Albert Vataj: Rita Petro, laureate e poezisë së shpirtshme, e forcës së fjalës si “një formë e ndërgjegjes që i reziston heshtjes”

Rita Petro, laureate e poezisë së shpirtshme, e forcës së fjalës si “një formë e ndërgjegjes që i reziston heshtjes”

Nga Albert Vataj

Shpallja e Rita Petros si “Poete Laureate” për dyvjeçarin 2025–2027 nga Qendra Kombëtare e Librit dhe Leximit nuk është thjesht një akt vlerësimi individual, por një gjest me ngarkesë të thellë kulturore dhe simbolike, që riformulon mënyrën se si shoqëria shqiptare e koncepton poezinë sot. Në edicionin e tretë të këtij çmimi, i menduar për t’u shndërruar në traditë të qëndrueshme të jetës letrare, vendimi i jurisë sinjalizon një orientim të qartë, poezia nuk trajtohet më vetëm si përvojë estetike e izoluar, por si akt ndërhyrjeje dhe ndërgjegjësimi i vetëdijes kolektive.

Kjo qasje përkon me idenë e Octavio Paz-it, i cili e përkufizonte poezinë si “një akt që e vendos njeriun përballë historisë së vet, edhe kur ai flet për dashurinë apo trupin”. Poezia, në këtë kuptim, nuk është strehë nga bota, por mënyrë për ta përballuar atë. Zgjedhja e Rita Petros si Poete Laureate i përgjigjet pikërisht këtij konceptimi, poezia si hapësirë tensioni midis individit dhe shoqërisë.

Motivacioni zyrtar për dhënien e titullit e vendos Rita Petron në qendër të një procesi letrar që ka shënjuar më shumë se tri dekada të poezisë shqipe pas rënies së sistemeve ideologjike. Origjinaliteti në trajtimin e temave të guximshme, sinqeriteti intelektual dhe kapërcimi i tabuve moralistike nuk janë thjesht etiketime kritike, por shenja të një etike shkrimi, që refuzon kompromisin me konformizmin estetik dhe moral. Poezia e Petros provokon jo për efekt, por për domosdoshmëri; trondit jo për të skandalizuar, por për të çliruar energji të shtypura në ndërgjegjen individuale dhe kolektive.

Në këtë aspekt, ajo afrohet me idenë e Adrienne Rich, e cila e shihte poezinë si “një akt përgjegjësie morale, një mënyrë për të thënë të vërtetën në një botë që ka interes ta fshehë atë”. Trupi, dëshira, frika dhe liria, tema qendrore në poezinë e Petros, nuk janë këtu elemente intime të mbyllura në vetvete, por territore politike të përvojës njerëzore, aty ku normat shoqërore provojnë të vendosin kufij dhe censura të brendshme.

Argumentimi i kryetarit të jurisë, shkrimtarit dhe studiuesit Primo Shllaku, e vendos veprën e Petros në kontekstin e brezit që u shfaq pas rënies së sistemit totalitar, një brez që trashëgoi jo vetëm boshllëqe institucionale, por edhe një traumë gjuhësore. Fjala poetike, e konsumuar nga retorika dhe detyrimi ideologjik, duhej të rifitonte besueshmërinë e saj. Brenda këtij horizonti, zëri i Petros u shfaq si i drejtpërdrejtë, i pakompromentuar, duke e kthyer poezinë në një akt rikthimi të së vërtetës së përjetuar, në kuptimin që i jep Paul Celan-i, për të cilin poezia është “një shishe e hedhur në det, drejt një tjetri të mundshëm”.

Risia e këtij edicioni, kushti që Poeti Laureat të ushtrojë veprimtarinë e tij brenda vendit, e zhvendos titullin nga simbolika drejt përgjegjësisë konkrete. Nuk kemi më të bëjmë me një kurorë nderi, por me një mandat kulturor. Programi i prezantuar nga Rita Petro gjatë ceremonisë së pranimit merr kështu vlerën e një platforme publike, afrimi i poezisë bashkëkohore me publikun, puna me nxënësit dhe studentët, si dhe refuzimi i idesë së poezisë si art elitist, përbëjnë boshtin e një vizioni demokratik të fjalës poetike.

Ky vizion rezonon me mendimin e T. S. Eliot-it, i cili theksonte se poezia ka funksion shoqëror jo sepse predikon, por sepse “formëson ndjeshmërinë e një epoke”. Deklarimi i Petros se titulli “Poeti Laureat” është një mision për të mbajtur gjallë poezinë e zhvendos diskursin nga vetë-poetika drejt shërbimit kulturor. Poezia nuk duhet të mbetet e mbyllur në rrethe të kufizuara leximi, por të veprojë si mjet shprehjeje në kontekste të ndryshme shoqërore: në shkolla, biblioteka, hapësira publike, madje edhe në momentet e tensionit qytetar.

Ky është një rikthim i poezisë në funksionin e saj arkaik dhe thelbësor si zë i komunitetit, siç e përkufizon Seamus Heaney, kur thotë se poezia është “një formë e ndërgjegjes që i reziston heshtjes”. Në këtë qasje, poezia nuk edukon nga lart, por komunikon horizontalisht; nuk predikon, por hap pyetje; nuk ofron dogma, por ndjeshmëri. Ajo bëhet, sipas Mikhail Bakhtin-it, një hapësirë dialogu, ku kuptimi lind nga përplasja e zërave dhe përvojave.

Origjina mesjetare e titullit “Poeti Laureat”, kur poetët kurorëzoheshin me dafina si simbol i lavdisë dhe urtësisë, merr sot një kuptim të ri. Dafinat nuk janë më shenjë privilegji, por kujtesë përgjegjësie. Në një kontekst si ai shqiptar, ku poezia ka qenë shpesh zë i mbijetesës shpirtërore, i rezistencës morale dhe i ruajtjes së identitetit, ky titull rikonceptohet si një kontratë etike midis poetit dhe shoqërisë.

Në këtë dritë, zgjedhja e Rita Petros si Poete Laureate nuk është vetëm vlerësim për një krijimtari të konsoliduar, por një deklaratë besimi në poezinë që guxon të flasë, të prekë dhe të trazojë. Është një ftesë për ta menduar poezinë jo si stoli kulturore, por si forcë jetike, që ndihmon individin dhe shoqërinë të kuptojnë veten në kohë pasigurish. Dhe pikërisht këtu qëndron pesha e vërtetë e këtij titulli, te aftësia për ta bërë poezinë sërish të nevojshme.