Kulturë
Anton Nikë Berisha: Rëndësia e shumëfishtë e Ibrahim Rugovës si udhëheqës paqedashës
E enjte, 10.12.2020, 08:47 PM
VEPËR QË I NDRIÇON THELLËSISHT RRJEDHAT POLITIKE NË KOSOVË DHE RËNDËSINË E SHUMËFISHTË TË IBRAHIM RUGOVËS SI UDHËHEQËS PAQEDASHËS
Fjalë paraprake
Ai megjithatë ka shkruar, përveçse nëpër
libra, disa nga faqet më të rëndësishme të historisë së Ballkanit në kohët e
fundit, për vendin e tij, Kosovën.
Në këtë Ballkan që nuk do ta mohojë dot
veprën e jashtëzakonshme të realizuar prej tij - Jean Yves Carlen & Stève Duchêne &
Joël Erhart
NGA ANTON NIKË BERISHA
Një vepër për shumëçka e rëndësishme
Libri “Ibrahim Rugova, vigani i brishtë i
Kosovës” i autorëve francezë Jean Yves Carlen, Stève Duchêne dhe Joël Erhart
dëshmon mirëfilli dy dukuri të qenësishme. E para: Figura e Ibrahim Rugovës si
udhëheqës politik vështrohet e ndriçohet në mënyrë sa të gjithanshme, aq dhe të
thellë. Autorët kanë përdorur një varg të dhënash e faktesh të rëndësishme për
të shprehur rrjedhën e jetës politike në Kosovë në kohën kur Ibrahim Rugova
ishte kryetar dhe udhëheqësh politik dhe shpirtëror i shqiptarëve të Kosovës
përballë dhunës dhe terrorit shtetëror që bënte Serbia për ta mbajtur të
nënshtruar dhe të kolonizuar Kosovën. Ata përqendrohen sidomos në figurën e
Ibrahim Rugovës si udhëheqësh i urtë dhe liridashës, që dukuritë i vështronte
përtej kontekstit konkret kohor, pra për vizionin e tij për një shtet
demokratik të Kosovës si dhe për një demokraci të mirëfilltë në shtetet e
Evropës Juglindore, ku me shekuj mbretëruan hasmëritë, urrejtjet, lakmitë për
ta nënshtruar tjetrin, për t’ia marrë pasuritë dhe për ta bërë shërbëtor.
Edhe ata që i njohin mirë rrjedhat politike në Kosovë
para vitit 1992 e sidomos nga koha kur Rugova (përmes zgjedhjeve të para të
lira në Kosovë) zgjedhet kryetari i parë i Republikës, do të mahnitën me
njohjen e thellë e të gjithanshme të rrjedhave politike e shoqërore të Kosovës
dhe të shteteve të Ballkanit, sidomos të politikës së Serbisë që dëshmojnë
autorët francezë të kësaj vepre. Pra, përmes këtij libri jo vetëm francezët dhe
perëndimorët e tjerë u njohën për të vërtetën e mirëfilltë të politikës në
Kosovë në periudhën e përmendur, po edhe vetë shqiptarët e Kosovës, të
Shqipërisë, të Maqedonisë së Veriut dhe të Malit të Zi.
Autorët Jean Yves Carlen, Stève Duchêne dhe Joël Erhart
të pangarkuar nga nacionalizmat ballkanikë, pa anuar nga asnjëri popull dhe
asnjëra palë, pra të liruar nga interesat dhe mitet ballkanike që përherë e
mjegulluan të vërtetën, duke çuar ujë në mullirin e tyre nacionalist, por duke
i hulumtuar rrënjët historike të politikës së shteteve të Ballkanit dhe duke i
analizuar shkaqet konkrete që nxitën krijimin e një gjendjeje të tillë të
dhunës dhe të konflikteve, ndriçojnë në mënyrë të qartë e të argumentuar
gjendjen politike.
Evropa nuk mundet ta shpërfillë veprën mbresëlënëse
njerëzore dhe politike të Rugovës
Në librin e tyre për shumëçka të veçantë dhe të
rëndësishëm autorët e përmendur përqendrohen sidomos në personalitetin e
Ibrahim Rugovës, i cili nga çasti kur u themelua Lidhja demokratike e Kosovës
(më 23 dhjetor 1989) dhe u zgjodh kryetar i saj, zbatoi
një politikë paqësore, gjakoi që në politikën e Siujdhesës Ballkanike të
mbretërojë mirëkuptimi, bashkëpunimi dhe ndihmesa e ndërsjellë për një përparim
të dinjitetshëm e dobiprurës.
Në të vërtetë, Rugova zbatoi një politikë që për shtetet
e Ballkanit ishte e panjohur; ajo ishte jo vetëm kundërvënie e konflikteve dhe
e dhunës, po dhe shmangie nga lufta. Alternativa politike dhe shoqërore e tij
ishte krijimi i një realiteti tjetër, që lidh qëllimin me mjetet. Qëllimi ishte
arritja e lirisë dhe demokracisë, dhe mjetet ishin që i përligjin pikërisht
këto vlera. Pra, ishte një politikë e urtë si domosdo e mbijetimit dhe e
bashkërenditjes së popujve dhe të shteteve për mirëqenie të përbashkët.
Rugova i dinte pasojat e konflikteve e të urrejtjeve që
kishin ndodhur në të kaluarën, prandaj përmes një politike tjetër, të
mbështetur në paqe e mirëkuptim, të hapte shtigje të reja që do të mundësonin
një përparim për të gjithë popujt, pa marrë parasysh numrin e tyre dhe të
kaluarën e tyre.
Sipas autorëve të librit që po i paraqitet lexuesit
shqiptar Rugova ishte mishërim i fuqisë demokratike dhe i një pasurie
shpirtërore që gjakonte paqen dhe mirëqenien midis njerëzve dhe popujve jo
vetëm të Ballkanit.
Duke e ndriçuar thellësisht politikën paqedashëse të
Rugovës, autorët theksojnë se Kosova vuan pasojat e dhunës së përditshme
thellësisht të strukturuar; shpesh tinëzare dhe krejt të papritur të Serbisë.
Pra, në Kosovë shtypja është e mirëmenduar dhe e pandalshme, po e mbetur për
shumë kohë krejtësisht e shpërfillur nga bota. Thuajse dy milionë njerëz
jetojnë në një situatë aparteidi: shkollat zyrtare janë të ndara vetëm për
serbët, spitalet janë mbyllur për shqiptarët, shërbimet publike janë zbrazur
nga funksionarët e tyre dhe punonjësit janë hequr nga puna. Politika e dhunës
dhe e shtypjes që shteti i Serbisë e zbaton në Kosovë, dëshmon se Ballkani
përsëri është kredhur në atmosferën e një tragjedie të lashtë, ku dhuna bëhet
pjesë e një cikli të vazhdueshëm. Kështu, rreth politikës së udhëheqësit serb,
Sllobodan Millosheviqit, ata theksojnë: “Nga herë ai kishte besuar vetëm në
dhunën”.
Jean Yves Carlen, Stève Duchêne dhe Joël Erhart kanë
depërtuar në thellësinë e politikës serbe, jo vetëm ndaj Kosovës, ndaj
republikave të tjera të ish Jugosllavisë, po dhe të vetë serbeve: “Për shkak të
mungesës së ndonjë medie të madhe kombëtare të pavarur, asnjëherë nuk do t’i
jepej popullit serb mundësia për të pasur mendimin e vet.”
Nga vështrimi dhe argumentet që autorët sjellin del se
Ibrahim Rugova nuk është një udhëheqës politik si gjithë të tjerët: në
Ballkanin që ka përjetuar dhunën më të egër, po është frymëzuesi i një qëndrese
të padhunshme, krejtësisht risi për Evropën. Kjo lëvizje e njëzëshme mishërohet
nga një njeri që nuk synon të ngadhënjejë në luftë, por të fitojë paqen. Ai
njihet si njeri me karakter të hapur, i kthjellët dhe tolerant. Tepër i zjarrtë
në mbrojtjen e identitetit shqiptar, ai bën pjesë në intelektualët që mendojnë
kthjellësisht sipas vlerave evropiane: ai është një demokrat i mirëfilltë.
Rugova cilësohet me një liri mendimi dhe me mendimet në ndryshim e sipër që
synojnë të heqin qafe dogmat kulturore për të krijuar forma të reja të
shprehuri dhe shpërfaqje; një mënyrë të menduar hulumtuese që, për t’u bërë i
mirëfilltë, nuk ngurron të thyejë tabu.
Personalitetin dhe veprimin e Rugovës autorët francezë e
vështrojnë përmes shpirtit liridashës që e cilësoi popullin shqiptar nëpër
rrjedhë të kohëve. Gjithë kjo ndërlidhet dhe me ndërgjegjen kombëtare të
ngritur mbi bazën e trashëgimisë kulturore, shpirtërore e historike; domosdonë
e qëndresës në kushte të jashtëzakonshme po dhe vazhdimësinë e ndërtimit dhe të
pasurimit të kësaj ndërgjegje mbi parimin e nderimit të tjetrit, si thuhet në
Bibël: Duaje të afërmin tënd porsi vetveten (Mt 22, 39). Me fjalë të
tjera, qëllimi i Rugovës ishte krijimi i një shoqërie larg miteve, larg
shpifjeve, mashtrimeve e hasmërive, po kthimi nga vetvetja, lirimi nga
ngarkesat vetjake dhe zhvillimi i një frymëmarrje demokratike në pajtim me
kushtet dhe rrjedhat e kohës dhe të veprimit modern dobiprurës.
Duke e ndriçuar politikën paqedashëse të Rugovës autorët
shprehin dhe shqetësimin e tyre që disa qeveri të shteteve të Evropës dhe më
gjerë nënvlerësuan gjendjen e tendosur e të stërngarkuar me konflikte të
shteteve të Ballkanit, sidomos në Kosovë. Ato ndonjëherë sikur me qëllim i
zvarritnin punët dhe nuk merren me to mirëfilli.
Nisur nga rëndësia e shumëfishtë e politikës së Ibrahim
Rugovës, e cila gjakoi t’i hapë shtigje të reja veprimit demokratik në jetën
politike dhe mirëkuptimit midis popujve të Ballkanit, autorët Jean Yves Carlen,
Stève Duchêne dhe Joël Erhart theksojnë: “Në këtë Ballkan që nuk do ta mohojë
dot veprën e jashtëzakonshme të realizuar prej tij (Ibrahim Rugovës – v. ime).
Sa e ndihmoi Rugovën politikan studimi i letërsisë?
Edhe pse veprimtari krejtësisht të ndryshme (studimi i
letërsisë dhe veprimtaria politike) në të dyjat Rugova dëshmoi aftësi dhe
përligji natyrën e tij të qetë e njerëzore. Punën e frytshme në rrafshin e parë
– studimin e letërsisë – e përligjin veprat madhore: “Kah teoria”, “Strategjia
e kuptimit”, “Refuzimi estetik”, “Vepra e Bogdanit”, “Kahe dhe premisa të
kritikës letrare shqiptare”, ndërsa në të dytin puna disa vjeçare në politikë
si udhëheqës i LDK e në këto vitet e fundit edhe si kryetar legjitim i Kosovës.
Kjo është arsyeja që në librin e autorëve francezë shtrohet edhe çështja e
ndërlidhjes së punës së Rugovës në fushën e studimit të letërsisë dhe në
politikë. Ata sjellin mendimin e Rugovës, që e përligj këtë lidhje të
ndërsjellë: “Në disa momente të caktuara, në rastet kur sistemi shoqëror i një
kombi, ose një shoqërie, çrregullohet, funksioni i letërsisë, mënjanë
angazhimit të saj të drejtpërdrejtë, jetësohet përmes refuzimit estetik”.
Është e njohur se Ibrahim Rugova për shumë vite u mor me
studimin e letërsisë dhe pikërisht në këtë fushë ai dëshmoi prirjen që të mos
kënaqet me atë që është mbërritur, prandaj, duke e njohur mirëfilli natyrën e
artit letrar, sidomos rrjedhat e studimit modern të tij, ai bëri një kthesë në
fushën e mendimit teorik dhe kritik të letërsisë sonë shqipe. Këtë gjë i
mundësoi njohja e thellë dhe e gjithanshme e natyrës së artit të fjalës dhe
përcaktimi që veprën letrare ta studiojë dhe ta interpretojë para së gjithash
si strukturë gjuhësore poetike.
Ibrahimi u paraqit me punime dhe me vepra në kohën kur në
kritikën shqipe ekzistonte një model që e kishte zbritur studimin e letërsisë
në një shkallë të ulët, për të mos thënë të dëmshëm: pak për shkrimtarin, pak
për kushtet në të cilat jetoi (lexo: rrethanat shoqërore), pak për personazhet,
pak për stilin, pak për gjuhën. Me punime e vepra konkrete ai iu kundërvë
mënyrës së këtillë të studimit duke zbatuar njohuritë e studimit modern që bënin
jetë në letërsitë e tjera. Disa nga interpretimet e tij hyjnë në punimet
antologjike të kësaj natyre brenda studimit të letërsisë sonë. Edhe me
monografinë “Vepra e Bogdanit” ai bëri një kthesë të qenësishme të studimit të
letërsisë në botën tonë: dëshmoi se shkrimtarët tanë të vjetër nuk ishin të
rëndësishëm vetëm për materien gjuhësore që sillnin me veprat e tyre (siç
thuhet zakonisht në tekstet e letërsisë shqipe e në disa vepra të tjera), por
para së gjithash për mesazhet artistike me të cilat cilësoheshin dhe për
mundësinë e ndikimit estetik që mund të bënin te lexuesi.
Duke e parë dhe studiuar veprën letrare si fenomen të
hapur e kompleks, Rugova hulumtoi aspektin konotativ – kuptimor, si rezultat i
strukturimit të veçantë gjuhësor – poetik, pra vrojtoi çka mund të thotë një
vepër letrare, sidomos formën dhe mënyrën si thuhet ajo. Ai konstaton se kuptimi
nuk mund të zëvendësohet me përmbajtjen e forma me strukturën,
as anasjelltas, sepse vetë ky është finalitet i këtij organizimi organik që
quhet vepër e realizuar përmes shkrimit.
Studimin e dukurive teorike, estetike dhe interpretuese
Rugova e pasuroi edhe me librin Refuzimi estetik (1987), ku arti letrar,
sidomos vepra letrare dhe mundësia e komunikimit dhe e ndikimit të saj në
lexuesin vështrohet në një këndvështrim sa të ndërliqshëm, aq dhe modern, duke
e parë atë si një tërësi shumësore përbërësish dhe mesazhesh poetike e jo si
porosi dhe këshillë, siç e parapëlqente dhe e shprehte studimi pozitivist. Ai
ngrihet kundër imponimit në letërsi, kundër përcaktimeve politike e ideologjike
dhe i jep përparësi qasjes dhe interpretimit të lirë e kompleks të veprës
letrare dhe rëndësisë së ndikimit të saj estetik në lexuesin.
Pra, duhet thënë se përvojën në studimin e letërsisë dhe
kthesën që bëri në mendimin teorik dhe estetik në botën tonë, e shfrytëzoi dhe
e përligji dhe në politikë: gjërat i mori me gjakftohtësi dhe vuri në përdorim
diturinë e tij dhe aftësinë vrojtuese dhe analizuese. Ai ishte bërë i
vetëdijshëm se në politikë dukuritë duhet të mendoheshin me kujdesin më të
madh, pra të veprohet edhe më me kujdes së në studimin e letërsisë; çdo gabim
mund të ishte fatal për të e për popullin e tij. Kjo ishte një strategji që nuk
ishte përdorur më parë nga udhëheqësit politikë para tij.
Libri i autorëve francezë e përligj të vërtetën
Meqenëse qysh më 1972 e kam njohur dhe për shumë vite
kemi punuar në Institutin albanologjik të Prishtinës (ai në fushën e letërsisë
së shkruar, unë në fushën e letërsisë gojore), kam ndenjur shumë kohë me
Ibrahim Rugovën sidomos para se të merrej me politikë, them pa asnjë mëdyshje
se autorët e librit për Ibrahim Rugovën, kanë ndriçuar mirëfilli një varg
cilësish e veçantish të personalitetit dhe të rëndësisë së tij si intelektual
dhe si politikan.
Po përmend vetëm dy – tri çështje (për shkak të natyrës
së punimit) që e cilësuan atë si politikan: përmbajtja (të përmbajturit) edhe
në rrethana të vështira; qëndresa edhe kur nën këmbë i është shembur dheu;
gjakftohtësia e vështrimit të problemeve dhe dukurive; bashkëpunimi me burrat e
shteteve, sidomos me kryetarët e Shteteve të Bashkuara të Amerikës e me liderët
e shteteve të Evropës. Largpamësia e Rugova ishte që u lidh dhe bashkëpunoi me
SHBA-të, të cilat jo vetëm e kuptuan të vërtetën e veprimit të tij e të
politikës në Ballkan, po edhe ndihmuan në mënyrë vendimtare të mbërrihet qëllimi i Rugovës: pavarësia e
Kosovës si shtet.
Rugova nuk veproi në bazë të parimit të “zorrës në
prush”, të kullurisjes së bibanit mbas çdo fishkëllime, përkatësisht të
kokorisjes së gjelkokotit, të atyre që shtyhen më bërryla e vakërrojnë si dhi e
cjep për t’u vetëlavdëruar ose për të fituar ndonjë pozitë ose leverdi
personale. Në kohën e në rrjedha kur s’ke mundur të bësh asgjë, po përsëris,
asgjë, kur ke qenë në gojë të ujkut ose kur ke qenë i varur nga të tjerët (kur
të tjerët t’i presin rrobat) disa kërkonin që të bënte e të vendoste për atë që
s’mund ta bënte as të vendoste. Në këtë mënyrë qëndresa, heshtja (edhe pse
ndonjëherë edhe ithtarëve të tij më të mëdhenj u dukej e tepërt) ishte më e
drejtë se ndonjë veprim tjetër me pasoja të mëpastajme. Ai dinte se në politikë
një fjalë e pavend mund të sillte më shumë dëme e pasoja se një diçka e
heshtur. Mirëpo, duhet të them se në heshtjen e tij një gjë ka qenë gjithmonë e
zhurmshme dhe e qenësishme, që ka mbërritur në veshët tanë dhe te njerëzit më
të rëndësishëm botërorë: Pavarësia e Kosovës – qenësia e punës së tij dhe e
heshtjes së tij. Kësaj i kanë besuar njerëzit që e votuan, për këtë e përkrahën
dhe e deshën. Ata që bërtitnin, në qenësi, më shumë e çanin kokën për vete,
edhe pse pavarësinë, si fjalë, e villnin pandërprerë.
Ibrahimi ishte njeri (pra dhe një shok i imi) i qetë, i
butë, i mirësjellshëm; ishte i ditur; një dije e pasur dhe e qëndrueshme, e
vjelë nga shumë libra në një moshë relativisht të re; e thadruar mirëfilli në
një mendje të shkathët, që ishte e aftë të verë në përdorim atë dije, ta
zgjerojë e ta thellojë në veprimet konkrete jetësore.
Kishte një shpirt të pasur, fort njerëzor. Nëse nuk mund
të të ndihmonte, të keqen nuk ta bënte. Në asnjë mënyrë dhe asnjëherë, si i
ardhur nga bota qiellore. E çmonte punën e vet, por edhe të tjetrit. E
shqetësonin thashethemet, ndërskambcat, librat ose shkrimet e dobëta, që
lavdëroheshin me zhurmë nëpër gazeta e ndeje. I përcillte me një buzëqeshje, të
cilën, ai që nuk e njihte, nuk mund ta kuptonte. I gëzohej ndonjë libri ose
punimi me vlerë. Pinte shumë kafe (veç se nuk e mbante me vete takëmin e kafes
si Balzaku). E tepronte dhe me duhan.
Me veprën “Ibrahim Rugova vigan i brishtë i Kosovës”, ku
ndriçohen thellësisht rrjedhat politike në Kosovë dhe rëndësia e shumëfishtë e
Ibrahim Rugovës si udhëheqës paqedashës, autorët Jean Yves Carlen & Stève
Duchêne & Joël Erhart e nderuan emrin e tyre, vendin nga vinë, Francën,
pastaj figurën për të cilën shkruan, Ibrahim Rugovën, Kosovën, po dhe gjithë
Evropën Juglindore; ajo është dëshmi sesi përmes analizës dhe argumenteve
gjurmohen dhe ndriçohen rrjedhat politike dhe figurat e rëndësishme, si ishte
Ibrahim Rugova.
Më duket me vend që ta mbyll këtë Fjalë paraprake
me një mendim të Ibrahim Rugovës rreth Fan Nolit: “Koha gjithkujt i jep
vendin e vet, ia jep atë për të cilën punoi. Te ajo s’ka mashtrime.” Deri
më sot koha e përligji rëndësinë e madhe të Rugovës në rrjedhat e jetës së
Kosovës dhe më gjerë, po kohët e ardhme do ta lartësojnë e pasurojnë këtë
vlerësim, jo vetëm për botën shqiptare, po dhe për politikën e Ballkanit e më
gjerë.
Elvi Sidheri ka bërë një përkthim cilësor të tekstit nga
frëngjishtja dhe kjo e bën librin për lexuesin shqiptar më të përfillshëm e më
të mirëpritur.
Prishtinë, fund nëntori 2020