më ndodhte, kështu ...” dhe Gjoni i shkretë, që tani që kishte humbu sensin e kohës, vetëm po priste se kur do të vinin ta merrnin. Kohë kishte kaluar mjaft. Asgjë nuk u bë. Askush nuk ishte interesuar për të, pra ose nuk e kishin marrë vesh, ose nuk kishin mundur të bënin gjë. Tani, o burra, drejt vdekjes ...

 

***

 

Nuk e kishte idenë se sa kohë kishte kaluar, kur ishte dëgjuar një hap i vetëm. Një hap i fortë, i një çizmeje të një ushtarit gjerman, i cili po vinte drejt e te birucat. Gjoni kishte vënë veshin. Zemra sa nuk i kishte plasur. Fryma i ishte marrë. Një ushtar i vetëm. Prit. Një ushtar. Nuk bën vaki. Kur vijnë, vijnë skuadër. Ka shumë mundësi që të vijë një skuadër të na marrë; ç’do një ushtar i vetëm? Hapi ecte dhe bëhej gjithnjë e më i fortë. Gjoni kishte menduar se nuk do të kishte të bënte me të. Tek birucat, me kë do ta kishte ushtari? Ndoshta do t’i merrnin një e nga një. Në fund, hapi kishte ndalur para derës së tij. Këtu, Gjoni i shkretë sa nuk kishte vdekur në vend. Një tërheqje e shulit dhe dera ishte hapur. Ushtari një herë e kishte shikuar gjatë, pastaj i kishte thënë: “Aus! Komm mit mich!”. “Jashtë, eja me mua”. Dhe me një shenjë të rreptë i kishte dhënë urdhër  të dilte nga qelia e të ecte para tij. Gjoni ishte bindur. Nuk kishte marrë vesh asgjë. Nuk dinte më se çfarë po ndodhte. Një ushtar i vetëm ç’kuptim ka. Apo do të na pushkatojnë një e nga një? Tani? Si, kështu? A thua këtu para pas murit, në oborr të Gestapos? Me hapin që i dridhej, pa pikë fuqie, nga frika e një instinkti të verbër, u ngrit dhe doli para ushtarit. Filloi të ecte në atë korridorin e ngushtë e të errët. Çapitej, nuk dinte se ku të drejtohej. Mbërriti në kryqëzim: aty ku ose ngjiteshe për tek shkallët lart, ose dilje nga dera jashtë në oborr. Mori të kthente nga dera, për të dalë në oborr. Mendoi se aty e priste skuadra apo ndonjë trupë dhe do ta merrnin me vete për ta pushkatuar. Në këtë çast, ushtari i doli para dhe me grykën e automatikut, i preu rrugën. I bëri me shenjë me kokë të ngjitej lart. Të merrte shkallët? Të ngjitej? Të hipte sipër? Ç’kuptim kishte kjo? Atje ishte Kommandatur, zyrat. Kush do të ishte tani, në atë orë, atje sipër? Përse po e çonin atje? Kush mund të ngjitej lart? Të hipje në katin sipër? E pamundur! Nuk pati fuqi të ngjiste shkallët. Ushtari e shtyu pak dhe e ndoqi pas. Dëgjohej ajo ecja e rëndë e hapit të tij. Hapat e Gjonit as që dëgjoheshin fare. Pa e dituar as ai sesi, u ngjit në katin sipër. Ushtari nga pas i bëri përsëri me shenjë të vazhdonte të ecte në korridor. Gjoni para dhe ai pas tij, deri sa i kishte bërë me shenjë të ndalonte përpara një zyre. Aty ishte një ushtar tjetër, në këmbë që po bënte rojë. Mbi derë ishte e shkruar: SS Obenstabenfuhrer Max Schtichner. Nuk mori vesh asgjë. Ushtari roje te dera u largua pak anash. Trokiti. Një zë u dëgjua nga brenda. Roja hapi derën. Ushtari që mori Gjonin hyri paksa brenda, i bëri vetëm një shenjë atij që gjendej brenda. Ai që gjendej në dhomë sikur miratoi diçka. Pastaj, ushtari i bëri një gjest me dorë Gjonit, si t’i thoshte: futu brenda. Brenda tek komandanti i SS-ve gjermanë? Kjo ishte e pamundur! Ç’po ndodhte? Nuk po merrte vesh asgjë! Ishte tërësisht i shushatur. Me bindjen e pavetëdijshme, bëri dy hapa dhe u gjend në dhomë. Një dritë e zbehtë abazhuri ndriçonte dhomën. Abazhuri ishte pranë dritares, që në këtë çast ishte e mbyllur me kanate nga frika e bombardimeve angleze. Një oficer trupmadh e i gjatë, po rrinte në këmbë, pranë bufesë, ngjitur me dritaren, me shpinën e kthyer nga Gjoni. Oficeri gjerman u kthye ngadalë. Kapelën e madhe ushtarake e kishte të rrasur fort për kokë. Drita i binte anash dhe tani, kur ai u kthye nga Gjoni, drita ishte pas tij. Oficeri e pa një herë mirë në sy. Gjoni uli kokën. Oficeri hapi bufenë, nxori prej andej dy gota dhe i vuri mbi tavolinë. Nxori një shishe verë nga bufeja, mbushi gotat dhe i bëri Gjonit me shenjë të merrte njërën. Hutimi i fakirit të gjorë kalonte çdo cak. Gjermani filloi t’i fliste me një italishte me theks gjerman: “salute Giovanni!”

Gjoni ngriti kokën dhe pa gjermanin. Nuk po e njihte. “Hej, Giovanni Terzia, sono io, il tuo amico, il tuo compagno di classe Hans Zimmermann. Hans Zimmermann. Jam shoku yt i klasës në Kazerta, shoku i klasës!”. Djali i mirë nga Gjermania, që familja e kishte çuar për studime në Kaserta dhe që kishte qenë njëri ndër shokët më të ngushtë të Gjonit për katër vitet  shkollës. “Hansi? Hansi këtu? Sonte? Po si shpjegohet kjo?”. Hansi i tha: “Giovanni, po ti në këtë qytet jeton? Prej këtu je ti?”. Gjoni gati sa nuk ishte marrosur. Hansi?? Po, po, ishte Hansi, e njohu mirë. Ai Hansi i gjatë flokëkuq e pikalosh në fytyrë. “Po Hans, nga Shkodra, prej këtu”. “Po ti, ç’bën ti këtu?”. - “Unë? Ha, ha ha, sa i çuditshëm është fati! Mua më kanë sjellë nga fronti rus që të bëj tërheqjen e ushtrisë sonë nga Shqipëria. Në këto ditë, largohemi fare. Komandanti i SS-ve, që ishte këtu në Shkodër, Max Schtichner, u largua dje me pararojën. Mua më takon të largoj pjesën tjetër të ushtrisë së mbetur sot në mëngjes ose nesër. Hausdingu gjenerali, nuk e di a ke dëgjuar për të, është komandanti i të gjithë zonës së operacionit për veriun, iku po dje në orën gjashtë të pasdites. Po ti, si shpjegohet që je këtu?”. “Unë, - thotë Gjoni – “isha duke pirë një gotë raki me shokët e mi tek një mejhane afër shtëpisë sime sot në drekë dhe nuk e di se ç’ndodhi e përfundova këtu bashkë me shtatë të tjerë. Pak pasi na arrestuan, më komunikuan vendimin me pushkatim dhe në orën nëntë sonte më thanë se do të na ekzekutonin. Nuk mora vesh fare se ç’ndodhi. Nuk kam faj. Nuk di gjë fare, asgjë. Jam marrosur. Jam turbull”.

“Hë” - thotë Hansi - “krejt rastësisht po lexoja listën, edhe pse nuk mora vesh fare nga emrat që ishin mbi letër. Më dhanë të firmosja këtë vendim. Oficeri i patrullës që ju ka arrestuar shkruan se ca njerëz në një klub kanë fyer Reichun dhe Fuhrerin. Për këtë, ju kanë arrestuar. Një ushtar që ishte jashtë në rrugë ka parë dikë në mejhane të tallet me të, duke i bërë ca gjeste pa kuptim. Dhe pasi paraqiti kërkesën me emrat tuaj, m’u desh ta firmosja. Vetëm unë kam këtë të drejtë tani, sepse jam oficeri më i lartë SS në Shkodër. Më kanë mbetur të gjitha kompetencat. Ja, po lexoja emrat ashtu, kot, ndërsa po prisja të vinte ora nëntë e mbrëmjes e po thosha me vete kush janë të gjithë këto fatkëqij që po vdesin një ditë para se ne të ikim nga Shqipëria? Mua më duhet të iki i fundit, jam me pjesën e praparojës së ushtrisë gjermane. Më duhet të jem në krye të detyrës, nw zyrë e nuk më lejohet të lëviz për asnjë arsye. Kur tani, pra, pak minuta m parë, duke lexuar e duke pirë një gotë verë, shoh një emër që më tërhoqi vëmendjen ... Gjon Terzia. A thua thashë mos është ai shqiptari Giovanni Terzia, që ishte në shkollë, në një klasë me mua, në Kazerta? Dhashë urdhër të të thërrasin. Por në fillim i thashë ushtarit që erdhi poshtë e që të solli deri këtu lart të të shikonte në tipare. I thashë që është i shkurtër me trup, me flokët kaçurrela, pak i kuq në fytyrë. Ka një hundë me majë. Në fillim shikoje mirë, verifikoji këto tipare. Nëse është kështu, sille sipër. Përndryshe jo. Pra ja je këtu. Unë u ktheva të të shikoja kur të sollën në dhomë dhe e pashë se je ti. Giovanni, thuaj Zotit faleminderit dhe nënës sate që ka ndërhyrë prej qielli. Më tregoje se je rritur jetim. Ishe nxënësi më i mirë i të gjithë klasës. Kur ju u nisët për në Shqipëri, për në frontin grek, unë shkova në Gjermani. Jam sorollatur të gjithë fronteve të Evropës, nga Franca në Belgjikë, Poloni, Hungari, kudo. Pastaj, ndërhyri babai dhe me një mik, më futi pranë SS-ve. Ulu, ulu, kemi edhe pak kohë. Pastaj më çuan në frontin rus. Ka një javë që më kanë thirrur nga fronti rus për të bërë tërheqjen e trupave që vijnë nga Greqia dhe Maqedonia. Sonte vonë ose nesër ikim fare. Unë do të marr rrugën e Hanit të Hotit e fill e në Kroaci. Një pjesë e ushtrisë largohet nga Kosova. Prej andej në Serbi. Puna është të kalojmë sa më shpejt me këto shira në Austri. Sa nuk na zë ndonjë borë e bllokohemi. Kemi urdhër të tërhiqemi sa më shpejt. Tani bile është ora që do të fillojmë përgatitjen e tërheqjes. Në ora nëntë e gjysmë, do të fillojë lëvizja e makinave të para, e në fakt nuk kam shumë kohë. Prit, është nëntë pa një çerek. Edhe pak po rrimë bashkë. Pastaj, ju do dilni prej këtu dhe mua do të duhet të dal, të kontrolloj organizmin dhe vënien në lëvizje të trupave dhe makinave. Edhe pak dhe makina do t’ju marrë të gjithëve e do t’u nxjerrë që këtej. Do t’ju hedhin afër Urës së Kirit. Do të rrini atje deri në mëngjes. Mos luani, se patrullat e shtetrrethimit janë ende në qytet e patrullojnë. Patrullat e fundit të praparojës janë në lëvizje deri në fund, rreth orës tre e gjysmë - katër. Kontrollojnë dhe do të sinjalizojnë ardhjen e partizanëve, sepse nga njoftimet e dimë ku janë, janë afruar në kodrat e Rrencit të marrin qytetin nesër. Kur të vijë mëngjesi, në të dalë të dritës, shkoni të gjithë në shtëpitë tuaja. Nuk do të gjeni kënd rrugëve. Bashkë, pastaj, nuk e di se a do të shihemi më. Sidoqoftë, në këtë luftë më ka qëlluar të firmos shumë pushkatime. Veç, jam shumë i lumtur që shpëtova një jetë, prit, edhe shtatë të tjetër. Ti nuk e meritoje të vdisje. Ishe më i miri prej nesh. Giovanni një përqafim: mirë u pafshim, nëse shihemi ndonjëherë më. Nëse mbërrij gjallë në Gjermani, do të të shkruaj. Më jep adresën. Giovanni, lute Zotin të mbërrij shëndosh edhe unë pranë shtëpisë, si ti që shpëtove!”.

Gjoni, me një zë plot përmallim e emocion, mister e habi i dha adresën. U përqafuan. U puthën. Gjonit i shpëtuan dy lot. Mësoj një jetë në një ditë.

Ushtari po e priste te dera. Tani Gjoni zbriti shkallët me nxitim. Katër shokët e tij dhe tre klientët e tjerë të mejhanes u morën nga qelitë e prej aty në makinë. Ata ishin të tromaksur, të depresuar, të tmerruar. Ishin kaluar të gjithë një shock të tmerrshëm gjatë këtyre orëve. Ndërsa po i hipnin në makinë, gati sa nuk vdiqën nga frika. Kujtuan se erdhi ora e vdekjes. Gjoni i foli: “shokë, jemi të shpëtuar, vetëm pesë minuta dhe ju shpjegoj gjithçka”. Dhe në karroceri të makinës, me gojën që i merrej, me fjalët që nuk i dilnin, me ndihmën e gjesteve, ai i tregoj se hyjnisht, po shpëtonin falë një shoku të vjetër që Zoti ia kishte çuar në Shkodër, për të shpëtuar në natën e fundit të pushtimit  gjerman të Shqipërisë, në ditën që ata po iknin. Këto mund të ishin viktimat e fundit të luftës shqiptare.

 

***

 

Makina mori rrugën drejt Serreqit, nga Katedralja dhe fill e Ura e Thive. Aty, eci edhe pak. Shoferi gjerman ndaloi. Ushtari doli nga kabina dhe me një gjest i bëri shenjë të zbrisnin poshtë. Ata zbritën. Makina mori kthesën dhe u largua. Gjoni dhe shokët e tij gjetën një skutë ku të fshiheshin e të mos lëviznin për gjatë gjithë natës. Këmbë njeriu nuk u pa. Dëgjoheshin larg, rrugës, zhurma e makinave plot me ushtarë gjermanë që po merrnin rrugën për në Pukë për të dalë në Kosovë. Ushtria gjermane po tërhiqej edhe nga ajo anë. Pastaj pritën. Doli mëngjesi. Të tulatur, plot frikë nga ndonjë patrullë, plot padurim morën rrugën për të shkuar në shtëpitë  tyre. Në të vërtetë, duhen diku njëzet e pesë minuta për të shkuar deri në shtëpi. Gjoni mori rrugën bashkë me shokët. Anës, përsëri tek Ura e Thive, rrugës së Katedrales e në Serreq. Pastaj, nga rruga e Murgeshave Servite, tamam përpara ndërtesës së Gestapos. Nuk kishte më trupa gjermanë në Shkodër. Njerëz kishin hyrë në ndërtesën e Gestapos dhe dilnin prej andej me shpejtësi. Dikush kishte marrë një karrige, dikush një pasqyrë. Filloi një kaos i madh. Dikush një qilim, dikush filloi të dilte me dritaret që po i shkulnin një e nga një. Gjoni i dha këmbëve me të shpejtë. Duke dihatur, duke gulçuar, me vrap mori rrugën për nga shtëpia. Ishte bashkë me Nush Pistullin dhe Mark Çobën. Te Dugajët e Reja, aty ku dikur ishte truma, u ndanë. Secili me shpejtësi mori rrugën për tek shtëpia e tij. Gjoni i hyri rrugës që të çonte për te shtëpia e tij. Kaloi nga dyqani i të atit, që nuk kishte hapur atë ditë. Edhe pak dhe ja para derës. Troket me forcë të madhe. Një zë i mezi dalë pyet: “kush është?” “Gjoni, hape shpejt?”. Një klithmë, një tjetër, “Gjoni, Gjoni erdhi, është gjallë, Zoja dhe Shna Rroku bënë mrekulli!. Babë, Gjoni, erdhi Gjoni!” .. dhe dera hapet: Leci, Pjerini, Nesti, Kjara, Angja dhe i fundit e duke dihatur baba, Marku, të gjithë sulmojnë derën e oborrit, të gjithë me vaj, me lot dhe i hidhen Gjonit në qafë. “Gjon, Zoja e Shna Rroku të kanë shpëtuar! Hajde tani e na trego se ç’të ka ndodhë? Si shpëtove? Ku ishte? Kush të ka marrë mbrëmë, si është puna?...” .  

Dera e oborrit u mbyll. Gjoni hyri në oborr e prej aty në shtëpi, për të treguar gëzimin e papërshkrueshëm të lirimit të tij. Në këto çaste, po hynte në Shqipëri edhe komunizmi dhe dera tjetër, ajo e lirisë dhe e Italisë, u mbyllën përgjithmonë për të.

Tamam në ato çaste ekstaze, po fillonte pjesa e dytë e profecisë së Gracianës për Gjonin, ajo plot dhimbje e vaj, që do ta shoqëronte për të gjithë pjesën tjetër të jetës, deri në varr.