Kulturë
Timo Mërkuri: Poezia e Jusuf Gërvallës është si dashuria
E marte, 25.01.2022, 08:29 PM
POEZIA E JUSUF GËRVALLËS ËSHTË SI DASHURIA, NDJEHET EDHE KUR NUK KUPTOHET
Me rastin e botimit të vëllimit me poezi të
zgjedhura të Jusuf Gërvallës “DHEMBJE TË NDRYDHURA”.Shtëpia botuese “Beqir
Musliu”, Gjilan 2022
Nga Timo
Mërkuri
I-
Takimi im me poezinë e Jusuf Gërvallës ngjan me rënien e një gjethi peme mbi
supe, me një ecje nëpër pyll vjeshtës së vonë. Veçse ajo ditë nuk ishte
vjeshtë, por një ditë fundmaji e vitit 1982,në kafen e Hotel Turizmit në Kukës,
kur bashkëbiseduesi im (poeti B.C.) para se të ngrihej nga tavolina për të
ikur, nxori nga çanta një fletore të trashë me kapak kafe dhe pasi e hapi diku,
grisi prej saj një fletë të shkruar dhe ma zgjati duke më thënë: lexoje kur të
kesh kohë, është e Jusuf Gërvallës.
U pamë sy ndër sy dhe lehtë tunda kokën në shenjë
miratimi. Pas pak, ula sytë mbi fletën e shkruar dhe nisa të lexoj. Ishte një
poezi e stilit absurd, me një veshje metaforike, nëpërmjet vargjeve të së cilës
bartej tek unë një ngrohtësi. Nuk e di pse copa e letrës më ngjau si një gjeth
i përzhitur lisi të të ri, tëvetmuar, goditur nga rrufeja, diku te trungu,
pranë tokës.
Ndoshtaky përfytyrim m’u krijua nga forma e copës së
fletës, që grisja e shpejtë i kishte dhënë një formë të parregullt, por që
përafronte me formën e një gjethi lisi, ndoshta nga ngjyra e saj që luhatej mes
një kafe të thellë përzier me një të verdhë të lehtë, tipike e gjetheve që i
prek për një pjesë sekonde vala e një zjarri të madh, apo nga ndjesia e një
dridhjejeqë më shkaktoi leximi i shpejtë i poezisë. Këtë ndjesi e riprovova pas
dy ditësh në Sarandë kur një tjetër poet (A.M.) më dha dy-tri poezi të tij. Për
hir të së vërtetës duhet t’ju them se leximi i këtyre poezive më ngjalli një
ndjenjë të trazuar, pikërisht nga forma moderne e tyre, ndaj “i arkivova” diku
në kujtesë “për t’i lexuar më vonë”.
II-Në
kujtesën time kjo ngjarje kishte zënë një shtresë të trashë pluhuri harrese,
ndërkohë që rënia në dorë e përmbledhjesme poezi të zgjedhura “Dhimbje të
ndrydhura” të Jusuf Gërvallës, këto ditë në dyzet vjetorin e vrasjes së tij më
tërhoqi vëmendjen. Fakti i botimit tëlibrit si dhe fakti që këtë përmbledhje e përgatitidhe
parathënien e hartoi Prof. Anton Nikë Berisha më shtyu ta lexoj me vëmendje.
Qysh në poezitë e para ndjeva përsëri atë ngrohtësi dhe
dridhje të mëparshme, por këtë herë e “pashë me sy” burimin e saj. Madje qysh
në vargjet e para tëpoezisë së parë “Fletë testamenti” të krijohet përshtypja
se je në një hije lisi pranë një burimi dhe një dridhje si nga mornicat të
përshkon trupin tek lexon vargjet:
në
zgjimin tim më të heshtur të më ngurosin
në
flijimin tim më të begatshëm të verës
në
nisjen time në fillimin tim të ri
në
gjumë shekujsh me ndërrime të më zgjojnë
le të
më lënë të fle qetë si pranë stufe
dimrit
të madh të dashurisë sime […]
kurrë
të mos më vijnë kur unë nuk i pres
ata që
tërë jetën i prita, të dashurit.f. 19-20.
Poezia e Jusuf Gërvallës është si dashuria, ndjehet edhe
kur nuk kuptohet. Është e vështirë të kuptosh menjëherë poezinë e tij nën atë
veshje dhe kuptim metaforik, me një stil poetik absurd dhe surreal. Megjithatë
e ndjen menjëherë poezinë në vargjet e tij, ashtu siç ndjen aromën e mimozave
në bulevard. Ndjen këtë aromë dhe kthen kokën të shohësh lulet, ndjen poezinë
në vargjet e shkruara dhe nis e “kërkon” atë mes metaforave. Jo vetëm kaq, por
te poezia e Jusuf Gërvallës ngrohtësinë e vargjeve e ndjen si një ngrohtësi të
brendshme të vetë poezisë, dhe jo një ngrohje e jashtme. Duhet të ndjesh dhe të
kuptosh vargjet e tij poetike që të ndjeshngrohtësinë që ato përcjellin në
vetëdijen tënde gjatë leximit. Duhet të ndjesh ngrohtësinë e vargjeve që të kuptosh
poezinë dhe më pas të njohësh poetin sepse: “Poezitë përcaktojnë poetin, jo opinionet
për të”. Të duket se nëse heq një varg nga një poezi e tij absurde dhe hyn vetë
shpirtërisht në të, do ndjehesh komod mes vargjeve. Në fakt, ky ështëqëllimi i
poetit, shprehur në këtë stil modern, ta bëjë lexuesin pjesë të poezisë së tij.
Jusuf Gërvalla është poeti i imazheve dhe përjetimeve, i
mallit dhe dashurisë, i dhimbjes dhe i vdekjes, sa vetjake aq edhe universale.
Vargu i tij është i çiltër dhe i sinqertë, buruar nga një shpirt i ndjeshëm
lirik, madje edhe kur përmban një stres të grumbulluar nëpër “vjeshtëra”
padrejtësish e synon të dalë, del siç del një lumë nga shtrati kur rritet
niveli i ujërave, qetësisht kapërcen argjinaturat e ngritura. Në tonalitet,
poezia e tij është si një ligjërim bisede me tone të ulëta, me një urtësi të
shquar, të moçme, pa nivele të larta revolte a proteste, pavarësisht se në
thelb ato kanë forcë revolte të mbrujtur brenda fjalëve dhe metaforave nëpër
vargje, madje një revoltë me një dendësi të jashtëzakonshme. Një revoltë poeti,
që gjëmon në heshtje dhe tutjekohë- jetës së tij. Natyra e qetë e poezisë së
tij, në kundërshti me jetën dhe aktivitetin e tij politik të vrullshëm dhe
pasionant dëshmon për një kulturë të poetit dhe vlerësim për estetikën e
vargut. Poezia e Jusuf Gërvallës ka butësinë dhe melodicitetin e jetës së tij
si gazetar dhekëngëtar, jetë e cila i mbante “fshehur” vrullet dhe pasionet.
III- Kur
vështrohet poezia e Jusuf Gërvallëslind pyetja: pse poeti përdori vargun
absurd, që dhe pa ato, ishte poezi moderne?
Duke gjykuar kohën e krijimit të poezisë të Jusuf
Gërvallës (vitet 70 gjer në fund të vitit 81) dhe sidomos kushtet në të cilat e
krijoi këtë poezi, kohë dhe kushte që përkojnë me periudhën e akumulimit të
madh të pakënaqësisë popullore ndaj shtetit serb dhe të ravijëzimit të
protestave popullore (viti ‘81), përfundojmë se poezia e absurdit u zhvillua në
Kosovë në kushte specifike ekstreme social-politike, kohë që kërkonte detyrimisht
që dhe poetët duhej ta thoshin fjalën e tyre të vetme, “fjalën poetike” … “Mund
t’i merrni fjalët e mia/e të niseni nëpër botë/Unë s’kam guxim /Kuptoj se pa
dritën e tyre/ Nuk do ta di rrugën nëpër dritë” f. 60.Sigurisht që në kushtete
kohës ata duhej ta“mbulonin” idenë e poezisë, por këtë mbulim e realizonin më
së miri nëpërmjet metaforizimit të vargjeve. Tjetër kund ishte synimi i poetëve
kosovarë në përdorimin e poezisë së absurdit. Ishte koha kur në Evropë kjo lloj
poezie ishte arritja më e madhe e atëhershme poetike, ishte “çlirimi i poezisë
nga vargonjtë racionalë i imagjinatës njerëzore[1]”.
E parë në këtë këndvështrim dhe Jusuf Gërvalla e poetët
bashkëkohës të tij e shihnin dhe e trajtonin poezinë absurde si arritjen më të
lartë të poezisë moderne, ndaj dhe lëvrimi i saj prej tyre ishte synim i
ngritjes së nivelit të poezisë shqipe në Kosovë në nivelet evropiane, ishte
synimi i prezantimit në Evropë të poezisë shqipe në nivele “të barabarta” me
poezinë evropiane dhe për pasojë, prezantimin e kulturës së popullit shqiptar
si një kulturë e natyrës dhe niveleve evropiane, në kundërshtim me propagandën
serbe.
Leximi me vëmendje i poezitë absurde të Jusuf Gërvallës
(por dhe të poetëve bashkëkohësve të tij), na paraqet së pari nivelin e lartë
artistik të tyre, që parë në kohën kur janë shkruar, është shumë lart e larg
nga poezia që lëvrohej në Shqipëri.
Së dyti stili absurd i poezive të Jusuf Gërvallës s’ka
mënjanuar asnjë nga objektivat e tij poetike si: shpalosja e gjendjes
shpirtërore dhe revoltës etj. sepse në poezi ato qëndrojnë si “shkëmbinjtë
brenda një mali”, të paraqitura nën metafora dhe simbolika që të hutojnë me
dritën e tyre befasuese… “Të ëndërrova./Shkëmbin tënd e ka futur në gji mali”
f. 32,“në
zgjimin tim më të heshtur të më ngurosin” f. 19,“ka gëlltitur llavë ky
durimi im/ e di do t’ më vish kur të vijnë stinë lulesh” f. 21,..”Një si dhembje,
një ankth që më kujtoi/ Hapësirë të paanë të atdheut në zinxhirë/Që shpërlahet
në liqenin e lotëve”,“E prangat në këmbë, me krikllimin shekullor/E trazojnë
gjithë letargjinë e liqenit” f. 22, “ka njerëz të çuditshëm sot kudo në botë/
ka varre për këta njerëz në tokën e shkelur të Kilit” f. 28.; “atje e di një
diell sërish do të jetë kokë / e koka përsëri do të varet në valën e parë/
pikëllimi na paska qenë këtu i vetmi margaritar”f. 67, “Eja të mbyllemi në
kupën e zezë hermetike/U lodhëm më duke u puthur me gjarprin” f. 54 etj.
Madje edhe me këtë veshje metaforike autori ka arritur të
japë poezi të fuqishme si “Besa” që të rrëqeth shtatin me idenë dhe vargjet:
Duert
më janë vrazhdësue tue u zvarë
N’për
muret e jetës – si thnegël.
Zani
m’âsht marrë – si magjupes
që
darsmavet përsëriti.
Mushkënitë
baltë më janë mbushë
tue
notue nëpër brraka – si bretkosë –
Po,
ani se, udhërrëfim t’ardhmënisë
në
zemër kam ndry një fjalë të nderitf. 87
Sigurisht që kjo ishte dëshmi e talentit të poetit, e
kulturës së tij dhe këmbënguljes për të krijuar poezi të rrafshit të epërm.
IV- Në parathënien e tij Prof. Anton Nikë Berisha
konstaton se Jusuf Gërvalla përdor me sukses atë që e quan “pamje poetike[2]”
dhe këtë ne mund ta ilustrojmë me shumë poezi të librit si: “E largëta” f. 115,
“Dashuria” f. 112, “Buzëqeshja” f. 100, “Kulla” f.99, “Pamje nga jeta e
fshatit”f. 88, “Paradreke kambanarësh” f. 91 etj. Ne duhet të themi se“pamja
poetike” nuk është e re në poezinë shqipe, ndonëse shumë rrallë është folur për
‘të. “Pamje poetike” është përdorur me sukses në letërsinë e Rilindjes dhe
sidomos nga Naim Frashëri, qoftë te poema “Bagëti e Bujqësi” në të cilën jep në
pamje poetike të idealizuara për natyrën, jetën dhe shoqërinë shqiptare me
synim të caktuar që të rriste dashurinë për Shqipërinë, qoftë dhe te poema
“Histori e Skënderbeut” në këngë të ndryshme. Po kështu dhe te Andon Zako
Çajupi e gjejmë “pamjen poetike” te “Fshati im” ku paraqet pamje poetike e
jetës sociale të kohës apo te poezia “Misiri” dhe më pas “pamjen...) e gjejmë te
Poradeci. Bukurinë, ngrohtësinë dhe natyrshmërinë e “pamjes poetike” të Naim
Frashërit i gjejmë te Jusuf Gërvalla, por me një mbizotërim metaforash moderne.
V- Duke qenë se te krijimtaria e Jusuf Gërvallës,
paraqitur te kjo përmbledhje gjejmëpoezi me shtrat te këngët popullore si
“Trëndelinë erëmirë moj”, kënga”O kjo anë e lumit”, me motive myzeqare[3],vargje
të veçanta apo shtresë baladashte disa poezi të tij, shohim se poeti temat dhe
motivet i ka nga burimi etnik dhe tradita jonë letrare, duke dëshmuar se e ka
nisur krijimtarinë e tij artistike nga arti i popullit, si gjithë poetët e
mëdhenj. Sigurisht që nga një poet me një nisje të tillë, me kulturë dhe talent
në rritje si kultura dhe talenti i Jusuf Gërvallës është e natyrshme që ne të
kërkojmë “majën” e tij poetike, arritjen e tij më të lartë. Çuditërisht këtë
“majë” poetike nuk po e shohim as te ky libër përmbledhës, ku sigurisht ka
shumë poezi të realizuara mjeshtërisht, por pa u ngjitur mbi një nivel dominues
ndaj të tjerave. Madje ka një dukuri specifike edhe te poezitë e tij tipike si
“Shtatë net në Dubrovnik” ku shtatë poezitë mund të shihen edhe si një poezi me
shtatë “strofa”, por mund të shihen edhe si shtatë poezi me një temë. Kjo
ndjenjë të përftohet edhe te poezia “Ka akoma poetë” f. 27-28, “Dita” f. 29-30,
“Baladë për shevarin” f. 44-49 etj.
Për të gjetur shkakun e moskonkludimit mbi një “majë”
poetike të arritur nga poeti, le të shohim jetën e tij. Lind në 1 tetor 1943
dhe vritet në Shtutgart, 18 janar 1982 në moshën 38 vjeç e disa muaj. Pra jeta
e tij ndërpritet pikërisht në moshën kur talenti i tij poetik ishte nënjë
ngjitje, ndërkohë që poezitë e gjer atëhershme ishin krijuar në një moshë në
rritje. Ishin krijime të moshës dhe talentit që“përsosej”dhe jo të moshës dhe
talentit që “jepte”. Figurativisht mund të themi se Jusuf Gërvalla ishte një
fidan lisi në rritje, por “rrufeja” e goditi pikërisht në moshën e fidanit kur
po bëhej lis dhe jo në moshën e lisit.
Pra, atentati i 17 Janarit 1982 ndërsa ishte një atentat
vrastar ndaj jetës së një njeriu, një veprimtari, një luftëtari, një idealisti ai ishte edhe një atentat ndaj një poeti dhe poezisë së tij.
Në qoftë se flasim për poezinë e tij të botuar si për një poezi shqipe moderne
dhe meditojmë mbi faktin se atë poezi e ka krijuar një poet që ishte në moshën
e të eksperimentuarit dhe të përfeksionuarit
të krijimit poezi (cilësore të rrafshit të epërm), mendoni dhe
imagjinoni se çfarë poezie, si nivel dhe sasi do kishte krijuar po t’i kishte
shpëtuar atij atentati. Po të kishte ndodhur kjo mrekulli, ne sot nuk do kishim
vetëm një idhull poetik, por mbi të gjitha do kishim një poet që do na përfaqësonte
denjësisht në botën letrare, do na nderonte kombin dhe kulturën tonë në botë
dhe do ishte një pikë referimi e letërsisë botërore.
Sarandë, më 22.01.2022