Selim Hasanaj: Nëngurra e Istogut (VI)

NENGURRA  E    ISTOGUT

 (Monografi  për  fshatin)

VESHJA  DHE  STOLITË E  TRUPIT

Veshja  dhe  stolit  e  trupit  edhe  në  Nengurrë  si  dhe  në  rrethin  e  Podgurit  është  po  ajo  që  perdorej  edhe  në  mbarë  Rrafshin  e  Dukagjinit  por  duke  pasur  në  vete  edhe  disa  elemente  Rugovase . Këtu  mendojë  tek  vesha  e  burrave  pra  Tirqit  të  cilet  maroheshin  nga  zhguni  i  shkelur  dhe  ishin  të  bardhë  me  gajana  të  zezë  po  sikurse  në  Rugovë . Zakonisht  tirqit  shkonin  bashk  me  herrkë  , që  ishte  një  llojë  sakoje  poashtu  nga  zhguni  dhe  po  si  tirqit  me  gajtana  të  zi . Këmishat  ishin  të  pelhures  të  bëra  në  vek  dhe  mbi  këmishë  zakonisht  visheshin  jeleka  apo  xhemadana .  Në  xhepa  të  xhamadanit  vareshin  qystek  të  arxhendit  të  orve  të  xhepit . Zakonisht  kryefamiljari  mbante  orë  xhepi , kuti  duhani  të  bakfonit  dhe  kamish  të  qelibarit  ose  të  arxhendit .  Beli  shterngohej  me  shokë  e  cila  poashtu  behej  në  vek . Në  kokë  vihel  qeleshja  e  bardhë  por  më  të  moshuarit  rreth  saj  mbështillnin  nga  një  shall  të  bardhë .  Unë  mbaj  mend  kur  të  mbathurat  ishin  të  punuara  nga  lëkurat  e  lopëve  të  cilat  priteshin  në  dimer  per  posterrma  por  më  vonë  filluan  të  mbathen  opinga  të  llastikut  të  thurura  me  fije  qenari  ose  me  spaga . Ndersa  tani  zakonisht  mathen  këpucë  të  zakonshme .

Femrat , pra  grat  e  martuara  visheshin   me  këmishë  të  pelhures  të  cilen  vet  e  bënin  në  vek   dhe   mbi  këmishë  vishnin  pshtjellak  që  ishin  dy . Pshtjellaku  i  parë  që  ishte  i  madh  dhe  i  qendisur  me  ojme  per  rreth  dhe  me  lula  e  motive  në  mbrendi  ,  dhe  pshtjellaku  i  pasem  që  vihej  mbrapa  dhe  edhe  ky  ishte  i  qendisur  po  sikur  i  pari  vetemse  ky  ishte  shumë  më  i  vogël .  Pshtjellaket  lidheshin  per  beli  me  tojat  e  maruara  enkas  dhe  pastaj  beli  mbeshtillej  edhe  me  ndonjë  shall  të  qendisur  apo  shami  të  qendisura  me  qellim  zbukurimi  të  belit  dhe  ijeve  të  femres .  Koka  mbështillej  me  lidhse  dhe  mahramë  .  Disa  lidhsen  e  quanin  hotoz  dhe  dy  dorzat  e  lidhses  ishin  të  qendisura  ndersa  mahrama  kishte  të  qendisur  dorzen  e  vetë  e  cila  e  mbështillte  koken  nga  mbrapa  por  gjithmonë  me  lulat  dhe  qendisjet  të  dukshme   cka  edhe  e  verteton  qellimin  e   perdorimit  si  zbukurim  terheqës  i  kokes  së  gruas .  Edhe  gratë  vishnin  jelek  por  edhe  xhempera  të  punuar  nga  leshi  i  deleve  apo  ai  i  deves  dhe  këta  xhempera  zakonisht  ishin  të  qelur  dhe  në  mes  kapeshin  me  një  kapse  dhe  quheshin  Poluvera .

Vajzat  e  reja  të  pa martuara  vishnin  pshtjellcin  me  këmishë  të  pelhurës  dhe  jelek  ose  xhemedan . Mbathnin  qorape  të  gjata  gjer  mbi  gju  të  punuara  nga  leshi  i  deleve   dhe  në  kokë  ose  rreth  qafe  mbanin  shamija  të  bukura  të  ngjyrave  të  ndryshme .

Fëmija  djem  vishnin  pantollona  të  zhgunit  ,  këmisha  të  pelhurës  dhe  setra  të  zhgunit .

Tirqit  i  vishnin  vetem  të  rriturit . Por  qeleshen  e  bardhë  e  mbanin  edhe  fëmijët  meshkuj .

KULLAT   DHE  SHTÊPITÊ  E  NENGURRËS

Meqense  fshati  shtrihet  rrenx  shpatit  të  Gradines  dhe  atij  të  Cuculanit  pothuaj  deri  më  1970  gadi  të  gjitha  shtëpitë  ishin  të  ndertuara  me  mure  të  trasha  guri  dhe  të  mbuluara  me  të  ashtuquajturat  tjegulla  gabeli . Pra  material  kryesor  per  ndertim  ishin  guret  shumë  kualitativ   të  shpatit  të  Gradines . Nga  këta  gurë  maroheshin  dhe  digjeshin  edhe  furra  të  mëdhaja  të  gelqereve  dhe  pastaj  kjo  gelqere  e  djegur  shukej  duke  u  perzier  me  ujë  neper  gropa  të  posaqme  dhe  gelqerja  e  shëndrruar  në  gjendje  të  langët  pastaj  perzihej  me  rërë   dhe  kjo  masë  quhej  horosan  dhe  sherbente  per  ndertimin  e  mureve  me  gur  por  edhe  per  lyerjen  nga  mbrenda  e  në  disa  raste  edhe  jasht  të  shtëpive .  Konstruksioni  i  kulmit  bëhej  nga  drujt  molika  të  bjeshkve  të   fshatit . Mirpo  fshati  pos  shtëpive  të  zakonshme  njëkatshe  kishte  edhe  disa  kulla  që  janë  të  ndertuara  pothuaj  se  në  të  njejtin  stil  arkitektonik  të  kullave  të  njohura  të  fshatrave  tjera  të  Rrafshit  të  Dukagjinit . Shumë  nga  këto  kulla  janë  edhe  sot  por  fatkeqësishtë  shumica  nuk  kanë  perballua  harresen  e  mirmbajtjes  dhe  nuk  kanë  mundur  ti  qendrojnë  dhëmbit  shkatrrimtarë  të  kohës  por  edhe  të  luftës  ,  posaqërishtë  kësaj  të  fundit  më  1999 , kur  pothuaj  gadi  të  gjitha  shtëpit  dhe  kullat  shqiptare  të  fshatit  u  granatuan  dhe  u  dogjen  nga  forcat  cetnike  serbe  por  edhe  nga  vetë  fqinjët  serb  të  fshatit . Fshati  ka  pasur  shumë  kulla  dhe  deri  në  fillim  të  viteve  1970  pothuaj  cdo  familje  shqiptare  kishte  kullen  e  vet . Kullat  ishin  dy  katshe  por  në  mes  të  fshatit  ishte  një  nder  kullat  e  rralla  të  Rrafshit  të  Dukagjinit  kulla  trekatshe  e  Brahim  Kadrisë  në  lagjen  e  Pepajve . Pastaj  ishin  kullat  tjera  dy katshe  të  njohura  dhe  po  i  ceku  që  të  gjitha . Kulla  e  Sejdi  Zenunit , e Isuf  Kadrisë , Hasan  Alisë , Xhemajl  Ademit , Smajl  Tahirit  në  lagjen  e  Pepajve , Sadri  Veselit , Sali  Bajramit , Selim  Bajramit ,  Hajrush  Bajramit , Isuf  Nezirit ,  Selmon  Asllanit  në  Lagjen  e  Kodres , Shaban  Tafilit , Nimon  Tafilit ,  Bajram  Tafilit , Haxhi  Kadrisë ,   dhe  e  Ali  Veselit  në  lagjen  e  Kadajve ,  si  dhe  Kulla  e  Binak  Bajrve  të  cilen  e  kishte  zapua  Mikaile  Ristiqi  i  ashtuquajturi  Milkoli .  Binak  Bajret  iken  nga  Nengurra  dhe  u  vendosen  në  Vrellë  dhe  janë  familja  e  Beqirajve  të  sotshem  të  Vrellës .

Kullat  kishin  ahurin  që  perdorej  per  shtazë  shtepiake  si  lopë e  kuaj  në  njeren  anë  ndersa  në  anen  tjeter  ishte  shtëpia  e   grave  dhe  fëmijve  dhe  në  katin  e  dytë  ishte  divahonja  me  oden  e  madhe  si  dhe  qilaret  ose  dhomat  e  fjetjes .  Në  disa  raste  i  tër  kati  i  pare  ishte  ahur  ndersa  shtepia  e  grave  ishte  e  ndertuar  diku  tjeter  në oborr  e  ndar  nga  kulla . Dritaret  e  kullave  ishin  të  vogla  ndersa  në  divahone  ishin  frenxhitë. Mirpo  në  kohrat  më  të  reja  ahuri  u  shëndrrua  në  shtëpi  të  grave  dhe  fëmijve  ndersa  shtazve u  ndertoheshin  shtalla  dhe  pojata  larg  nga  kulla  që  ishte  objekt  banimi  vetem  per  njerzit  e  shtëpisë . Fatkeqësishtë  asnjë  nga  këto  kulla  që  padyshim  ishin  pasuri  arkitektonike  dhe  kulturore  shqiptare  të  fshatit  nuk  u  ruajten  dhe  sotë  pothuajse  janë  vetem  germadha . Është  me  randësi  të  ceku  se  perderisa  në  viset  tjera  të  Rrafshit  të  Dukagjinit   kullat  i  ndertonin  mjeshter  të  ardhur  nga  viset  tjera  si  p.sh.  nga  Dibra  në  fshatin  Nengurrë  kishte  mjeshter  të  perkryer  të  mureve  të  gurit  dhe  këta  edhe  i  ndertonin  vetë  kullat  e  fshatit . Në  lagjen  e  Pepajve  ishin  këta  mjeshter ;   Sejdi  Zenuni,   Hasan  Alia , Musë  Halili , Nimon  Kadria etj  në  kohrat  më  të  hershme  ndersa  më  vonë  murator  të  shkelqyeshem  dhe  jo  vetem  të  mureve  prej  guri  në  lagjen  e  Pepajve  ishin  dhe  janë ; Hajdar  Brahimi , Kadri  Shabani ,  Ali  Isufi etj , etj . Në  lagjen  e  Kodres  murator  i  perkryer  dhe  ndoshta  edhe  më  i  miri  në  fshat  ishte  Ali  Sadria  i  Osajve  dhe  Rexhep  Ramushi  poashtu  i  Osajve , pastaj  vëllëzërit  Nimon  dhe  Hajriz  Beqiri  etj.

USHQIMET ; BYLMETI  DHE  USHQIMET  E  KONZERVUARA  SI  DHE  ENET   PER  USHQIM 

Dikur  më  heret  nuk  ishte  ndonjë   punë  e  madhe  pregatitja  e  ushqimit   dhe  edhepse  jetohej  në  bashkësi  të  mëdha  familjare  per  mengjes  zakonisht  servohej  ushqim  i  lehtë  si  ndonjë  gotë qumsht  dhe  bukë  e  djath .  Dreka  pergatitej  poashtu  e  thjeshtë  me  far  persheshi  me  qumsht  ose  me  kos  ndersa  darka  pergatitej  me  gjellë  të zier  si  fasule  me  mish , lakra  me  mish  ose  qorba  të  ndryshme  poashtu  me  mish . Deri  në  vitet  1965-1970  gjella  e  darkës  zihej  neper  vegsha  ndersa  më  vonë  filluan  të  perdoren  enet  moderne . Deri  më  1965  pothuaj  i  tër  fshati  hante  me  lugë  druri , dhe  enët  kryesore  ishin  enët  e  punuara  nga  balta  dhe  druni ,  si  vegshi , kalanica ,  qypi , testija  ose  sikur  quhej  në  fshat  kënata  pastaj  korita  të  ndryshme  të  drunit ,  lugët  e  drunit , pjatat  e  drunit , tinar , sheka ,  ibrika  të  vegjel  që  quheshin  bucaka , buria  per  bartjen  e  ujit  nga  krojet ,  kacat  e  mëdhaja  per  turrshi  dhe  perime  tjera  të  konzervuara ,  goruzhda etj, etj. Pra  të  gjitha  këto  u  perdoren  deri  më  1970  dhe  pastaj  u  zëvendsuan  me  enë  moderne  të  metalit  ose  plastikës  por  shumë  nga  ato  të  vjetrat  ose  unë  po  i  quaj  tradicionalet  u  rujten   dhe  perdoren  edhe  sot  e  kësaj  dite  dhe  kjo  pikrisht  për  shkakun  se  ushqimi  i  servuar  ose  i  konservuar  në  to  është  shumë  më  i  shijshëm  se  sa  në  enët   moderne .  Per  shembull  bylmetrat  si  djathi ,  kajmaku , gjiza  etj ,  pastaj  perimet  e  konservuara  ose  turrshit  janë  shumë  më  të  shijshme  dhe  ruhen  më  mirë  neper  tinar  dhe  kaca  të  drunit.

Por  në  fshat  deri  më  1970  me  të  madhe  është  perdorur  edhe  pocerrka   nga  e  cila  është  pi  ujë , qumsht ,  kumsht ,  hirrë  etj . Kjo  u  zevendsua  me  gota  qelqi  dhe  tasa  metali .

Pra  kur  flasim  vetem  per  ushqimet  nuk  mund  të  flasim  per  ndonjë  specialitet  të  njohur  që  kishte  me  na  bë  të  njohur  diku  më  gjer  se  sa  në  trevat  shqiptare  ,  por  megjithate  po  i  ceku  disa  nga  ushqimet  tipike  shqiptare .  Nga  gjellat  e  ziera  janë : Fasulja  e  zier  ose  në  tavë ,  lakrat  me  mish ,  musaka  etj ,  nga  ato  me  petë  dhe  me  brum  janë  Pitet që  janë : pitja  e  shtreme ,  pitja  rrethenike  ose  dikush  e  quan  katullaq   dhe  pitja  kuleq . Të  gjitha  këto  lloje  pitesh  janë  thjeshtë  kombinim  i  brumit  të  tëholluar  dhe  yndyrës  së  kajmakut   por  petet  e  holla  mund  edhe  të  perzihen  me  lakra    dhe  kjo  pite  quhet  Resenik ,  me  hithra , me  spanaq , me  nena ,  me  ufulla  etj  dhe  të  gjitha  këto  quhen  lakrore  me  llojin  e  perimes  ose  barit  që  është  perzier . Por  kemi  edhe  pet  të  perziera  me  kunguj  dhe  pitja  e  tillë  quhet  Kungullor . Dhe  si  specialitet  paksa  më  i  ndryshem  dhe  që  hahet  me  shije  është  Flija . Flija më  e  shijshme  është    pasi  të  piqet    dhe  pastaj   perzihet  me  mjaltë  ose  pekmez .

Pos  gjellrave  dhe  piteve  e  flisë  janë  edhe  disa  deserta  si  tamlorizi  që  shumkush  e  quan  syltjash  nga  turqishtja ,  pastaj  pekmezi ,  reqeli ,  ashafi  i  zier ,  mjalta  ndersa  në  lagjen  e  Januzaj  si  desert  servohet  qyshkeku   që  është  grun  i  zier  me  sheqer .

Per  pije  zakonisht  perdoret  uji  shumë  shumë  i  shijshem  i  krojeve  të  fshatit  por  edhe  qumshti ,  kumshti , rasoji  i  lakrave ,  kosi  i  truzuar etj, etj.

Dimërit  zakonisht  në  prag  të  ndrrimit  të  motmoteve  prehen  pasterrmat  dhe  pastaj  gjer  në  pranverë  hahej  mish  i  terur  dhe  suxhuk .

Gatuhen  edhe  gjellra  të  ziera  me  mill  misrri  dhe  kajmak  dhe  kjo  quhet  mazë  e  zier  pastaj  me  mill   misri  dhe  ujë  që  perzihet  me  yndyrë  dhe  djath  dhe  quhet  kaqamak etj, etj.

Diku  deri  në  fillim  të  vitit  1980  pothuaj  se  i  tër  fshati  kryesishtë  gatunte  dhe  ushqehej  me  bukë  misri  ndersa  nga  mielli  i  grunit  gatuhej  vetem  per  festa  ose  vade .

Ka  qenë  karakteristike  se  burrat  e  fshatit  kur  punonin  argat  të  njeri  tjetri  edhe  e  vlersonin  buken  e  gatuar  nga  misri  dhe  i  dëgjoje  pastaj  duke  thënë  se  grueja  e  filanit  ose  fistekut  po  i  gatuente  bukët  si  gurabi .  Pra  sipas  tyre  buka  e  misrit  duhej  të  ishte  e  hollë  me  kore  të  holla  dhe  e  pjekur  mirë .

Pra  sikur  se  e  ceka  më  lart  nga  ushqimet  kemi  edhe  ato  të  konzervuara  dhe  të  fermentuara  si  p.sh.  mishi  i  terur  i  pastermes , suxhuku , pastaj  turshit  e  ndryshme  të  perimeve  dhe  këto  gjat  veres  trangujt   ndersa  në  vjesht  të  vonë  konzervohen  dhe  fermentohen   specat ,  lakrat  dhe  domatet . Në  vjeshtë  futeshin  nëper  hambare  edhe  pemë  si  molla  , arra  e  ftoj  dhe  ruheshin  që  të  hahen  më  vonë  gjatë  dimërit .  Specat  fermentoheshin  vetem  me  ujë  dhe  krip  po  sikurse  edhe  lakrat  por  më  vonë  specat  fermentoheshin  edhe  me  hudhër  dhe  karrota  bashk  por  edhe  me  qumsht  në  vend  të  ujit  dhe  ky  qumsht  nxinej  ose  fermentohej  dhe  bëhej  si  gjzë  dhe  me   të  edhe  specat  turshi  shumë  të  shijshme . Turshija  vendoset  neper  tinar  të  mëdhenjë  druri  dhe  mbyllet  hermetikisht  dhe  ruhet  per  disa  javë  para  se  të  filloi  të  hahet .  Lakrat  futeshin  në  ujin  e  kripur  nepër  kaca  të  mëdhaja  dhe  per  ta  fitua  rasojin  në  kaca  futeshin  disa  lakra  të  kuqe .  Rasoj  është  shumë  i  shijshem  dhe  pihej  me  endje  gjat  dimrit  per  vet  faktin  se  ishte  I  ftohët  dhe  të  freskonte  por  edhe  se  ishte  ilaq  kunder  gripit .