Nuhi Veselaj: Injorimi i gjuhës shqipe (6)

Dr. Nuhi Veselaj

Injorimi i gjuhës shqipe 6

Lexues i nderuar,

Në kreun e parë të këtij punimi, siç u përforcua edhe në krerët vijues,  pasi iu hoq tisi i zi i gënjeshtërt që mbulonte të vërtetën, falenderuam, argatin e dalluar të albanofobisë,  zoti Miloš Milojevi?, i cili me pahir, përkundër fjalëve dhe shkrimeve, me punën e tij, para 150 vjetësh përgenjeshtroi vetveten, ngase nën atë tis, konfirmohej realiteti për shumicën e përqindjes shqiptare në Kosovë në krahasim me ortodoksët (serbë) pakicë, ndërkaq këtu në këtë krye, të VI-in me radhë, falenderojmë gjithashtu autorin Milojevi?, i cili, edhe pse me fjalë tregohet shqipoinjorues i papërmirësueshëm, nën tisin e përgënjeshtërt, me pahir dha kontribut në e për gjuhën shqipe.

Kreu VI

Injorimi i gjuhës shqipe dhe kontributi me pahir i  z. Milojevi? në e për gjuhën shqipe

Hyrje

Miloš Milojevi? pas kryerjes së liceut të Beogradit dhe 3 vjet qëndrim-studimi në Rusi, si i ri 25 vjeçar, me plot energji, jo pa dije teorike e fantazi të bujshme dhe me plot vullnet atdhetarie serbomadhe, u aktivizua në levizjen pansllaviste garashiniane, veç tjerash duke pranuar një mision të veçantë, siç ishte, vizita viseve “imagjinare potenciale serbe”, në të ashtuqujturën Serbi e Vjetër, e cila në plan të gjerë si koncept përfshinte Rumelinë, pothuaj tërë Siujdhesën Ilirike nën administrimin e Perandorisë Osmane, ku përveç Serbisë Jugore të sotme, bënin pjesë edhe Kosova, Maqedonia, Thesalia, Epiri e Shqipëria. Mos me zgjatë, Kështu ai më 1866 u gjind në këto vise si udhëpërshkrues për të hulumtuar jo vetëm gjurmë kulturo-folkloro-gjuhësore serbe, siç pandehej q? kishte shumë, sidomos në Stara Prava Serbi (Kosovë) – që kishte qenë seli e Mbretnisë Mesjetare Nemanide Serbe (!), por edhe për të përgatitur e përforcuar terrenin ku aktualisht funksiononin legalisht institucionet kishtare ortodokse pravosllave, ku varësisht situatave këto vise me hir ose pa hir mbi atë frymë veprimi romantik në këto toka gjoja stërgjyshore, në vend të Serbisë së Vjetër duhet me u kthye nami i Serbisë së Re në lindje e sipër, që ishte projekt serbo-rus. Në të vërtetë, atëbotë që nga viti 1602 me fermanin e Sulltanit, edhe kisha ortodokse (serbe) këndej, si edhe më parë, vazhdonte të ishte e lirë dhe më e këndellur në veprime, madje edhe kishte edhe shkolla të hapura nën ndikimin e asaj kishe, prandaj misioni i Milojeviçit, i cili, nuk kishte marrë leje nga Turqia, por vetëm nga Principata dhe Kisha serbe, edhe pse flitet që mund të ket? qenë me rrezik, ai  nuk pati vështirësi qarkullimi e veprimi në të gjitha viset shqiptare të staraserbisë, siç thuhet që nga Nishi, Kurshumlija, Malësitë e Alpeve Shqiptare, pastaj në Sharr e përtej tij në Albani, Epir, Maqedoni etj.  Dhe pas këtij misioni të kryer  pa kurrfarë pengesash me të kthyer në Beograd me ndihmën  e Shoqatës së dijetarve serbë, shënimet e 3-4 viteve  (1866 -1970), gjithsesi të fryra letrarisht e makiavelisht i mbarështroi në veprën trevëllimëshe me titull Putopis dela Prave (Stare) Srbije (Udhëpërshkrim nga një pjesë e Srbisë së Vërtetë (të Vjetër), ku theksi kryesor kishte të bënte me Kosovën që e quante Serbi e Vërtetë, por përshkroi edhe vise të tjera. Vëllimi i parë i kësaj vepre pa dritën e shtypit më 1871, i dyti 1872  dhe i treti u ofrua më 1873, por u botua më 1877, vit kur Serbia i shpalli luftë Turqisë, që në të vërtetë ishte lufta serbe për dëbimit e shqiptarëve ose për asimlimin e tyre në serboortodoksë (pravosllavë), veprime këto për të cilat serbët ishin përgatitur më parë, duke shfrytëzuar ndihmën, autriake, ruse e franceze, por edhe veprat propagandistike historike-letrare të parapërgatitura nën drejtimin e Qeverisë  dhe Kishës serbe, ndër të cilat edhe veprat e Milojeviçit e dihet se qëllimi ishte sa për fillim gllabërimi i tokave të shqiptarëve nga Serbia Jugore (Sanxhaku i Nishit, Pirotit, Pusta Reka etj.-etj.).

Sidoqoftë, pra para kësaj ndërmarrjeje ushtarake gjatë gjithë misionit të tij, Milojeviçi, nuk ishte ballafaquar me turq e turqishten, me grek e greqishten, madje as aq me rivalët bullgarë e bullgarishten, por kryesisht, me shqipfolës, me shqiptarë e gjuhën shqipe, sepse shqiptarët, jo vetëm të konfesionit katolik e musliman por edhe masë skizmatikësh ordoksë flisnin shqip. Kështu shqiptarët, në fakt ishin popullatë shumicë, që disa prej tyre mund të jenë quajtur edhe serbë (ortodoksët) për shkak të fesë, ashtu siç edhe mund ta kenë konsideruar veten, edhe pse flisnin shqip, andaj në këtë krye të punimit do të bëjmë fjalë pikërishtt si u gjind gjuhësisht Milojeviçi në raport me shqipen, e cila që më parë ishte e dënuar me shuarje për trojet e shtetit sllav–serb ekzistues, por edhe për shtetin e planifikuar serb në perspektivë.

Ç’është e  vërteta, edhe në krerët e mëparshëm kemi cekur çështje gjuhësore në raport me veprimet e Milojeviçit, sidomos rreth ndonjë emërtimi toponimik etj., ndërsa këtu, në këtë krye do të përqendrohemi rreth dy provave:

së pari, rreth  përkthim-përshtatjes së vargjeve të dy vjershëzave ngucakeqe lojëfjalësha dhe

së dyti, do të trajtojmë një grumbull fjalësh të përkthyera shqip-serbisht që ne e quajtëm Sifjalorth dygjuhësh shqip-serbisht (1873).

Nënkreu I

Rreth përkthimiT TË dy vjershëzave ngucakeqe

prej shqipes në serbisht

Milosh S. Milojeviçi, para se të pranonte misionin hulumtues jo vetëm udhëpërshkrues të viseve të StaraSerbisë (Serbisë së Vjetër) ishte parapërgatitur me paragjykime romantike nacionaliste pansallviste, ku serbët viheshin në qendrër të vëmendjes të zgjimit e të ringjalljes së tyre, mirëpo ai i edukuar si sermbomadh si duket nuk ka munmdur ta parashihte e të pranonte realitetin që në Stara Serbi si dhe  në viset  e paramenduara si serbe, do të gjejë aq pak serbishtfolës e aq shumë shkipë (shqipfolës) dhe kështu që në këto toka turke nuk do të ballafaqohej me turq, as aq me bullgarë, të cilët, i mërinte shumë, edhe pse gjuhën tyre e quante gjuhë serbe, por do të ballafaqohej me gjuhën e shqiptarëve josllavë. Kështu siç e pamë në krerët e mëparshëm përveç toponimeve përkatëse e emërtimit të fiseve ose etnisë shkipe (arnaute) që i gjen fjalë-toponimet të përpunuara nga gjuha e tyre, ai që në fillim të vizitës, sigurisht  për nevoja private do t’i shënojë disa fjalë shqipe e ndër to edhe nja dy vjershëza shqip, të cilat provon t’i përkthejë në serbisht. Pikërisht këtë punë përkthimi ose përshtatjeje të fjalë-vargjeve  nga shqipja në serbisht që ka ndodhur para 150 vitesh, ne e quajmë kontribut me pahir nga mendja e penda e autorit, pra punë në të mirë të gjuhës shqipe, andaj këtë nënkrye po ia kushtojmë trajtimit të vargjeve të vjershëzave.

Kështu:

së pari. bëjmë prezantimin e dy vjershëzave origjinale e të përkthyera,

së dyti, identifikojmë si sprovë të parë, nga ai fjalët e përkthyera shqip serbisht para 150 vjetësh,

së treti, shprehim dyshim rreth vërtetësisë së vendndodhjes së dëgjimit të vjershëzave sipas autorit dhe

së katërti, duke mos mohuar gjetjet e autorit të vjershërimeve të tilla ngucakeqe në dëm të bashkëjetesës fetare ndërshqiptare në kohë të Turqisë, jo vetëm nuk e mohojmë por përkundrazi e falenderojmë, andaj gjejmë shkas dhe ne e ilustrojmë me fakte në kontinuitet ekzistimin e vjershëzave të tilla përçarëse kundër bashkëjetesës ndërkonfesionale shqiptare që shfrytëzoheshin për çështje politike edhe gjatë periudhës së Kralevinës Jugosllave para 80 vitesh e më vonë.

1. Prezantimi e dy vjershëzave të përkthyera

Dy vjershëzat që janë objekt trajtimi në këtë nënkrye, autori M. Milojevic, thotë se i paska dëgjuar në një rrugë të qytetit të Pejës, ndërsa edhe ai si pjesë e një karvani kalorësish të serbëve (ortodoksëve), ishte në levizje e sipër drejt Patrikanës së Pejës, të cilëve u printe vetë Patriku, i cili paska pasur autoritet edhe nga arnautët, si dhe nga pushteti turk. Në ato çaste, edhe pse karvani kishte skortë përcjellëse të armatosur zyrtare, sipas tij, disa fëmijë e të rinj adoleshentë, madje deri edhe gra bulla, karvanin e paskan gjuajtur me baltë e gurë, duke shqiptuar si në kor vargje ngucakeqe ndaj Patrikut dhe shkive kalimtarë pravosllavë. Kështu, si në kor nga të dyja anët e rrugës paska dëgjuar dhe shënuar vargjet e dy vjershëzave, të cilat ne të fotokpjuara, po i prezantojmë tash fill, të trajtuara  në  katër rubrika:

Numri rendor i vargut,

Origjinali shqip (cirilicë), i fotokopjuar,

Përshtatja ose përkthimi i autorit  (në cililicë) i fotokopjuar dhe

Përkthimi a përshtatja në shqipen e sotme sipas nesh.

a) Vjershëza e parë : Pop, Pop...

 

1. 2.	???, ??? ???????	??? ?? ????: ------------------- ???, ??? ???????	Që do të thotë: ------------------ Pop, pop Tarrakop (kazmë)
3.	?? ??????	?? ??????	me zinxhir
4.	?? ?????	?? ???????	me konop
		(?? ?? ?????)	(për ta varë)
5.	??? ????	??? ????	Inja, dinja
6.	??? ?????	??? ?? ?????	pop svinja (popi është derr!

 

Dhe autori sqaron:

??? ?? ?? ??? ????? ??????? ???????, ? ????????? ?? ???? ???:

Përthimi ynë:

Sapo përfundoj kjo vjershëz e bukur, u shfaq po ashtu tjetra:

b) Vjershëza e dytë: Shkja, Shkja ...

A ?? ??? ?????:       Dhe (krejt kjo) do të thotë:

1 2 3 4 5 6   7 8

''????, ???? ??????, ????? ????? ??? ?? ... ?????? ???? ????? ???,   ??? ?? ??? ???? ??? ???”

?????????, ??????, ???????? ?? ????? ??? ?? ??? ??????? ?????? (?????????, ??????) ?? ?????? ?? ????? ????? ?? ??????? ????? ??????? ? ??????

Shka, shka Pordha-shka Mjer nana që të ka ... Merreni shkavin (sllavin, Serbin) vire në birë... ...fija (bari) e varëses u këput shkau ra në mut

 

Ndonëse ne nuk përjashtojmë provokime të tilla, në situata të caktuara të ndodhura edhe para 150 vitesh, por pikërisht lidhur me vërtetësinë e vendndodhjes së recitimit të këtyre vjershëzave shprehim rezervë, por së pari në trajtat e shqipes së sotme po i identifikojmë fjalët e përkthyera:

2)   Fjalët e përkthyera shqip-serbisht në këtë kotekst:

1) Merreni – uzmite

2) Virnie  (varnie) - obesite ga, vešajte ga

3) Barë – trava

4) Birë – rupa (rupa klozeta van hodnika u dvosptanim kucama) - birë  nevojtoreje, në shtëpitë dykatëshe ngjitas ose jashtë divanhanës (korridorit) të odës.

5) Fije  (kashte)– slamka

6) Bie- propadne

7) Këputet – prekida se

8) Mut – prohod, govno

9) Pordha -poprda

10) Konop, litar - konoplje

11) Zinxhir – lanac

12) shkja, shka – srbin, slavenin, slovenin

13) pop –prift (pop)

14) derr – svinja

15) mjer nana – nesre?na ti majka

16) që të ka  - sto te ima

17) krejt kjo – sve to (ovo)

Këtë barasvlerësi po e spikasim me qëllim se këta shembuj janë si paraprovë për autorin, i cili ndërkohë vazhdon ballafaqimin, përkatësisht përkthimin enë situata të caktuara të fjalëve të tjera shqip-serbisht, deri sanë notesin e tij arrin t’i përmbledhë një grumbulli fjalësh shqip-serbisht, të cilat do t’i trajtojmë në nënkreun e dytë.

Sidoqoftë, ne tani po përmendim arsyen pse dyshojmë ose pse shprehim rezervë lidhur me vërtetësinë e vendndodhjes së vjershërimeve të tilla, edhe pse nuk e mohojmë ekzistimin e tyre me përmbajtje të ngjashme ngucakeqe.

3) Disa vërejtje-mëdyshje rreth besueshmërisë së vendndodhjes

së vjershërimeve në shqyrtim

Dihet se në shkrimet letrare sado fantastike që të jenë insistohet nga krjuesi si dhe lexuesi që vendndodhja e ngjarjes të jetë sa më e kapshme mendjesissht, kështu që për vendndodhjen e dëgjimit dhe shënimit të vjershëzave që thotë  autori, kemi disa  dyshime të ligjshme, ndër të cilat po theksojmë:

Së pari, nga ajo që shkroi autori ka qenë e pamundur t’i dëgjojë e kuptojë fjalët e vargjeve përkatëse, madje edhe t’i shënojë sa ishte hipur në kalë si pjesëmarrës i karvanit, ku shahej, popi i madh - Patriku, i cili, siç e pohon vetë autori, gëzonte autoritet zyrtar edhe nga pushteti turk, por edhe nga shqiptarët e paria e tyre deri në Shkodër (!).

Së dyti, karvani kishte skortë përcjellëse zyrtare nga organet e pushtetit, andaj një demonstrim i tillë nga të dyja anët e sokakut, qoftë spontan, qoftë i organizuar, nuk mund të merret me mend, ngase, jo vetëm ligjshmëria shtetërore brendaqytetit, por e dhe vetë edukata familjare e kohës (edukatë patriarkale e fetare shqiptare) nuk do të lejonte që fëmijët e të rinjtë deri edhe “bullat” (gratë muslimane!) të shfaqeshin para karvanit të serbëve me provokime të tilla rrugaqërie, apo jo?!

Së treti, siç  po shihet teksti në shqipe, që sigurisht është shënuar më vonë nga ndonjë informator shqipfolës po gjithsesi i pashkollë që nuk ka ditur ta korrigjojë shënuesin, i cili, siç dëshmohet nga gabimet e shumta në të shkruar të këtij teksti,  autori si shënues shihet që nuk kishte njohuri as fillestare për shqipen dhe nuk ka pasur qëllim hulumtimi filologjik për gjuhën shqipe, ndoshta as në raport meserbishten, apo jo?!

Së katërti, pikërisht, siç e shohim ne, edhe në këtë shkrim, nga përzgjedhja ose theksimi i vargjeve nga konteksti, del qartë qëllimi i autorit, që kishte detyrë të paradhënë: me mjellë e me nxit urrejtje antishqiptare nga lexuesit serbë e të huaj. Kështu nga fantazia e tij e bujshme u sajua kjo temë dhe në këtë mënyrë, kryente detyrën për të nxjerrë si provë shkrimi rrugaqërinë e shkipëve, të cilët gjoja ishin pothuaj njerëz të egjër, të padisplinuar, arrogantë e të paedukuar familjarisht siç i paraqet ai dhe ishin aq të pafytyrë, por të lirë nga turqit (pushteti) që të provokonin, të shanin  e të gjuanin me lloç e gurë pop e shkje (serbë) deri edhe Patrikun, apo jo?!

Fundja, sido që të ketë qenë, ne duke u nisur nga fakti se “ku ka zë s’është pa gjë”, duke e admiruar e mos e gjykuar autorin për venerimet e tij për vjershëzat e këtij zhanri, nuk mohojmë ekzistimin  e vjershëzave të tilla ngucakeqe që në ambiente të caktuara nxisnin përçarje ndërkonfesionale brenda- shqiptare (muslimanë, ortodoksë e katolikë) gjithsesi në gjuhën shqipe, siç do ta argumentojmë në vijim. Në të vërtetë, vjertshërime të ngjashme ose të ndërlidhura zingjirisht si këto dy që i sbënoi Milojeviçi kemi dëgjuar edhe në fëmijëninë tonë, në kohën e Kralevinës Jugosllave, para 80 e sa vitesh, e vërtetë kjo që po e ilustrojmë tash fill.

4) Rreth kontinuitetit të vjershëzave të tilla ngucakeqe në raporte

përçarëse ndërfetare brendashqiptare

S’do mend që ne e admirojmë z. Milojevi?, i cili që në atë periudhë krizash politike të Perandorisë Osmane paska vënë re vjershëza  të tilla ngucakeqe të këtij zhanri në raporte ndërfetare brendashqiptare, krijime këto të nxitura nga vegla të pushtetit turk dhe të klerikëve shqiptarofobë. Kështu autori na dha shkas të rikujtojmë nga fëmijnia jonë e hershme, pra, para 80 vjetësh, nga koha e Kralevinës Jugosllave, vargje të tilla kundër prirëse fetarë, sidomos kundër hoxhëve, priftërve shqiptarë, e mbase edhe kundër popave serbjanë që dëgjoheshin në versione të ndryshme, jo vetëm si lojëfjalësh adolshentësh, por përdoreshin në njëfarë mënyre edhe në “Lojë kapuçash” nga të mëdhenjtë, siç ishte edhe vjershëza e parë me “Pop, Pop”, po ne si fëmijë me tepër e kemi shqiptuar në variantin tjetër adoleshentë fëmijnor:

Hop, hop, tarrangop

Mjekrra e popit  leshatok...

ku, në të vërtetë, mjekrra e Popit zëvendsëohej në versione të ndryshme fjalësh, paksa me marre! dhe vazhdohej:

...Leshatok e kalavesh,

Kam nji bari që ia qes

As s’le kime as s’le lesh!...

Ndërsa sa i përket pjesës ngucëse[NV1]  të emërtimeve si: thi, qen, bull etj. ato shqiptoheshin, pothuaj normalisht, siç u tha, edhe në këngë lojëkapuçash, ku hiperbolizohej shkrryerja në baltë ose varja e kundërshtarit edhe në birë të qenefit etj. Kështu thumboheshin me fjalë ngucakeqe në situata e mjedise të caktuara pa kursyer edhe  kmetat, predsednikat, xhandarët, poreznikat, po edhe udhëheqësit fetarë.

Fundja, kush nuk e di ose nuk e ka dëgjuar në moshë të adoleshencës vjershëzën ngucakeqe çunash:: “... Hypi hoxha n’kerr”...

...Kerri u thy

Hoxha u shpërthy!

ose

...Sheh e dërvish

Pula në qervish!...

ose

...Hu hu, Baba Hu!

Merr magarin

shko për dru!...

ose

Prifti me faneca,

zhguna, panleca,

musteqesh kapreca!

ose

Shka, shka,

Byth pa la!

Mjer nana

Qi t’ka.

Gjithashtu, kujtoj fjalëngucjeje çobaneshash., para 80 vitesh, kur guxonin e gjuheshin me fjalë shpat më shpat, pikërisht në raporte ndërfetare, si:

Oj turki, oj turki

t’ka hi mini

nër dimi...

ose

Oj faneshë, oj faneshë

me pshtellak,

pa tlina veshë...

ose

Oj shkinë, shkinulka

ku të hupi furka?...

Qysh t’u thye boshti,

mbas gardhi, te koshi!?

etj, etj.

Siç po shihet ne, te këto fragmente vjershëzash ngucakeqe anashkaluam disa fjalë edhe më me marre, ngase druanim që me to sadopak do të ligshtohej serioziteti i lëndës që po trajtojmë, po sidoqoftë për zhanrin dhe rimimin artistik në to, i japim plotësisht të drejtë z. Milojeviç.

Edhe nga ky aspekt, flas për vargjet që sollëm ne, kuptohet qartë se edhe pushteti serb i Kralevinës, paska pasë kopjuar e vazhduar politikën përçaj e sundo nga Turqia, të veneruar nga Milojeviçi, ndaj popullatës shqiptare mjerisht deri  edhe mbi bazë të ndasisë fetare. Të vihet re, që këso fjalësh ngucakeqe dëgjoheshin legalisht në situata e ambiente të caktuara edhe në lojë kapuçash vetëm shqip, po jo aq sert në shoqëri të përziera islamo-katoliko-ortodokse, ku sadokudo ruhej respekti ndërnjerëzor  e shoqëror.

Sidoqoftë, deklaroj guximtarisht se këto fjalë ngucakeqe në raporte ndërfetare shqiptare, pothuaj se u shafiten në Kohën e Shqipnisë te ne 1941-1944, kur filloi shkollimi në gjuhën mësimore shqipe, ku pa dallim feje, muslimanë e të krishterë (katolikë e ortodoksë), mësoninim bashkë, ngase tani dolën vjershërime edhe më të bukura artistikisht mbi bazë të jetësës së përbashkët kombëtare, që nuk kishin në përmbajtje fjalë me marre, por vjershëzat e këtij zhanri të shënuara nga Milojeviçi e fragmentarisht prej nesh, nuk u shuan tërësisht, ngase ngucakeqet qitnin krye tek-tuk edhe në kohën e komunizmit, kur propagandisht u përtri edhe te ne fushata, kundër prijëse fetarë  e fesë (si opium i popullit), apo jo?!

Sipërfundim i këtij nënkreu

Në këtë nënkrye u konfirmua kontributi i Milojeviçit si përkthyes-përshtatës i disa vargjeve ose i fjalëve të dy vjershëzave, ku u manipulua, para 150 vitesh, me përkthim barasvlerësie në të dyja gjuhët. Sidoqoftë, edhe nga ky veprim i vogël në dukje vërtetohet fakti që Milojeviçi, qenka ballfaquar që në fillim  me gjuhën shqipe dha  provoi me dhënë kontribut prijatari në shkrimin e fjalëve në gjuhën shqipe me shkrimin cirtilicë të azbukës serbe.

Mbase ky përkthim do të ketë inkurajuar autorin që të shënojë në notesin e tij edhe fjalë të tjera të shqipes dhe kështu t’i  tubojë dhe t’i nxjerrë nga notesi atë grumbullim fjalësh , të cilat do  t’i përkthejë  shqip-serbisht dhe kështu të sajojë, sipas nesh, të ashtuquajturin Sifjalorth,  të cilin tash fill nën nënkreun e dytë të këtij kreu, po ia bëjmë të njohur opinionit lexues dhe studiuesve të interesuar.

Nënkreu II

Rreth SAJESËs së SifjalorthiT shqip–serbisht (1873), kontribut

me pahir i milojeviçit në e për GJUHËn shqipe

Hyrje

Meqë kemi të bëjmë me një material ose më mirë me një grumbull fjalësh të përkthyera shqip-serbisht, deri më tash të panjohur për opinionine gjerë lexues e studiues të profilit profesional filologjik, nuk di sa patëm të drejtë që në titullin e këtij nënkreu këtë sajesë të Milojeviçit e quajtëm: Sifjalorth dy gjuhësh shqip-serbisht (1873)– andaj kërkojmë që edhe ky guxim yni të vlerësohet, edhe pse këtë guxim tonin, fillim e mbarim, gjatë shtjellimit të këtij nënkreu do të përpiqemi ta arysetojmë. Jo vetëm kaq. Po kërkojmë, gjithashtu, edhe pse kemi bindjen që qëllimi i autorit nuk ishte i tillë, sa është e drejtë edhe përpjekja jonë që këtë sajesë të tij ta prezantojmë me vlerësimin: Kontribut në e për të mirë të gjuhës shqipe, Në të vërtetë autori, Milojeviç, është shumë kontavers, paradoks i njëmendtë në veprime ndaj gjuhës shqipe, në njerën anë, kur e injoron dhe e përçmon gjuhën shqipe, ai tregon veten se ishte argat i verbër deri në skajshmeri i Naçertanies (1844), kurse në anën tjetër, shqipen e sheh jo aq keq në kohëhapësirë nga ana diakronike, ngase në të kaluarën e afërme shqipja, sipas tij, kishte pasur aftësi të jashtëzakonshme, edhe pse nuk ishte gjuhë shtetërore, të asimilonte një masë të madhe të etnisë serbe, siç i konsideronte ai poturët shqipfolës (!) në Kosovë e më gjerë, madje konkretisht edhe në raporte barsvlerësie sinkronikisht shqipja aspak nuk i del gjuhë amorfe, kur faktikisht në Sifjalorthin e tij, përzgjodhi nga baza shqipfolëse afro 350 fjalë e shprehje, të cilat, siç do të shohim në serbisht aspak nuk dalin nën nivel barasvlerësie në krahasim me serbishtes, përkundrazi, siç do të shohim, në disa raste edhe avancojnë kulturalisht për nga universaliteti i të shprehurit të nocioneve.

Sidoqoftë, meqë, punën e tij jo aq prej përkthyesi, sa për përzgjedhjen ose të shënuarit  fjalëve dhe të shprehjeve,  ne e quajtëm kontribut me pahir në e për gjuhën shqipe, patëm të drejtë apo jo, kërkuam që edhe ky guxim  yni, të vlerësohet, ndërsa ne për t’u kuptuar më mirë qëllimi i shprehur i autorit në njërën anë dhe të cilësuarit e lëndës së përzgjedhur në gjuhën shqipe si kontribut me pahir në të mirë të gjuhës sonë, në anën tjeëtër,  tani po e prazantojmë punën e Milojeviçit jo thjesht si lëndën e këtij Sifjalorthi, por të vështruar me gjerë, të trajtuar sipas këtyre nëntitujve:

Paraprovë euforike të një mal serbizmash nga trevat prej nga vijnë, sipas autorit, edhe fjalët e Sifjalorthit dygjuhësh shqip-serbisht;

Prezantimi i Sifjalorthit me disa sqarime e vërejtje;

Trajtimi lëndës, shikuar nga pikëvështrimi i të metave formale e subjektivo-objektive  të Sifjalorthit,

Vlerësimi i këtij Sifjalorthi si kontribut me pahir në e për gjuhën shqipe  dhe

Përmbyllje e shkurtër e rezultatit nga analiza e disa shembujve fjalë-shprehjesh nga ky Sifjalorth.

1. Paraprovë euforike të një mal serbizmash nga trevat që citohen nga autori

se janë vjelë edhe fjalët e Sifjalorthit shqip-serbisht

Meqë Sifjalorthi duket se del si një sajesë shtojcë spontane në kuadër të vëllimit të tretë të veprës Udhëpërshkrimi nga një pjesë e Serbisë së Vërtetë të Vjetër (1873), sepse nuk lidhet drejtpërdrejt me temën Serbi e Vërtetë (Kosovën) sipas titullit të veprës dhe se kemi të bëjmë me një paraqitje në një atmosferë të përgjithshme euforike, ku autori duke vazhduar me trillim-argumentime rreth mbizotërimit të një mal serbizmash, gjithkund, cep më cep, trevave të Rumelisë (Turqisë europiane), nga Thesalia, Epiri, Maqedonia, Albania, ku jetonin ortodoksë: grekë, bullgaro-maqedonë, vllahë dhe një shumcë  shkipësh, treva këto që sipas Naçertanies duhet t’i përkisnin Serbisë së ardhshme, ide që e kishte përqafuar edhe Milojeviçi, jo vetëm sipas të drejtës historike të trashëguar nga dinastia nemanjide (shek. XIII-XIV), por, sipas autorit, edhe për nga parahistoria, ngase, sipas mendimit të Milojeviçit (kjo është shtojcë –shpikje e tij) këta popuj duhet duhet të jenë njfartë simbioze e serbëve të lashtë, ngase serbët kishin qenë banorë të padiskutueshëm më të hershëm të këtyre trevave, d.m.th. para grekëve e latinëve, makedonëve, shkipëve etj etj., prandaj, pasi bullgarishten e quante gjuhë serbe, pikërisht këtë kontinuitet ai përpiqej ta vërtetonte në misionin e tij edhe nëpërmjet fosil-fakteve si mbetje të gjuhës së lashtë serbe (sllave parakishtare), fakte këto të cilat edhe nëse nuk i gjente i fantazonte dhe çdo shenjë-sajesë që e kishte maje imagjinate e hipërbolizonte. Mos me zgjatë, me që në këto troje jetonte si shumicë populli shqiptar me gjuhën e vet josllave, atëherë Milojeviçi, gjithsesi shqiptarët dhe gjuhën shqipe përpiqej me paraqitë nën hije të serbishtes së lashtë dhe të sotme. Kështu për të Arnautski Beligradi, ishte një provë-argument që e kishte më për zemër, sepse ky emërtim sllav vinte me etimologji të pastër serbe nga “beli grad”, d,m,th., me prejardhje të hershme serbe, etimologji shkencërisht e pranuar  si sllavo-bullgare, emër, të cilin shkipët, në gjuhën e tyre, e përthyen në Berat. Madje, pothuaj bashkë me të përmend edhe lumin Dunavac si emërtim serb (edhe pse *dunav  (uji i nadh) shpjegohet me prejardhje nga lashtogjermanishtja, të cilin shkipët e paskan përkthyer në Lum, por të cilin në Elbasan, po  e quajtkan Dunafli(!).

Sqarim: Po emërtimin Lum në shqipe për Apsusin e lashtë e paravërteton më 1850 edhe udhëpërshkruesi Edmund Spenser, kur e kishte vizituar Beratin ose Antripatrian e lashtë. (Shih Durim Abdullahut, Koha ditore d. 20.O7. 2018, f. 1.)

Sidoqoftë, po në këtë vazhdë euforike, për të përforcuar me një mal dëshmish trashëgiminë serbe(!), autori Milojeviç, shënon afro 150 emërtime toponimesh (serbe!) nga ato treva, madje shton si provë  edhe nja 30 fjalë, sipas tij, gjithsesi “të pastra serbe”, si: zakon, kosë, shatorr, gunjë etj. të cilat në Epir e Thesali u përdorkan aktualisht nga grekë, cincarë e shkipë...  Kështu pas kësaj euforia serbizmash, të cilat shkenca i nxjerrë të diskutueshme ose të pasakta, autori gjen rastin të shfaqet edhe si njohës edhe i gjuhës së shkipëve(!!!), duke prezantuar  një grumbull fjalësh shqipe, të cilat i përkthen serbisht, duke i parashoqëruar përbuzshëm me këtë tekst-sqarim:

U Arnauta ili Škipitara, ond. i svoj dan. Albaniji i Epiru osim ovih korenih, njihovih galskih, stari skitskih, gr?kih  i rimskih re?i, nemaju drugih svojih, no se služe samo ?istim srp. A te su  prave njihove re?i ove:

Përkthimi ynë:

Arnautët ose000000 shkipitarët e dikurshëm dhe këta të mitë të sotmit në Albani e Epir, veç këtyre

fjalëve me rrënjësi: gale, lashtoskite, greke dhe romake nuk kanë fjalë të tjera të veta, andaj

shërbehen vetëm me fjalë të pastra serbe. Sidoqoftë, këto janë fjalët e tyre të vërteta (!), si:

Sqarim1

Këtë grumbullim fjalësh që ne e quajtëm  Sifjalorth shqip-serbisht i Milojeviçit (1873), po e japim të fotokopjuar në vijim si nëntitull të veçantë, duke e trajtuar në 5 rubrika:

Numri rendor, i praktikuar prej nesh.

Barasvlerësi i zbërthyer sa qe e mundur prej nesh në shqipen e sotme, duke u bazuar sidomos në barasvlerësit serbisht.

Origjinali shqip sipas versionit të autorit në cirilicë (i fotokopjuar).

Origjinali serbisht sipas versionit të autorit në cirilicë (i fotokopjuar).

Ndonjë vërejtja a sqarim rreth qëndrueshmërisë barasvlerëse dhe sinonimike e të tjera rreth trajtë-fjalës origjinale të  shqipes.

Sqarim2

1. Të gjitha fjalët ose trajtat në serbisht në latinicë, janë përdorur si sqarime prej nesh.

2. Siç u cek, ne, përveç numrit rendor, në rubrikën e dytë shënuam, sa qe e mundur fjalët e zbërthyera në shqipen e sotme (ndonjë edhe arbitrarisht), sepse, siç mund të shihet teksti gjoja shqip i autorit, me shkronja cililicë, shumicën e shembujve nuk i shkruan drejt. Ka edhe mungesa të tjera përveç asaj që nuk ka përdorur shenja të veçantë për tingujt e shqipes që i mungojnë azbukës serbe.

3. Paskajoren e serbishtes e kemi shënuar me paskajoren e mirëfilltë të shqipes.

4. Të gjitha shenjë-sqarimet me mbiemrin: srp.  (srpski, srpsko, srpska) që e jep autori për të treguar se fjala përkatëse ndërlidhet ose ka preardhje serbe, i kemi vënë në rubrikën e katërt.

2) Lënda  e Sifjalorthit shqip-serbisht (1873)

 

Nr. Rend. 1	Shqipja e sotme 2	Origjinali shq. qirilicë 3	Orgjinali serb qirilicë 4	Vërejtje   5
1.	Cjap	??? (???)	?????	ç/k–c/s:  cap,  sjap (dial.)
2.	Dru	???	????	M - trajtë e pashquar
3.	Flakë	?????	??????	F - trajtë e shquar
4.	Thëngjillt (i)	???????	?????	Th/ fr ?
5.	Kërcell, Kërc	???	??????	-c/ç
6.	Natë	????? ??? ??t?	Ho?	a/o
7.	Dreq	???? ??? ????	????	t/d
8.	Dimër	?????	????	d/t dhe t/z?
9.	Me shtrakatë (thurë, kërrabzue)	???????	??????	Fjalë e re në shqipe: shtrakat
10.	Shenjtë (i)	??????	????? (??? ?? ??????)	she/svj... ??
11.	Rus? (i tmerrshëm)	???	??????	Me tendencë !!!
12.	Rrip, brez	????	?????, ?????	iu/y
13.	Purtekë	???????	???? (??????)	pur/pr!?
14.	Frikësoj, përulem) (N’besë tande!)	??????	??????, ????? U poverenju!	fjalë e pakuptueshme
15.	Njeri	????	?????	Nj/n
16	Burrë (djalë)	???	??? (sin)	i/u, i biri
17.	Grua	????	????	*uo  - ua/ue
18.	Vajzë	?????	???????	F- trajtë e shq.
19.	Me pa (shih)	???	???????,	geg. shif, f/h
20.	Ari	???	?????, medved?	?
21.	Afër	????	?????
22.	Ballë	????	????
23.	Baltë (dhe, vendi)	?????	?????, blato
24.	Me pjekë	????	????	p/b
25.	But (kofshë) ose  butë	???	???? (but, noga?) Meko	2 koncepte
26.	Varfër (të)	???????	?????????	Tosk. *varfërË
27.	Vapë	????	?????
28.	Vjehërr, (vgis-heri?)	????????	??????	trajtë-fjalë e pakuptueshme
29.	Shok, mik	???, ?????	???? ????????	neol. shokac (mik)
30.	Begatë (të)	??????	??????	b/v??
31.	Vesh  (veshë, me veshë)	???	???, (??????) ? ???????	Shkrimisht homonim në në serbishte
32.	Viç (*vit, njëvitshe)	????	????	-ç/t-u
33.	Ju	???	??	G- e tepërt ?
34.	Gjashtë, g-jashtë	??????	????	GJ / lokalizëm: G-j
35.	Gardh	?????	??????	-Dh /-d-ë
36.	Gati	????!	?????? (??????)	G/L? srps.???!, gabim shtypi
37.	Gjarpër	???????	?????	Gj/ Hj?
38.	Dhëmb	????	???	DH /D; mb/m
39.	Emër	?????	???	*EmërË, tosk. vj.
40.	Asht (eshtër)	????	????	tosk.?
41.	Zonjë, grua	????	???? (???c??) Gospodja	o/a  srp. ?
42.	Thëngjill  (thingill), djegie pa flakë	/gacë e shuar – thingill	????, (??????) ?????? (??????)	Th/t gj/g. serb. ?? Lok. Thingill
43.	Me hangër, me ngrënë (me ishte !)	????	?????	Fj. e pakuptueshme
44.	Ka	??	??	M – fjalë e pashq.
45.	Kalë (hipur në kalë)	??? ????	???	Hip (kalë) , l/ll
46.	Kush	???	??
47.	Kurm (trup)	????	????, truplo
48.	Krimb	?????	???	Mb/mp
49.	Krye	????	?????	y/i
50.	Dru (Lis)	???	???? (hrast)	l/ll dhe s/sh
51.	Madh (më i)	???	?e??	Dh/d
52.	Mal (bjeshkë) /mall	???	??????? /ceznja i imovina/	l/ll?
53.	Zi (i)	??	????
54.	Marrë (i)	????	?????	Mungon nyja e përp.
55.	Martesë	???????	????	?
56.	Mes	???	???????
57.	Gomar (magjar)	?????	???????	magjar ??
58.	Mish, muskul	????	???? (???. ?????)	mish – misic???
59.	Mot (vit)	???	??????	o/a
60.	Nuse	????	?????
61.	Vjehërr  (njeri)	?????	????? (svekar)	j/i dhe  rr/r
62.	Merr vesh (di)	???	???	??? fj. jo e plotë
63.	Rrush	???	??????	Rr/r
64.	Zotni (sifer), sefer/ arab. i nderuar!!!	????? (!)	???????? (?? ???, ?????)	Tendencë vetjake, fj. e pakuptueshme,
65.	Posi, si	??	???, kako	barasvl. jo adekuate?
66.	Me mbytë, turp???/	????	??????? (stid)	Barasvlerësi jo e saktë
67.	Ujë	???	????	g/j, ugë ?! gabim sht.
68.	Fashna (shami)	?????	??????	shumësi –ne/-na?!
69,	Armë	????	??????
70.	Armik  (djall)	?????	???, ??????????	Tosk.
71.	Verdhë (e)	?????	??????	dh/d
72.	Fitore	??????	???????	f/v
73.	Ngushtë	??????	????
74.	Gjel	????	?????	gj/hj
75.	Grigjë	????	?????	Gj/k ??
76.	Egër (të), egërsisht	???? ? ????????	?????, divljacki	??
77.	Argjend	??????	??????	Gj/zh
78.	Qen	???	?????	q/k
79.	Korb	?????	??????	o/a; b/i... gabim shtypi
80.	Kudhët (i), farkim	???????	???????	Kudh / kud(h)... ???
81.	Haraç (xhymryk?)	??????	?????	???  fj. e paqartë
82.	Gjerë(i), Larg	?????	??????, (daleko)	ngatërresë barasvlerësie??
83.	Këndoj	?????	?????	-nd/n
84.	Mend	?????	??	-nd/nt
85.	Lepur	?????	???
86.	Mik	???	????????
87.	Mollë	????	??????
88.	Mort	????	???? (????? ??????	o / a  lat.
89.	Paqe	???e	???
90.	Pemë	????	????
91.	Me grabitë, me u ropë, me robërue	????	??????? (???. ??????)
92.	Sipër (mbi)	?????	???
93.	Shëndet	??????	???????	-d/t
94.	Shenjtë (i) Shenjti-, Shin-	????, ?????? ? ???	?????	Sh/s sv ?
95.	Shërbëtor	????????	????? (??????)	/serb / serv!!, b/p
96.	Shigjeta	??????	??????	i/u?, gj/h
97.	Turp	????	????
98.	Tra	???	?????
99.	Faqe (fytyrë)	????	???? (obraz)	q/k
100.	Hark	????	???
1o1.	Të kam pa(rë)	?????	????? ??? ??	geg.
1o2.	Me mendue (kam menduor?!)	?????????	???????	* uom /uor??
103.	Rino! (lind)	????	????	E pakupt.; i/u
104.	Shkruaj e qëndis	????	???? ? ????	Shkro??
105.	Rrëmih, vezirmo?!	???????	??????	Fj. e pazbërth.
106.	Parmend	???	????	jo e plotë
107.	Bir	???	???	M- trajtë e pashq.
108.	Bijë	????	????a	F – trajtë e shquar
109	Fëmijë (voc e djalë)	??? ? ???	????	vak?, e paqartë
110,	Meshkull	??????	?????, (??????)	Lat.
111.	Femën	?????	??????	f/t/ geg.
112.	Borë	???	????
113.	Shi	??	????
114.	Gur	???	?????, (???: ????)	???
115.	Ujë	??	????
116.	Drithë /dritë	?????	???? /svetlo	Barasvlerësi jo e saktë shkrimisht th/ta
117.	Dërrasë  (pllakë)	?????	?????, ?????
118.	Lugë	???	??????
119.	Thikë	????	??? (??????)	t/th
120.	Shtrat (tshtruemt), tshtyemt	??????	??????? Dodatak	Nyja e asnj.figuron Tshtuum!
121.	Shtëpi	???????? ? ?????	????	Trajta e parë e gabuar!
122.	Diell	????	?????	ie/ je
123.	Akull	????	???
124	Pokjo (qeknej!)	????	??	? e pa qartë
125.	Me vrapue,  vrik	????	??????	? barasvl. jo e plotë
126.	Me kalërue, hipur në kalë)	??? ???	?????? ????	l/ll
127.	Dhen,  dele	?????	???? (dele)	Ngatërresë dele/dhi
128.	Dhija	?????	???? (dhi)	Ngatërron dhi/ (dhen)
129.	Dhëndërr	??????	???	Dh/dll
130.	Ëndërr	????	???
131.	Dasmë, Me dhënë	?????	?????? (?????? ??????)
132.	Kam porositë, me porositë	?????????	??????? ??? (??????)  /l/r	Porosit, serb. Poruciti
133.	Kësulë	????	????	l/ll
134.	Një (nja)	??	?????	Nja/na, gegizëm
135.	Dy	??	???	y/i
136.	Perëndi	???????, ?????	??? ( ????? ??????)	Fryrje tendenc.
137.	Zot	??? ? ??????	???
138.	Erë	???	?????	F – trajtë e shq.
139.	Së shpejti, pak  më herët ?	?????	???? ?????	??? barasvlerësi  e Diskutueshme
14o.	Më shpejt	??????	????, ??????? (??? ??????	Srps.??? p/t
141.	Me fejue /cucën??	??????????	????????? ???????	E pakupt./??? /*-uom
142	Dorë	????	????	o/a
143.	Këmbë	????	????	Mb/mp
144.	Gisht	???	????	-t
145.	Pëllamb (shresëlënie???)	?????	????? (dlan?),	gabim barasvlerësie
146.	Hardhi (vresht)	????	????, vinograd	-t
147.	Flok	?????	????	l/ll
148.	Mjekërr	????	?????	-mj/-m???
149.	Zverk (qafë)	?????	????? (zatiljak)	fig.
150.	Shpatë  (Çiad??)	????	?????	Gab. sht.  e moskupt./ sh/ç, p/i, t/d
151.	Këmishë	???	??????	Kë -??? Fj. jo e plotë
152.	Mërtek (thupër)	?????	????e (??????)	Pr/pr ??
153.	Derr	???	?????	Rr/r
154.	Lum	???	????	l/ll
155.	Kodër	????	????
156.	Bjeshkë	?????	????
157.	Det	???	????
158.	Dardhë	?????	??????	Dh/d
159.	Udhë	???	???	F – e shq./Dh/d
160.	Urë	???	????	F- e shq.
.161.	Bardh	???	????	-dh
162.	Kuq	Ky?	?????
163.	Gjak	???	Krv/ ???????????
164.	Bojëgjake, bojna	??????	????? (??????) ??? ??????????? ????	Bojna  shumësi geg.
165.	Verdhë (e)	????	????	Dh/d
166.	Hasëm (armik)	???	??????????
167.	Orum (grek)	????	???	“rum” -ortodoks
168.	Brekë	?????	???e
169.	Rosë	????	????? (shotka)	ngatërresë barasvl.
170.	Patë	????	????? (??????)
171.	Pulë	????	????? (??????)	Kokoska??
172.	Djall	???	????,	Dj/xh
173.	Vdekur (i) (njeri i dektë!)	???????	????? (??????),	rast jo i qartë
174.	Venë	???	????	gegizëm
175.	Groshë	????	???? (??????)	o/a,  sh /h?
176.	Kaza  (nahi)	???	?????? ?????? (???.)	Kaza  (turqizëm)
177.	Mera (kullotë)	?????	????
178.	Peshk	????	????	Pse *pishq ?
179.	Urreje (i lantë!)	???	???? ??	fj. e paqartë
180.	Me u la, u lava	?????	?????? ?? /	u- si pjesëz?
181.	Drekë	????	?????
182.	Darkë	????	??????
183.	Me  v(n)u / ka nder?	??????	??????? / ima cast	Fjalë e paqartë
184.	Me lavrue  (laroj!)	????	????? (??????)	?
185.	Kam mbjellë /me pjellë	?????????	??????? ???, roditi se	ngatërresë barasvl. ??
186.	Shumë (boll)	???	????? (??????) /l/n
187.	Farë	????	????
188.	Zjarr	????	????? (cp?c?a)	-rr / -ll  ???
189.	Bini (qitni) dru	???????	????? ????
190.	Ndiz zjarr	?????? ????	?????? ?????	digj e ndiz
191.	Me pi, krua me u krue	????? (grebenje)	????, izvor	Mungesë koncepti, keqkuptim ??
192.	Qengj (dhen)	???	????  / -g-, /ovce	Dh/d
193.	Berr  (dash)	???	????
194.	Arushë, ari	????	??????, medvedica	A-  apo Ha - ?
195.	Ujk	????	??????, vuk!	Pse jo vuk? / uk ??
196.	Dhelpra	?????	??????	Dh/v   ???
197.	Dren	????	?????	d/b ?
198.	Kaprolle, (drenushë)	??????	????	Kapren ???, e pa qartë
199.	Grykë  (fyt)	????	????	y/i
200.	Me u pajtue, (e mpetuor ! -financ.)	????????	???????? ??	*uo/r?, / fj. e paqartë  ??
201.	Robtë (gjindja)	?????	???? (??????)/-d	???
202..	Gardh	????	????	Dh/g
203.	Dosa	????	??????
204	Lopë	????	?????	l/ll
205	Shkëmb	?????	?????	ë/a, geg.
206.	Këmbës/or	?????	?????	-ash /ës/or /ak, neol.
207.	Muaj	?????	?????	/*O, --uo / -ua/ue
208.	Kjo javë ose e djelë	?	??? ??????	? edhe serb., hom.
209.	E ve (grua pa burrë)	???? ?? ???	???????,	Grua tosk.
210.	Plakë, plak	????	????, starac	theksi?,  barasvl. jo i qartë
211.	Kokë	???	?????
212.	Tërmet (Trem(b)et dheu!)	?????? ??	????? ?? ????? (??????)	Zemljotres??, tog interesant!
213.	Dhe /vendi	??	????? /mesto	Dhe/de
214.	Ditë	????	???	F – e shq.
215.	Mirë (i), (i qetë)	???	????? ????? (??????)	ngatërresë koncepti??
216.	Mirëdita!	?????????	????? ???	-io-?
217.	Gjysma	?????	????	s/e??
218.	Fytyrë (faqe)	????	?????
219.	Penë	???	????
220.	Dru (kaçubë, pajë)	????	???	-a-, b/p
221.	Derë	????	????? (??????)	???
222.	Shkallë	????	????????	?? n/v
223.	Gabim, më fal	?????	???????? ? ?????????	falish kosovarizëm ??? shpr. jo e plotë
224.	Të më falësh	?? ?????	??????? ??	Kosovarizëm -ësh/-ish
225.	Shtëpi  e mbuluar,  E m/buluar/a ?	??????	????????? ???a	Fj. pa kupt.??
226.	Majëmali  (Qafë)	????	??? ???????! (vrat)
227.	Jona?  çat??	???	????	fj. pa kupt.???
228.	Me këndue, këndo	????	??????
229.	Mos qani	???????	ne/?????
230.	Shtini!  (ushtin!!!) (me pushkë??	?????	??????? ?? ??????	fj. pa kuptim???
231.	U gëzuam	??????	???????? ??	*-uom (arkaizëm)
232.	Gëzoni	?????	???????? ??
233.	Rrofshi e qofshi	????? ?????	?? ??? ???? ? ??????	???
234.	Trim	?????	J????	-a (shumësi i pashq.)
235.	njeri i përunjët, i poshtëm (poshtër)	???? ???	???????	-i ?? , shprehje jo e plotë dhe e paqartë
236.	Mendtar	??????	??????? (?? ??? ?????	-dtar/- t/ar
237.	Ma fal zot (zotni) gabimin (se  kam Gabuar)	?? ??? ???	????????? ?? ???????? (?? ??? ????????).	zot /tosk,
238.	Faj	???	???????
239.	E drejta (drejt)	????	??????	-j-??  Mung. e nyjës
240.	Tredhë (me), me  shky herdhe?	???? ???	???????	??? togfj. i paqartë
241.	Ai	???	??	-j-
242.	Tçava (kokën!), prish	?????	?????	(Ty) të+çava?!
243.	me luftue, masë a hyjnor?	??????	???, ratovati ili bo-zji	Levtur – /fj. e pa qartë
244.	Ne	??	??	Geg.
245.	Yni	????	??? (nama)
246.	Ju	???	??	i-ju??
247.	Ata	???	???
248.	Im (imja)	????	???	???
249.	Jotja	??????	????	o/a
250.	I atij	?????	?????	i/j-
251.	Juaji	????	???	ionzh??? –gab, shtypi
252.	Lyej shtëpinë (kam lyer)	???????	????? ?y?y	-lluor /-yor?? Keq kuptim  i sist. strukturor
253.	Fushë	????	????	F- traj. e shq.
254.	Arë  (ari!)	???	???? (zlato)	Ar-/i/a
255.	Vreshta	???????	????????	V – nj (!)/n/ r
256.	Diell,  agim,  e djelë	?????	???? ????? ? ? ??????	3 koncepte
157.	U ngrys?, u ndrit?	??????	???????	???
258.	Prift	?????	???	Prift –kat./Pop –ort.
259.	Kishë	????	?????
260.	Vijë	????	?????? (??????)	???
261.	Krua  /çeshme	????	????? (?????),	srps. Izvor
262.	Rrahje, breshër, shushlak  (mbetje)	??????	????, ???? (??????) ostaci, otpaci	Barsvlerësi e gabuar?!
253..	Letër (libër)	????	?????, ?????
264.	Kos (qumësht)	????	?????, kiselo mleko	-o
265.	Mirë	???	?????
266.	Keq	Ke?	?????? (??????)	Pse ???
267.	Me djegë (digje)	????	????????	ç/gj
268.	Baltë	????	?????	l/ll
269.	Qen, këlysh	??? ? ???	???, ????	q-/ç e k???
270.	Pus	???	????????	s/c
271.	Bukë	???	???       /hleb
272.	Hidhërim (pret/zi) Ka të pame, rast zije	??????	??????	të pame ???, komp. e pranëvënë?!
273.	Brez  (shokë)	?????	?????	z/s
274.	Pamartuar (i) (beqar)	?????????	Neozenjen ???	-*-uor  (arkaizëm)
275.	i lagët	???	?????	?
276.	Këpucë	?????	??????	e/ë ke-/kë, n/p???
277.	Të ngrysurit (pa frymëzim)	????????	????????	??? Fj. e paqartë
278.	Tubim (kuvend)	????  ???????	????? ?????????, ?????	Sinonime
279.	U bë falja	????	???????? ??	Pjesëza u ngjitur!
280.	Me u pajtue (U fatua!)	????????	???????? ??	Fj. e paqartë???
281.	Koha	???	?????	-h- ???
282.	Kec (një kec)	?????	????	Njëkec!
283.	Gjuhë	???	?????,	-hë-,  f j, jo e plotë???
284.	Shqa  (shka)	???	???????? ??? ???? (???)	Hist. Sinonime
285.	Shqijana (shkina)	???????	????????	neologjizëm
286.	Tëmbëlit	????	??????	l/ll??? Nyja e asnj.
287.	Djathë	??????	???	r/j dhe  ft /th ???
288.	Gjizë	??? ? ????	???? (??????) ??????? ??????	??? urda e fryrë me tendencë
289.	Gozhdë (peronë)	?????	??????	??? nga gr.
290.	Me mbathë me patkua	??????	?? ?????????	t/th, Paskajore e mirëfilltë
291.	Për të mirë! (shëndet!)	???????	???????? (??????)	Gabimi nga mosnjohja e shqipes
292.	Të bëftë mirë! (shëndet)	??? ?? ???	?? ??????? (??????)	Gab. nga moskuptimi. i shprehjes
293.	Kam çarë dru ose thërrmuar gurë	???????  ??? ??? ???	?????? ????, ??? ?????? ????? (???. ??????)	Keqkupt. kam çaur(!) (ça ose  çarë) dru e thërmuar gur
294.	Pëllumb	?????	?????,	u/o, -mb tosk.
295.	Ndritu (si ke ndje!)	??????	?????? ??	Konstrukt i paqartë
296.	Vezë /voja /veja	???? ??? ???	j????, jaje	tosk.veza, /voja,  geg.
297.	Tegërt	????	?????	Nyja e asnj.
298.	Fëllanza	???????	????????	ë/a; z/ç
299.	Kam fituar	?????????	?????/???	Tosk.
300.	Kam fluturuar	???????????	??????? ???	*fritruor ???, l/r, arkaiz.
301.	Klloçkë	??????	(??????) ??????	-va/-ka?
302.	Sëmunë (i)	?????	????????	? – në vend të Ë-së
304.	Shëndosh	??????	?????	? – në vend të Ë-së
305.	Ethe	???	????????	th-t
306.	Dhallë??? (/mushtrelikë ortodokse )/musht	???	????????, ??? ????????? (mlacenica	trajtë dy kuptimshe
307.	Punambarë!	???? ???	cpe??? ??? ???	mb/b
308.	Mbarëpaç	??? ???	? ?? ?????? ???
309.	Qerre (kerr)	???	????	r/rr
310.	Natën e mirë	????? ???	???? ???
311.	U trashëgofsh, me të mira (përfitim)	???????????	?? ?? ???????????? ????????	f/v
312.	Gëzuar (i)	??????	????????	*uom /uor (arkaiz.)
313.	Na ka zbardhë (me punë)	?? ???????	?????? ????? ???? ????	dh/t
314.	Hënë	????	????????	geg. F- trajtë e shquar
315.	Hyll	???	??????	h/j
316.	Gomar	?????	???????	lokalizëm . Magjar
317.	Babai i  gomarit gomar	- ????, ?????? ?????	???? ????????? ????????	Manip. me srb. magjar (hungarez), dallon gj/xh
318.	Kalë (i kuq) - dori	???? ? ????	?????	Tkuq
319.	Kali vranç	????	??????	l/ll
320.	Kali i bardhë- gjok	??? ??? ???	?????	Rdh/ll, k/g
321.	Plumb	?????	?????	M –trajtë e pashq.
322.	Copë	???	?????	o/a
323.	Rëndë	????	????? (??????)	Pse srps.???
324.	Kohë e rëndë /zaman/ose shekull	???? ??????	????? ?????, ??? ???	Zaman  orientalizëm.
325.	Na ruajtë zoti i vjetër Stapanj ose feja e vjetër	????? ??????? ??????	?? ?????? ????? ??? ??????, ??? ???? ?????(??????)	Rast i sajuar me tendencë???
326.	Pe	???	?????, ????	Gegizëm
327.	Lule e lale (lale- lalje)	???? ? ????	?????	l/ll shprehje shqipe
328.	Bilbil  (zog)	???	??????	o/u, g/k
329.	Bilbili (zogu) na këndon	??? ?? ??????	?????? ????	u/o ? – në vend të ë-së
330.	Tym	????? (??????)	???	srp.???, duman turq.
331.	Shpend	???	?????	k/g
332.	Arrë	???	?????	Rr/r, F- trajtë e shquar
333.	Fe	??	????
334.	Lakra e laknor	????? ? ??????	?????, lukuvaça	llakuor??? n/u
335.	Mulli	???? (??????)	?????????	Mulla/i srp???, lat.
336.	Miell	?????	?????? (??????),	-ije/ -ie??
337.	Mbret, perandor	?????	???	E/mret???, mb/mp
338.	Princ, mbret	???????,	????????, ????	Gj/d
339.	Shtëpi /etj./	????	????  /? ?.?.

 

Ja, lexues i nderuar, ky ishte ai grumbullim fjalësh, të cilin ne e quajtëm Sifjalorth shqip-serbisht. Patëm të drejtë apo jo, le të vlerësohet, por sidoqoftë autori e passhoqëron këtë grumbullim fjalësh  me këtë tekst-sqarim:

????? ?? ???? ???????? ?????? ???????? ??? 246 ??????? ?????? ????, ?? ? ? ???? i??, ???? ????????? ????? ? ????????, ??? ? ??????? 35 ????. ??? ?????? ???? ???????? ?????? ???? ????? ?????: ?? ?????? ??? ???? ????? ? ????? ?????? ???? ???????? ??? ?? ?? ??? ??????, ?????, ??????, ???????? ? ?.?:. ??? ???? ? ???? ???? (la Turque d'Europe ? 2. ?????? ???. 42—5.) ????????? ???? ? ???????????? ?? ???: ??: ???: ???: ???: ???: ??????: ????: ? ?.?: ??????.

Përkthimi ynë:

/Ne nga gjuha ime shkipe kemi përzgjedhur këto 246 fjalë të tyre të vërteta (Në tekst janë 339 fjalë e shprehje n. v.), edhe pse ndër to, përveç ndonjë fjale greke e latine ka edhe nja 35 fjalë serbe. (Në tekst si serbe siglohen 44 shembuj  n. v.) Të gjitha fjalët e tjera të gjuhës shkipe nuk janë tjetër, por, pothuaj të gjitha fjalë të pastra të vërteta serbe, natyrisht, kur prej tyre heqen ato: greke, turke, latine etj. Ami Bue në veprën e tij (La Turque d’ Europe vëllimi i dytë,  f. 42-5) në shkipe llogarit fjalë nga: latinishtja, frëngjishtja, gjermanishtja, turqishtja, serbishtja, sanskritishtja, vllahishtja etj.

Pra, pas këtij prezantimi ne na mbetet të kërkojmë nga lexuesi e sidomos nga studiuesit ta vlerësojnë, jo vetëm materialin nga ky Sifjalor, por në këtë kontekst edhe ndihmesën tonë si prazantues, ngase nuk e themi për ndonjë retorikë, por është e vërtetë se më mungon përvoja filologjike për prezantime të tilla, madje, pos internetit, nuk kam pasur mundësi ta konsultoja as dosjen e autorit, as shënimet e ditarit, as letërlibërtimin  e  veprave etj. Nuk dimë ekziston ndonjë fakt, kur dhe më kë u konsultua autori për gjuhën shqipe. Cilat të dhëna i mbeten në dorëshkrim etj., sepse më shkon mendja se punën e këtij punëtori të madh me fantazi të bujshme e kanë shfrytëzuar garashaninët si mjet propagande. Kështu, duke i ndihmuar, mbase do ta kenë futur në  teprime e falsifikime për interesa të projekteve të paracaktuara të politikës serbomadhe etj. Konkretisht edhe lidhur me shqipen e shqiptarët prej nga lindi edhe Sifjalorthi shqip-serbisht nuk pati kurrfarë ndihme të mbarë, prandaj Sifjalorthi i doli, i papërpunuar fare, sidomos teksti shqip, i cili, vështruar pa hile, pa marrë parasysh të metat, sot zgjon interes për vetë faktin se është sajuar me lëndë të para 150 vitesh dhe me përmbajtje pothuaj nga të gjitha fushat e nënfushat e jetës, fjalë e terma nga jeta baritore-blegtorale, malore-bujqësore,  fetare e deri shtetërore, andaj nuk dimë arsyen pse deri më tash nuk është trajtuar nga askush, as nga serbë as nga shqiptarë as  nga të huajt, më parë, madje pse jo në periudhën titiste të vëllazërim-bashkimit(!) e më vonë, apo jo?!

Sido që të ketë qenë, pasi e dhamë të fotokopjuar dhe të para - e të passhoqëruar me tekst-sqarimet përkatëse të autorit, duke mos harruar atmosferën euforike që e parashoqëronte, tani na mbetet të vështrojmë këtë Sifjalorth, më në hollësi duke vënë në pah:

së pari, të metat formale e subjektivo-objektive të Sifjalorthit dhe

së dyti, kontributin me pahir që del nga nga ky Sifjalorth në e për gjuhën shqipe.

Kuptohet që lajthitjet por edhe kontributi që i mvishet këtij fjalorthi i referohen sajuesit të tij, z. Milojeviç.

3) Venerimi e vlerësimi ynë konkret rreth paragënjeshtrave dhe të metave formale

e subjektivo-objektive të Sifjalorthit shqip-serbisht (1873)

Nga prologu dhe epilogu, përkatësisht ngas tekst-sqarimet që para dhe pas e shoqëronin këtë grumbullim fjalësh të përkthyera shqip-serbisht që ne e quajtëm Sifjalorth dygjuhësh shqip –serbisht, kuptojmë qëndrimin tejet injorues e përbuzës të autorit ndaj gjuhës shqipe. Madje, e themi me keqardhje, ky Sifjalorth, përveç të metave të shumta dhe të rënda formale e subjektive materiale, siç e pamë edhe në sqarime,  shërbehet me të pavërteta (gënjeshtra) të paskrupullta, kështu:

së pari, do të përmendim disa nga gënjeshtrat e paskrupullta me të cilat shërbehet autori në raport me shqipen e shqiptarët dhe

së dyti do t’i trajtojmë disa nga të metat formale e subjektivo-objektive që e përcjellin këtë Sifjalorth..

1. Gënjeshtrat e paskrupullta me të cilat parashërbehet argati më aktiv  i

nacionalshovinizmit serbomadh rreth injorimit të gjuhës shqipe

Pikërisht lidhur me Sifjalorthin shohim një punë jo të keqe të autorit, prandaj pyesim për gënjeshtra të tilla që e përcjellin para e mbas, kush ishte fajtori kryesor, nxitësi, urdhërdhënësi apo zbatuesi?! Përgjigjen për këtë pyetje rreth fajësisë po e lëmë të hapur. Ne do të përpiqemi me dhënë versionin tonë të përgjigjes pasi të njihemi me të pavërtetat më të  paskrupullta me të cilat, pa pasur kurrfarë zori, shëbehet sajuesi i Sifjalorthit.

Ja disa nga ato të rreme që identifikohen lehtë:

E para, nuk e kemi të qartë  pse autori aq hapur gënjeu kur gjuhën shqipe e quajti gjuhë të veten, gjoja se e kishte aq për zemër e në fakt e injoronte skajshmerisht dhe e përbuzte tmerrësisht?!?!

E dyta, ku kishte ujë në sy të gënjejë aq padinjitetshëm saqë  gjoja shqipen e njihte aq mirë, sa të konstatonte me kompetencë, se kësaj gjuhe të vjetër, i paskan mbetur në pëqinj vetëm 276 fjalë, por që edhe këto qenkan me rrënjësi të huazuar nga gjuhë të tjera dhe aq më tepër nga serbishtja?!

E treta, pse gënjeu që gjoja vetëm këto 276 fjalë i paska gjetur në zonat e Epirit dhe të Albanias, kinse nuk paska të tjer dhe ato nuk qenkan në përdorim e sipër në të gjitha trevat e tjera shqipfolëse?

E katërta, nuk dimë pse ishte aq i pambështetur kur konfirmon që krejt populli shqiptar, edhe pse ishte nën administratën  e Turqisë(!), pasi e paska e humbur gjuhën e vet të lashtë u shërbyeka vetëm  me gjuhën serbe?

E pesta, me sa sy e faqe e përgenjeshtron vetvetn, kur shqipen  e quan gjuhë amorfe  me grahma afiksimi të fundit, kur vet konsfirmon, në anën tjetër që gjuha shqipe si gjuhë e gjallë momentalisht kishte aq pushtet funksional kulturor etj., saqë, sipas tij, e mbante të robëruar gjuhësisht një turmë të madhe ish- serbësh ortodoksë të islamizuar (poturët)?!

E gjashta, nuk dimë pse autori e gënjen veten dhe të tjerët se gjoja atje në Epir (Jug të Shqipërisë)  ende gjallëronte gjuha serbe tek ortodoksët shqiptarë, madje - madje ia zgjat bishtin rrenës aq sa të thotë se paska ndeshur në familje muslimane shqiptare, tek të cilat ende nuk ishte shuar vetëdija e fesë serbe pravosllave(!), ku nderohej miku serb me sifer (gospodin) dhe  ende respektonin  fenë e vjetër, duke lutur Zotin Stapan që t’i ndihmonte të  pravosllavizoheshin, apo jo?!

E shtata, pse nuk e thotë të vërtetën se në Epir e gjithandej ishte ballfaquar me ortodoksë që veten e quanin shqiptarë, ngase tek ata në atë kohë edhe te  ortodoksët vendës kishte filluar  sadopak të ndjehej  ndjenja e shqiptarësisë, të cilët nuk i ishin shtruar dhunës asimiluese fetaro gjuhësore  sa viset e tjera veriore e jugore ritit ortodoks pravosllav e grek  dhe, tani i rezistonin me sukses asimilimit fetar e gjuhësor jo vetëm ndaj ritit bullgar, rumun e sidomos atij grek, por edhe atij serb?!!

E teta, pse pa kurrfarfë zori, rrejti vetveten dhe tërë opinionin kinse e zotëronte shqipen bashkë me 17 gjuhë të tjera, me të cilat gjoja manipulonte me kompetencë? Fundja, ne nuk mund të dimë për gjuhë të tjera, por sa i përket gjuhës shqipe mund të  themi me plot gojë se njohja e tij del e gënjeshtërt, madje nëse kështu i paska zotëruar edhe gjuhët e tjera, atëherë e vërteta thotë se duhet ta rrudhë shumë atë numër, apo jo?!

E nënta, a nuk është i gënjeshtërt e kulluar fakti, kur ankohet se paska qenë në rrezik misioni i tij për shkak mungesë së lëvizjes së lirë  qoftë nga pushtet turk, qoftë nga shkipët e pushteti i tyre fisnor, kur ai ç’është vërteta, pa asnjë therr në këmbë ka vizituar cep më cep sa herë ka dashur dhe ku ka dashur i shoqëruar me shqiptarë, të gjitha trevat shqiptare, ku ka gjetur mikpritje nga njerëzit e thejshtë dhe tek krenët e fiseve përkatëse etj., apo jo!

E dhjeta, pse gënjen  për kisha e manastire inekzistence ortodokse, madje pse inskenon ngjarje kundër elementit shqiptar, nga të cilët gjoja rrezikoheshin ose ishin rrezikuar jo vetëm ortodoksët (serbjanë), por edhe objektet fetare ortodokse, kur vetë e pranon që në të kaluarën shqiptarët i paskan ruajtur e mbrojtur objektet e vjetra ekzistuese, të cilat, në të vërtetë kishin qenë dhe ende respektoheshin si të tyre.

E njëmbëdhjeta, fundja pse i ik të vërtetës, kur nuk pranon se atbotë disa fjalë të shqipes gjoja ende fliteshin vetëm në Epir e Albani, nga shkipët e islamizuar, e nuk pranon që të njëjtat f jalë e frtaza fliteshin edhe në Kosovë (Stara Prava Serbi), po edhe në Serbinë e Jugut ose Kosovën Lindore e Veriore, duke përfshirë qytete të Saxhakut të Nishit, të Pusta Rekës, si Prokuplja, Rasha, Kushumlija, Pazari i Ri, dhe se  shqipja nuk përdorej  vetëm nga shkipët e islamizuar e katolikët, por edhe nga sivëllezërit e tyre ortodoksë, apo jo?!

Na duket se mjaftojnë këto 11 raste sa për të marrë vesh të vërtetën se gënjeshtrat e tilla nuk u demantuam as nuk u mbështeten nga askush. Edhe pse ishin shpifje të paskrupulla e banale, mbeten si propagandë e zezë brenda sllavo-serbe, nuk munden me pasë jehonë në opinionin e jashtëm, ngase po në atë kohë veç ishin botuar shkrimet e Buesë, sido mos ato të Hanit e të tjerëve që  shqipen e paraqitnin në mënyre reale, prandaj reaksioni i Mijoveçit që nuk ishte aq kryenvete,po pjellë e nacionalshivinizmit serbomadh doli plotësisht i dështuar. Por siç u tha,  një e keqe e tillë nënçmuese brendaserbe, mjerisht ka vazhduar në shkrimet pasuesve të Milojeviçit dhe fatkeqësisht ende vazhdon në raport me shqiptarët.

2. Rreth disa të metave formale e subjektivo-objektive që e përcjellin Sifjalorthin,

qoftë nga pakujdesia, qoftë për mungesë të përvojës profesionale

Sido që të ketë qenë, meqë kurdisja e projektuar romantiko nacional-shoviniste makiaveliste kundër shqiptarëve dhe gjuhës së tyre që atëherë konsdiderohej e moralshme nga Naçertania (program i shtetit dhe kishës serbe) edhe nëse shërbehej me gënjeshtra, siç e përmendëm në nëntitullin më sipër, për çka ne nuk e shfajsuam personalisht vetëm Milojeviçin por programimin brenda strukturave ideo-politike shtetërore e fetare serbe, tani do të përmendim disa nga lajthitjet ose të metat formale, objektive e subjetive që i takojnë Sifjalorthit, përkatësisht sajuesit të tij, të cilat janë të shumta dhe të llojllojshme, disa prej të cilave edhe mund të evitoheshin ose zbuteshim me fare pak ndihmë e përkujdesje që mjerisht i kanë munguar. Sidoqoftë, ne më tepër na kanë rënë në sy këto të meta:

E para, në shikim të parë formohet bindja se kemi të bëjmë me lajthitje për mungesë përvoje  të autorit, i cili paraqet një grumbullim fjalësh shqip-serbisht fare të pasistemuara as sipas nënfushave kuptimore as sipas  as sipas alfabetit apo  azbukës cirilice që e përdor.

E dyta, lajthitje e quajmë faktin që për t’i dhënë formë çdofjale në  fjalor, qoftë i vogël ose jo, do të duhej shënuar së paku inicialet e kategorisë përkatëse gramatikore, emër, mbiemër, folje etj., mirëpo, meqë shqipja për të ishte gjuhë e pashkruar popullore, atëherë pse në gjuhën serbe nuk e ka përdorur së paku respektueshëm trajtën përfaqësuese të kategorisë përkatëse gramatikore, nominativin, infinitivin, etj., e parapunë kjo që kihet parasysh në hartimin e çdo fjalori çfarëdo përmase që të jetë ai.

E treta, si njohës i shqipes, siç deklarohej, pse nuk bën kurrfarë përpjekje që tingujt e shqipes që i mungojnë serbishtes, t’i dallonte me ndonjë shenjëzim specifik, gabim ky i pafalshëm profesional për një autor me dije gjuhësore, siç e paraqet veten ai.

E katërta, nuk bën keq që i vë vendin e parë në radhë barasvlerësit në gjuhës shqipe, gjoja atë e zotëronte, por lë keq faktin që nuk tregon së paku (në fusnotë) burimin ose emrin dhe vebndbanimin ose prejardhjenkrahinore të informatorit ku është mbështetur, ku e ka ndeshur ose ku e ka dëgjuar trajtën e caktuar në shqipe. Aq më me keqardhje nuk tregon kurrfarë interesi që fjalën e shqipes ta shënojë së paku ashtu siç flitej e plotë nga informatori ose nga burimi prej nga e ka kopjuar, prandaj lajthit pothuaj në shumicën e konstrukteve fjalësore, si: neri për njeri, gish për gisht,  timar për dimër,  dret për drejt, çap për cap (cjap), vnesh për vnesht etj.

E pesta,  nuk është kujdesur fare t’i korrigjojë disa gabime të rënda shtypi, për shkak të të cilave  atëherë e sot është  e pamundur ose paraqiten vështirësi rreth zbëthimit kuptimor e shkrimor të fjalës apo shprtehjes  përkatëse në  shqipe.

Kështu si raste të kësaj natyre ,ne veçuam këta shembuj, që po i paraqitin në pesë rubrika, si vijon:

1) Numri rendor

2) Fjala, kontrukt i paqartë

3) Numri rendor në Sifjalorth.

4) Barasvlerësi i vënë arbitrarisht prej nesh.

5) Origjinali i fjalës serbisht.

____________________________________________________________

Nr. r.     Fjala         Nr. rendor      Barasvlerësi i vënë       Origjinali serbisht

e  paqarftë,  në sifjalorth      arbitr.  pre nesh

----------------------------------------------------------------------------------------

1)        pentan            nr 14,       përulem, n’ besë tënde         pudim

2)       vdis-heri         nr. 28               vjehërr                          svekar

3)       ishte                nr. 43               me hangër apo?                    jesti

4)       kudere             nr. 80              kudhërim                        nakovanje

5)      vezirmo            nr. 105             me rrëmihë                    kopati

6)      vak (e djalë)     nr. 109             voc (djalë), fëmijë          dete

7)      kam frysuom    nr. 141             me fejue cucën               zaprositi devojku

8)      çiall                  nr. 150             shpatë                             sablja

9)      lan                    nr. 179             urreje  (të lanët)              mrzi ga

10)    kaneri               nr. 183             me vu, ka nder!               staviti

11)    empetuor          nr. 200             me pajtue                         pomiriti se

12)    buluar               nr.  225           (shtëpi) e mbuluar            pokrivena kuca

13)    qkur ezd            nr. 230            me tredhë (shkye herdh)  skopiti

14)     levtur               nr. 243       lëftyrë, lëftuar, hyjnor?!           boj

15)    shushlak            nr. 262        shushlak: rrahje, breshër      tuca, grad

16)    ungruson            nr. 277        të ngrysurit (pa frymëzim)   izpevati

Meqë ne  sipas fjalës serbe ose sipas sipas hamendjes jemi përpjekur me gjetë barasvlerësin e mundshëm për fjalën e pazbërthyeshme, kërkojmë falje, por njëharazi për të arritur zgjidhjen e duhur, kërkojmë ndihmë për ndreqje gabimesh nga lexuesit e studiuesit.

E gjashta autori bën përsëritje të panevojshme të disa fjalë-zërave, vetëm pse fillimisht nuk ishte shënuar drejt fjala përkatëse. Shembujt e tillë po i paraqitim në katër rubrika:

Numri rendor.

Fjala në serbishte.

Brasasvlerësi në gjuhën shqipe.

Përsëritje e numrit rendor  në Sifjalorth,

si p.sh:

________________________________________________________________

1                2                              3                                4

--------------------------------------------------------------------------------------------------

1) ugljen, ugalj          -       thingill e thëngjill,           nr.4 e 42

2) sveti                     -        cvjent , shenjtë e shin,      nr. 19 e 94

3) blato, zemlja        -       baltë,                                  nr. 23 dhe 268

4) brak, svadba        -       martesë,                              nr. 55 dhe 131

5) svekar                  -      vjehërr (?),                           nr, 28 dhe 61

6)  stid                     -       turp,                                     nr. 66 dhe 97

7) ku?a                    -       shpi,                                     nr. 121 dhe 339

8) voda                    -       ujë,                                       nr. 67 dhe 115

9) neprijatelj            -       armik, hasmë                       nr, 70 dhe 166.

Edhe pse ka edhe raste të tjera si përsëritje pa nevojë, këtu po mjaftohemi vetëm me këto 9 raste.

E shtata,  disa barasvlerës nuk i ka të qëndrueshëm, jo vetëm sinonimisht, por as sa i përket nënfushës semantike, shembuj të tillë po përment vetëm këta tre shembuj, ku ngatërrohen konceptet  në krahasim me  barsvlerësin e serbishes si: dhi (ovca!-dele) e dhen (koza – dhi). Ngatërrohen kuptimet: patë e rosë, ndafoljet  lartë e gjanë etj.

E teta, janë disa raste të fryera ose me tendencë për të treguar se kinse ende shqiptarët muslimanë i kujtojnë shenjtit e zotat pravoslavë serbë, siç janë rastet: sifer, stopan, rus, Perun, pastaj fryhet ne qëllim  lokalizma magjar (gomar për hungarez) etj.

E nënta, për mungesë përvoje disa pjesëza,  nyje të përparme  e ndonjë togfjalësh të shqipes i shkruan bashkë me temën e fjalës, kështu vepron pothuaj edhe me foljet ndihmëse, si: shent në vend i shenjtë,  kamprosit në vend kam porositë, kamlyor në vend kam lyer, narov vjetri në vend (na roftë (ruajtë) i vjetri ) etj,

E dhjeta disa zanore ose bashkëtingëllore të shqipes i ngatërron, ndër të cilat më së shumti dalin t? ngatërruara:

a) zanoret: A me O, siç janë shembujt:

nota /nata, mat/mot, mart /mort, boftë mirë /baftë mirë, capë / copë  dhe një rast i kundërt

zanja për zonja dhe

b) bashkëtingëlloret  LL me l., si p.sh.:

balltë/baltë, llis/lis,  kallë/ kalë, ksull/ kësulë, flloka/flokë,  llum,/lum,  llopa/lopa, ‘bulluar /mbuluar/,  kam lluor / kam lyer,  (e) diell /e diel ,  llulle-llalle/ lule-lale,  llakra / lakra.

Shembuj ngatërresash në tekst ka edhe jopak raste, qoftë zanore, qoftë bashkëtingëllore ose edhe bashklëtingëllore me zanore e anasjelltas, çka e bën të vështirë manipulimin me këtë Sifjalorth.

E njëmbëdhjeta, disa fjalë shqipe ose serbishte na u imponuan që për nevojë sqarimi ose barasvlerësie, sipasfjalë-zërit përkatës kryesisht në shqipe t’i shtonim.

Sqarim: Ne këto fjalë-shtojca i nximë (bolduam), ndërsa barasvlerësit përkatës, në rubrikën tjetër, e shënuam me shkronja të pjerrta (italike).

Edhe këtë punë shtojcash po e sqarojmë në tri  rubrika:

Numri rendor

Fjalë në gjuhën shqipe

Barasvlersi në serbishte

________________________________________________________

Nr. r.     Shqip                                            Serbisht

--------------------------------------------------------------------------------------

Princ, mbret                           -         kralevic kralj

Lakër laknor                           -         kupus kukuvaca

Zot,   Stapanj                          -         bog, Stapan

Me ça, me thërmue               –         cepati, lupati

ofshë (but këmbe), butë         –         but noge, meko

Gjizë,  urda!                           -          urda, varog

shqa e sllav                            –          slavenac, slav (rob)

qen, këlysh                             -           pas. ku?e

Letër, libër                            –          pismo, knjiga

frikohem, përulem                –          plasim pudim

rrahje, breshër                      –          tuca, grad

diel e djelë                            -           sunce, nedelja

Agim, diell                            -           zora, sunce

gabim, më fal                        -           pogreska, oprosti

rrip, brez                              –           remej,  kais

Posi, si                                   -            ako, kako

Pllakë, dërrasë                      –            plo?a, daska

Shkruaj,  qëndis                    –           piši, vezi

Me grabitë, me robërue       -            grabiti, robiti

Egër, egërsisht                     –            divlji,  divlja?ki

Njeri, vjehërr                       -            ?ovek, svekar

Mish, muskul                       -            meso, miši?

Dru, lis                                  -            drvo, hrast

Vesh,  veshë  (me u veshë)   -            uho, odevati

Shok, shokac (mik)              -            drug prijatelj

Burrë, bir (djalë)                –            muž, sin

Baltë, dhe                             -             blato,  zemlja

Kurm, trup                           -            truplo,  telo

Armik,  djall                       -             neprijatelj, vrag

Pëllamb                               -             dlan

Vresht                                 -             vinograd

Me pi,  kruarje                   -             piti,   grebenje

Kuvend. tubim                    -             skupština, sabor

Bilbil, zog                            -             slavuj, pti?e (pile)

Zaman (kohë), shekull        -             vreme, vek

Kështu vepruam me qëllim që sadopak konsultuesi i këtij Sifjalorthi me pasë njëfarë lehtësimi gjatë manipulimit.

E dymbëdhjeta, autori në tekst-sqarimin në fund të Sifjalorthit, siç kemi rast ta lexojmë, na informon se ai paska përzgjedhur 246 fjalë shqipe, që në të vërtetë nuk është numër i saktë, sepse, siç e pamë, kishte 339 fjalë e shprehje, d.m.th. 93 shembuj  më shumë, madje edhe këto që të gjitha shqipja i paska të huazuara e ndër to 35 sosh fjalë të pastra (të qindpërqindta) me prejardhje nga gjuha serbe, numër edhe ky jo i saktë, sepse në Sifjalorth janë 44 shembuj, d.m.th. 9 më shumë, për të cilët autori pohon me shenjëzimin:  “srpsko, -a, -i”,d.m.th. fjalë a shprehje me  prejardhje serbe. Meqë është e vërtetë se shqipja e serbishte me shekuj kanë qenë në kontakt, por që gjinikisht nuk janë të një grupi gjuhësor, dhe pasi dyshuam në pohimin e Milojeviçit, i cili na duket se me tendencë pohon serbishten dhe mohon ndërndikimin e shqipes në rastet e tilla, atëherë ne të gjithë shembujt e shënuar gjoja me ndikim ose prejardhje serbe nga Sifjalorthi i morëm në trajtim,  prandaj kërkojmë nga lexuesi e studiuesit që për secilin shembull nga 44 rastet të vlerësojnë argumentat, sa pati të drejtë autori apo ne që dyshuam në vërtetësinë e mbështjeve të tij?

Po i trajtojmë shembujt radhazi:

1. Purtekë (mërtek), si duket  quan fjalën me prejradhje serbe, vetëm pse morfema  nistore  pur-e pr- e fjalës shqipe mund të krahasohet pjesërisht me nistoren pr të fjalës prut  të serbishtes?

2. Mbiemër-emrin i shenjtë, ndoshta veshi ia ka imponuar jo arsyeja ta shënojë svjent, andaj pa gjykuar fare e quan të huazuar nga serbishtja sveti, shembull ky që në tjetër vend përkthehet si duhet, deri edhe me trajtën sinonimike shin (shën). Ky latinizëm  (sentum) mbase ka të bëjë me parashqipen, por assesi nuk mund të quhen ndikim i serbishtes ndaj shqipes, apo jo?!

3. Tek emri vesh–i (organi i të dëgjuarit) dhe emri foljor veshë-a (me veshë - veshje), që të dyja në shqipe  me prejardhje i.e, autori emrin vesh, përkatësish foljen me marrë vesh e ndërlidh ndoshta si mdikim nga fjalët e serbishtes: vesht (i zgjuet), veshtak ekspert etj. që nuk kanë të bëjnë me nocionet që ka fjala përkatëse në shqipe, ndërtkaq emrin prejpjesor veshë (veshje) ose të veshurit e ndërlidh  me ndikimin e trajtës  odevanje përkatësisht vesanje odela - varje rrobash që në serbishte, siç e kemi vërejtur te vešmašin (lavatriqe)  mund të jetë një ndikim i gjermanishtes, edhe pse ne më fort e shohim si ndërndikim në serbishte nga shqipja, ngase shqipja del gjuhë më e vjetër në Ballkan, apo jo? Sidoqoftë, le të vlerësohet.

4. Edhe fjala gati ose gadi  nuk di si mund të shpjegohet nga ndikimi i serbishtes  gotov-, vallë, vetëm pse përkuakan tingujt g-t??!. Fundja nëse insistohet në ndërnkim, mbase mund të ketë ngjarë e kundërta, apo jo?!

5.Nuk dimë ku gjen mbështetje autori, që emrin zonjë, që aty e shënon zanja dhe e përkthen s erbisht žena në vend  gospodja, ta konsiderojë fjalë nën ndikimin ose me prejardhje serbe, kur dihet mir?f illi se kjo trajtë Zonjë është derivat që rrjedh nga fjala Zot e shqipes?!

6. Fjala thingill thëngjill, fjala autoktone e shqipes, nuk di pse i del autorit e krijuar mbi bazë të fjlalës serbe  tinjati, vallë sugjeron kështu, vetëm pse i duket se tingulli nistar përkon, sipas tij,  që në të vërtetë në shqipe del th- jo –t?! Po si duket autori bën mirë që dallon  trajtan dialektore thingill, që te ne në Kosovë  quhet thëngjill, gaca  e fikur e shndërruar në th?ngjill. Krahaso letrarishten: thëngjill druri /thëngjill guri.

7. Emrin mish, fjalë i.e. të shqipes, e sheh të ndërlidhur nga fjala miši?i (shq. muskulat). Për mendimin tonë ky supozim zgjon interes, që edhe ky rast mbase mund të ketë njëfarë ndërndikimi të kundërt. Të gjitha gjasat janë që parësorja në ndërndikim mund t’i takojë shqipes, apo jo? Sidoqoftë, le të vlerësohet?

8. Nuk e kam të njohur faktin që fjala  sifer të jetë përdorur në shqipe në shenjë nderimi për  mikun ose të fisnikun serb (!), që e përmend autori si rast me prejardhje nga serbishtja  sifer- serb, srbin (sirbin!), me kuptimin zotni (gospodin?!) Në të vërtetë ne kemi hasur fjalë-trajtën sefer (jo sifer) sinonim për arkondin, përkatësishtnë arabisht Sefer - emër i nderuar njeri i shpatës(!), po nga këta shembuj assesi nuk mund të arsyetohet fjala sifer nga serbishtja, apo jo?! Si duket kjo fjalë është sajesë e autorit me tendencë që gjoja kjo fjalë serbe (!), si fjalë nderimi ende qenka në përdorim e sipër në viset shqiptare (ish-serbe!) të Epirit, apo jo?!

9. Latinizma mort, si barasvlerës për fjalën smrt (vdekje)  cilësohet nga  autori si fjalë me prejardhje nga serbishtja e vjetër, paralatine?!

10. A pati të drejt autori që fjalën ropa  (u ropa, me rjepë) ta shënojë me konceptin me grabitë, serb. grabiti, dhe ta shpjegojë etimologjikisht me fjalën robiti (me robnue), le të vlerësohet.

11. Fjalën me orogjinë latine mashkull e quan nën ndikimin e fjalës mushko të serbishtes?!

12. Fjala gur, fjalë shqipe me prejardhje i.e., në Sifjalorthin në shqyrtim nautori e ndërlidh me fjalën gora të serbishtes, nëse kërkohet patjetër ndonjë ndërlidhje etimologjike e këtyre dy trajtave, atëherë fjala gur e shqipes duhet me pasë përparësi, jo vetëm pse fjalën gur disa studiues e konsidertojnë të trashëguar nga pellazgishja, por edhe për faktin se fjala  gur del aq e shtrirë në shqipen e sotme saqë sot për sot kemi afro 100 derivate mbi këtë temëprodhuese, madje sistemi dhe strukturat lelsikore e  fjalëformuese lejojnë krijimin e fjalëve të reja mbi këtë bazë numerikisht edhe më shumë e shumë herë se aq sa ka sot.

13. Kontrukti thikë, fjalë i.e. e shqipes me nož të serbishtes nuk duket se ka farë ndërlidhjeje as me ndonjë shkronjë, andaj nuk kuptojmë pse autori e shënon fjalën thikë me ndërndikim  të fjalës nož t? serbishtes!?

14. Edhe për fjalën dasmë ose darsëm, si fjalë autoktone e shqipes nga darkë (*dakvmë), nuk di ku ka mundur të gjejë mbështetje autori me e ndërlidhë ndikimisht me fjalën davati (me dhënë)  të serbishtes, ngase te shqiptarët zakonisht bën darsëm ose shtrohej dark(v)a jo nga ai që e jep vajzën, po ai që e merr nusen,  apo jo?

15. Sa ka ndikim fjala porucio për foljen porosit, të cilën autori e shënon kamprosit, nuk mund ta dimë, por sa i përkët ndërndikimit porosia porosia dhe poruka mund të kenë origjine të përbashkët, por kjo u mbetet specialitstëve për ta sqaruar më mirë.

16. Fjalën Perëndi e quan të ndikuar nga emri Perun i gjuhës sllave. Me sa di ndërlidhjen  perun me perëndi nuk e lidh askush nga studiuesit seriozë.

17. Për shprehjne ma shpejt që ai këtë ndajfolje i shënon bashkë dhe, për çudi, thotë se që të dyja janë serbe, nuk mund ta kuptojmë!!!. Mbase kemi të bëjmë me lapsus calami?!

18. Edhe fjalën përtek (mërtek) si barasvlerës i emrit pru?e, nuk dimë pse e shënon me prejardhje serbe kur sikurse  te shembulli nga nr. 1, këto fjalë  nuk  kan? as lidhshmëri formale me të serbishtes prut, pru?e, apo jo?!

19. Fjalën bojë bojna,  serb boja, fjalë e huazuar nga turqishtja, nuk dimë ku gjen arsye të pohojë që shqipja e paska marrë nga serbishtja?!

20. Nuk dimë gjithashtu, ku gjen mbështetje autori, kur emrin patë, me origjinë të diskutueshme në shqipe e quan serbe dhe i ngatërron konceptet gusë e shotë, të cilës  nuk i shënon sinonimin  rosë, që  është fjalë i.e. e shqipes.

21. Po a aq më tepër më duket se lajthit autori kur emrin pulë e lidh me serbishten kokosh!!!. Në të vërtet në shqipe e Jugut ka përdorim lokal emri kokosh – sinonim  për gjel e jo për pulë.

22. Është e çuditshme për ne pse konstruktin qe ne e zbërthuem njeridek (i vdekuri) e konsideron të ndëndikuar prejardhjesisht nga  fjala mrtav e serbishtes?!

23.  Latinizmën  groshë e shënon grash në shqipe dhe mendon se vjen nga serbishtja  grah, mbase e ka fjalën për grashak – le të vlerësohet.

24. Fjalën kaz(a) të tuqishtes e përkthen me oblast po nuk di pse e quan fjalë me rrënjësi shqipe e ndikuar nga serbishtja, kur dihej se ajo ishte term i adminsitratës turke??

25. Foljen lëroi (larvroj) me prtejardhje ndërndikimi latin, autori e konsideron të ndikuar nga fjala sllavoserbe orati, mbase ka dashtë me thënë që arbanët (arë+bërësit) s’kanë ditë me punue tokën, andaj atë e mësuan nga serbët, apo jo (!).

26. Si barasvlerës të fjalës  i. e. të shqipes zjarr e shënon në serbishte vatra, duke e cilësuar si fjalë serbe. Nuk mund ta dimë çfarë pati ndërmend autori, mbase fjalët zhar  zharavë, si fjalë të përbashkëta shqipo-serbishte, apo ndoshta e ka pasur në dijeni se pikërisht fjala vatra (votra) nga studiuesit konsiderohej si fjalë shqipe e shtrirë në serbishte, apo jo?!

27. Nuk e fajësojmë autorin që për fjalën sherbëtor të shqipes në serbishte i jep barasvlerësin sluga,  por nuk ka të drejtë kur këtë latinizëm serv-us, shq. shërb-ëtor e quan me prejardhje serbe.

28. Autori si fjalë shqipe shënon trajtën  robot,  të cilën e përkthen me me barasvlerësin çelad dhe së këndejmi ne e zbëthyem me togun  robtë (e shpisë) ose gjindja e shpisë) – anëtarët e familjes.  Sidoqoftë fjala rob, ka përhapje në tërë shqipen e sotme.

29. Për ne zgjoi interes fakti që shprehjen tremet de  (trembet dheu!) për konceptin e termetit e përkthen serbisht trese se zemlja, po nuk mun ta dimë ku e sheh prejardhjen nga serbishtja. Krahaso termat e sotëm tërmet  (trembet dheu!!)–zemljotres!

30. Koncepti i mbiemrit i mirë i ngatërrohet autorit me konceptin në serbisht të fjalës miran që ka kuptimin i qetë, andaj e cilëson fjalë me prejardhje serbe, gjithsesi mbetet ndërndikim i diskutueshëm ky koncept i veçuar, sepse autonimia kuptimore e fjalës mirë me derivatet: i mirë, e mira, mërësia, të mirat, të mirët etj. në shqipe nuk mund të mohohet dot.

31. Vërtet, na duket e pabesueshme kur fjalën shqipe e trashëguar shqipe derë  e shënon të ndërndikuar nga fjala vrata e serbishtes?!

32.  Fjala vija  e shqipes me preartdhje latine  përkthehet mirë me brazda në serbishte, po s’dimë sa ka të drejtë ta shënojë me prejardhje serbe?!

33. Fjala shushlak  në shqipe përdoret më shumë për hedhurina që mbesin pas rrahjes së lëndës së caktuar si fasulja etj. që ai në serbishte i jep baravlerësin tu?a (rrahje), po i shton edhe sinoinimin grad (breshër). Vërtet, nuk mund ta kuptojmë pse fjalën shushlak e quan me prejardhje serbe e nuk e shënon të përdorur në atë gjuhë.

34 Edhe ndajfolja keq që e përkthen rdjavo,  sipas tij paska  prejardhje serbe, mbase vetëm pse e ka ndeshur tek ortodoksët shqipfolës ose në të folmet nashke të kësaj ane? Gjithsesi kur kemi parasysh përdorimin enorm në shqipe dhe derivatet e krijuara nga kjo fjalë, gjithsesi del i pranueshëm fakti se kjo fjalë  i takon thesarit të trashëguar të shqipes, apo jo?!

35. Është interesant se fjalën shkja (shqa), trajtë ekskluzive e shqipes, përveç për konceptin  sllav në këtë Sifjalorth përforcohet edhe me konceptin rob, ngase në shqipe vjen nga trajta skllav- *shklav shklav, shka - sllav ashtu si edhe ajo serb (shërbëtor) vjen nga  serv–us -*sherb-tor që të dyja këto sklav  sllav  dhe serv serb në gjuhët klasike mbulonin konceptin e fjalës rob të serbishtes. apo jo?!.

36. Vërtet nuk mund ta kuptoj, pse mbiemrin randë, serb. težak e cilëson si serbizëm, kur vërtet nuk shihet se ka mundur me pasë ndonjëfarë ndërndikimi sa i përket konstruktit të fjalëve, qoftë nga ana shkrimore, qoftë nga ajo shqiptimore.

37. Te shembulli Stopan, Stapan, shihet një tendencë për për theksimin e zotit me prejadhje ortodokse serbe, emër ky, të cilin gjoja e gjen të përdorur tek shqiptarët muslimanë, të cilët iu lutkan Atij që t’i ndihmojë me u kthye në fenë e vjetër pravosllave (serbe)??? Gjithsesi kjo çështje del e fryrë me tendencë, edhe pse nuk mohohet prania e kësaj fjale në të folmet jugore mbase edhe veriore të shqipes, apo jo?!

38. Gjithashtu del e pabesueshme kur fjalën turke, gjoja shqipe, duman e thekson të ndikuar nga fjala serbe dim. Ndoshta ka menduar për barasvlerësin e vërtetë të shqipes tym, barasvlerësi kjo që mbase mund të jetë e diskutueshme si ndërndikim, por autonima kuptimore e në shqipe sigurisht del parësore ndaj serbishtes, apo jo?!

39. Nuk dimë pse fjalën mulli serb. vodenica e cilëson si serbe? Mbase ka menduar për latinizmën mlin që e ka serbishtja!?

40. Edhe pse nuk e shënon mbase, duke menduar për trrajtën mlin edhe emrin e fondit i.e. të shqipes miell, serbisht brašno, e cilëson vërtet pa të drejtë si serbizëm?!

41.  Emri i bulmetit gjizë-a nuk duket që ka ndërlidhje  formale shkrimore me barasvlerësin urda të serbishtes, andaj nuk mund ta kuptojmë shkakun pse këtë fjalë të fondit i.e të shqipes  e quan rë prejardhur nga serbishtja?!

42. Edhe te shprehja kam ça dru  që i shënon  në serbisht cepati drva nuk duket se ka farë ndërndimi, por si duket autori ndihmësen kam (është vërejtja e tij) e  konsideron si mjet coptimi -kama, andaj këtë “fakt sugjestiv” e  konsideron ndikim të serbishtes, apo jo?!

43. Ndoshta për emrin onomatoepik kllukë (të pulës klluçe) që ai e shënon në shqip klloçka e në sebishte kvoçka, ka pasur të drejtë që ka parë ngjashmëri, por sa i përket prejardhjes serbe do të ketë pasur arsyetim vetëm në prapashtesën e përbashkët -çka, apo jo?!

44.  Nuk dimë pse shprehjen pasthirrmore Për të mirë, serb. U zdravlje, si dhe shprehjen tjetër Të bëftë mirë, serb. Na zdravlje i cilëson si shprehje nën ndikimin e serbishtes, edhe pse fjala zdravlje te shprehjet: u zdravlje  dhe na zdravlje, korrespondon me trajtën “shëndet” të shqipes. Ndërkaq shprehjet  me “mirë” të shqipes  assesi nuk mund cilësohen as si kalke, siç jep me kuptue autori, por janë shprehje autoktone të visarit kulturor të shqipes.

Mesa pamë vetëm dy-tri raste mund të kenë pasur ndërndikim trajtash, kurse të gjitha rastet e tjera sa i përket prejardhjes serbe të fjalëve e shprehjeve përkatëse janë tejet të paqëndrueshme.

Sipërfundim

Pas gënjeshtrave të paskrupullta me të cilat shërbehej si argat-robot i programuar me porosi të Naçetanies, të cilat i shënuam në 11 pika dhe pas 14 pikave të tjera ku përmendëm disa nga të metat e formale e konceptore subjektivo-objektive më të dalluara të autorit të shfaqura në Sifjalorthin në shqyrtim, ne në këtë sipërfundim do të tërheqim vëmendjen vetëm në pikën e fundit, ku në 44 shembujt si fjalë të shqipes, të cilat i konsideron me prejardhje nga serbishtja ose kryesisht nën ndikimin e sa. Sipas trajtimit analitik që bëmë fare sipërfaqësisht ne konstatuam të vërtetën shkencore se vetëm dy –tri raste si folja porosit me porositë ndaj poruciti dhe emrin  groshë   me grah e grashak  e ndonjë koncept me fjalën rob (serb, sluga) edhe pse në shqipe kanë konotacion të diferencuar semantik nga serbishtja, mund të kenë pasur ndërndikim me serbishtem, ndërsa në mbi 40 rastet e tjera, pothuajse të gjitha  pohimet e Milojeviçit mund të cilësohen si lajthitje ose trullavje (zabluda), veprime këto që nuk mund t’i arsyetohen ndyshe pos dy zgjidhjeve hipotetike me ndërlidhje të ndërsjella që po i japim hamendjesisht edhe ne:

E para, ndoshta kishte si mostër ndonjë familje mikste ortodokse ish-shqipfolëse që ishte në serbizim e sipër, e cila ende kishte fjalë shqipe si këto, andaj në bazë të kshembujve të tillë  supozonte se kështu do të ndodhë me të gjitha familjet shqipfolëse ortodokse, bindje që kishte parë saopak te formëzuar ose të realizuar në Principatën Serbe, kur me themelimin e saj me dëbimin e hqiptarëve muslimanë e katolikë ortodoksët shqipfolës të mbetur vërtet e humbën gjuhën shqipe, apo jo/!  Kështu disi  pasi të gjithë ortodoksët shqiptarë i shihte serbë, shihte tolerancë edhe në gjuhën e tyre. Shqipfolësit e tillë fundi i fundit nuk nuk do të prishte punë që gjuhësisht t’i konvertonte në serb edhe me këto 40 e sa fjalë e shprehje apo jo?! Ndërkaq folësit aktual shqipfolës të islamizuar i konsideronte vërtet turq ose do të shpërnguleshin e turqizoheshiun edhe me gjuhën turke, apo jo dhe kështu, mendja e tij, shqipja ashtu-kështu do të shuhej, andaj publikisht ky u ofron ortodoksëve shqipfolës serbishten. Së këtejmi, ngjashmëritë e vogla i zmadhonte, duke i arsyetuar edhe me konceptet që aktualisht mbuloheshun me fjalët e tilla. Kështu disi kjo logjikë jo aq me logjikë, ndoshta mund t’ia lehtësojë sot dështimin aq të madh të tij në këtë pikë etimologjie, apo jo?!

E dyta, dështimi i tillë fatal i Milojeviçit mbase ka mundë të ndodhë edhe për shkak të faktit se duke qenë i dëshpëruar nga realiteti që serbë të vërtetë serbishtfolës në Prava (Stara) Srbi, siç propagandohej më parë ishin shumë pak në krahasim me shqipfolës, andaj rrëshqiti në gabime aq të rënde lidhur me prejardhjen e fjalëve të gjuhës shqipe, saqë nuk mund të arsyetohen dot, as me naivitetin e njeriut të zhgënjyer e të pa përvojë, as me mungesën e dijes profesionale në krahasim me studuesit e huaj si G. Han, Bue etj., dhe as me një mal gënjeshtrash për hir të ndonjë ideali imagjinar, madje as me logjikë makiaveliste, por kjo mund të shpjegohet si pasojë e një prekje patalogjike, e cila i bëri zhveshjen e vetive morale njerëzore të një studuesi të vërtetë, duke shndërruar në një ushtar të thjeshtë me shpërlarje truri, i cili duke zbatuar urdhërin e eprorit symbyllazi zbatonte urdhërat, qoftë gënjeshtrta makiaveliste garashiniane. Është e vërtetë se puna e tij në krahsim me punimet serioze nga studues të vërtetë të huaj neutralë, mbeti vetëm si propagandë e zezë makiaveliste panserbe pa njerëzishmërinë dhe së këtejmi, u shndërrua në urrejtës ekstrem kundër popullit shqiptar e gjuhës së tij, që e dëshmon  pak më von ë si udhëheqës-komandant i vullnetarëve serbë e rus, kur me dy shpërngujli mbi 400 fshtara shqiptarë, për çka mori edhe shumë lavdata dhe u shpall qytetar nderi po thuaj i të gjitha qyteteve të liruar nga shqiptarët.

Më duket se mjafton ky fakt rreth prejardhjesisë që puna e Milojeviçit të konsiderohet e dështuar plotësisht konceptualisht (formalisht e shkencërisht) edhe në këtë pikë si dhe në të gjitha pikat e tjera në raport me shqipen e shqiptarët.

S’do mend se dështimet dhe gabimet e tilla formale e kuptimore që nuk janë të pakta të Milojeviçit ishin si pasojë ndaj obligimeve që verbërisht i vinin nga Programi antishqiptar “Naçertanie”,  të fryra e të frymëzuara edhe nga Kisha e atëhershme kombëtare serbe, të cilat nxiteshin edhe nga rrymat hegjemoniste dhe orekset kolonialiste europiane që ishin të orientuara  në grabëllimin e tokave aziatike e afrikane  të Perandorisë Osmane, e cila ishte në shembje e sipër.

Sidoqoftë, teksti i Sifjalorthit të Milojeviçit ka gabime dhe në versionin serbisht që kanë ndodhur edhe për mungesë lektorimi a redaktorimi, qoftë në dorëshkrim, qoftë edhe në shtypshkronjë, para se të kryhej libërtimi.

Së këtejmi nuk do të thotë që studiuesit këtë drithushqimor të këtij punëtori të palodhur Milojevic ta hedhin si poqenga ose si hedhurina në koshin e të pavlerave, por duhet ta pastrojnë, sepse brenda këtzij byku  me të spastruar dalin kokrra margaritari pasqyrojnë atë periudhë  edhe të serbishtes edhe të gjuhës shqipe, siç ishte  edhe çështje e fjalës gur (që autori e ndërlidh me gora) për të cilën theksuam se kur kemi parasysh faktin se kjo fjalë cilësohet si fjalë e trashëguar e protoshqipes dhe në gjuhën e sotme ka mbi 100 derivate në përdorim e sipër ose si fjalëformime potenciale që i lejon sistemi i shqipes me strukturat e tij, atëherë s’do mend se kjo fjalë dallohet ndër margaritarët e parë të shqipes e shënuar nga autori, ndërsa  sa i përket etimologjisë ndaj fjalës gora duket qartë se përparësia i takon shqipes, apo jo? Pastaj potencuam edhe fjalën orati (njivu)- lëroj ose lavroj (me lavrue arën), për të cilën thamë se është mirë të rishikohet ndërndikimi jo vetëm me serbishten orati, por edhe me latinishten, përkatësisht raporti protoshqipe-latinishte, apo jo?! Ndërlidhur me këtë më ka rënë në sy  ky fakt që studiuesi Milojeviç pikërisht fjalën arë ara arati, e potencon si fjalë serbe në një fjalorth pansllavist që ne po e përmendëm vetëm sa me marrë në dijeni edhe sudiusit tanë si manipulonte ky edhe me fjalë të vjetra të përvetësuara të shqipes.

Mesa u tha, jo se duam t’i japim krah fantazisë, siç bëri Milojeviçi, por lidhur me etimologjinë e fjalëve të shqipes pajtohem me disa studiues tanë e të huaj që thonë se tashmë ka ardhur koha për rivlerësimin e të gjitha të arriturave të degëve e nëndegëve të gjuhësisë shqiptare, sepse shqipja globale e historiku i vitalitetit të saj  gjatë  periudhës paraantike, antike e gjatë filleve të periudhës së mesjetës dhe deri në ditët e sotme nuk del e njohur dhe as studiuar gjithanshmërisht, kështu që  dita e ditës po vjen duke u pasuruar me të dhëna e rezultate të reja që nuk njiheshin më parë ose njiheshin e interpretoheshin vetëm nga ndonjë grup i vogël studiuesish, të dhëna këto që patën fatin e popullit shqiptar, i cili negligjohej ndoshta edhe nga studiuesit e vet servilë, nënshtrues të ideologjive ose autoritarëve të institucioneve të shteteve të caktuara, prej nga edhe indoktrinoheshin.

Prandaj, nëse duam të kërkojmë ndërndikim gjuhësor edhe në raportin shqip-serbisht, atëherë lypset praktikuar edhe kritere më serioze vlerësimi, ku duhet pasur parasysh edhe mundësinë e ndikimit që nga parashqipja që nga lashtësia si në gjuhë të tjera edhe në gjuhën serbishte apo jo?!

Rezultatet nga një rivlerësim i tillë do të ishin në të mirë të shkencës shqiptare e serbe në veçanti, por edhe të gjuhësisë universale, europiane e botërore në përgjithësi.

4) Rreth kontributit me pahir në e për gjuhën shqipe

sipas këtij Sifjalorthi

Hyrje

Në fillim të paraqitjes sonë në këtë krye kërkuam, lexues i nderuar,  të vlerësohet guximi ynë pse këtë grumbullim fjalësh të pasistemuara e quajtëm Sifjalorth, tashti e zgjerojmë kërkesën: Lusim të vlerësohet një dilemë tjetër jona, nuk dimë sa patëm ose sa kemi të drejtë që lëndën e kësaj sajese (Sifjalorthi) ta quajmë Kontribut me pahir në e për të mirë të gjuhës shqipe, apo jo?

Ç’është e vërteta, ne kështu e cilësuam edhe pse jemi të vetëdijshëm se qëllimi i kësaj sajese nga autori nuk ishte për të mirën e shqipes, por për ta injoruar e përçmuar atë, e cila sipas programit të Naçertnies gjithsesi si e folme e shkipëve duhej zhdukur nga këto treva, të cilat konsideroheshin potencialisht treva serbe, të shtetit Serb, për arsye:

Së pari, sipas të drejtës historike, ngase Mbretnia Nemanjide (gjoja serbe) këtu kishte lindur dhe kishte mbretëruar në shek, XIV, me emrin Serbi, andaj fillon të quhej vendi Serbi e Vjetër (Stara Srbija), ndërsa Milojeviçi shkon edhe më tej e quan Serbi e Vërtetë (Prava Srbija), i cili ndoshta për ta argumentuar atë “Serbi të Vërtetë” trilloi gënjeshtra të paimagjinueshme kundër gjuhës shqipe dhe shqiptarëve, vetëm pse ishin anas dhe si popull shumicë jetonin në këto troje.

Së dyti, një realizim të tillë e quanin të zbatueshëm, ngase me politikë djallëzore (me forcë e me dredhi)  kishin fituar një Ferman (dekret) nga sulltani, qysh në vitin 1859, kur kreu i Perandorisë Osmane, me rastin e njohjes së  autonomisë së Principatës Serbe i pranoi të drejtën Serbisë që me rastin e tërheqjes së administratës dhe të ushtrisë turke nga territori i asaj Principate të tërhiqej edhe popullata joserbe (turke), e cila ishte kryesisht shqiptare muslimane të cilën Perandoria Osmane e konsideronte popullatë turke, madje kishin njëfarë marrëveshjeje që për pasuritë e familjeve të shpërngulura  Serbia t’i paguajë diçka Turqisë.

Së treti, në këtë periudhë ishte intesifikuar edhe diplomacia me propagandat agresive kundër Turqisë nga të gjitha shtetet kryesore armike të Perandorisë Osmane, siç ishin Rusia, Austro-Hungaria e Franca dhe në kët vjegë përfitonte Serbia.

Së katërti, edhe paria serbe nuk hezitoi, duke pranuar e përqafuar  menjëhershmërisht idenë pansllaviste, përgatiti kuadro dhe me mençuri shfrytëzoi tri atutë si strategji më të fuqishme kombëtare, së pari, forcimin e unitetit politik shtetëror qeverisës, së dyti, gjuhën letrare serbishte mbi bazë popullore dhe së treti, kishën pravosllave historike serbe dhe kështu, duke shfrytëzuar edhe ndihmën nga jashtë si dhe plogshtinë e Perandorisë Osmane nga brenda bënë parapërgatitjet e duhura parfaprakisht rreth hulumtimit të terrenit gjithnjë pa e ndërprerë bashkëpunimin me Turqinë,  gjithsesi duke u bërë lajka faktorëve të Turqisë dhe me angazhimin e Kishes serbe e cila vepronte e lirë gjithkëndej, bën përgatitjet për ekspansion, por pritnin momentin e duhur për veprim.

Së pesti, në përgatitje terreni duke shfrytëzuar manipulimin e lirë të Kishës serbe, dhe ndikimit të fuqive të jashtme në përkrahje të reformave të dëshiruara në Perandorinë Osmane u  shfrytëzua organizimi dhe përhapja e shkollave serbe si dhe meshat e festat fetare familjare  pravosllave në të cilat e u ripërtrinë  këngë e tregime kulti me gojëdhana e legjenda të harruara ose edhe të imagjinuara për të kaluarën e hershme të lavdishme e përshpirtërore serbe, dhe në këtë kontekst propagandimi doli edhe misioni i M.S. Milojeviqit, i këtij punëtori të palodhur serbomadh,i këtij krijuesi me fantazi të bujshme, të cilit iu mundësua misioni lidhur me ballafaqimin me shqiptarët e në këtë kontekst u përftua ndër të tjera edhe sajesa e Sifjalorthit në shqyrtim.

Sidoqoftë, edhe ne e vlerësojmë Milojeviçin, si e njohin të tjerët, veprimtar i Naçertanies, serbomadh, siç e tregon veten me punë të palodhur, si udhëpërkrues, si një historian e shkrimtar me fantazi shumë të bujshme, dhe në mënyrë të veçantë si një propagandist i dalluar i pansllavizmit, ku në qendër kishte Serbinë dhe serbishten, kështu në kuadër të veprave të tilla në fushën propagandistiko-publicistiko-letrare mund radhitet edhe vëllimi i tretë i veprës Putopis... në kuadër të së cilës u sajua edhe Sifjalorthi shqip-serbisht.

Lidhur me këtë shtrohet pyetja atëherë prej nga ideja ose arsyeja pse ne e quajtëm Sifjalorthin “kontribut në e për gjuhën shqipe”. Në mënyrë që përgjigjja të jetë më e kapshme  më duhet të rrëfehem. Gjatë lexim-studimit të metodave dhe drejtimeve të disiplinave letrtare-shkencore me ka pasë ra në sy metoda stilistike e studimit të një vepre, ngase atëherë nuk dinim se dallohej stilistika gjuhësore nga stilistika letrare, dhe së andejmi ruajmë në kujtesë konstatimin e përvetësuar nga ai mësim, të cilin po e parafrazojmë:

Edhe nëse kritikohet ose i mohohen vlerat një vepre ose objekti, duhet konsideruar si punë pozitive për vetë faktin, ngase dihet se çdo objekt (punë, vepër) ka së paku dy faqe, prej nga  mund të vështrohet deri në hollësi e thellësi, mirëpo çdo qasje qoftë nga e jashtmja, qoftë nga e brendshmja paraqet komples më vete, madje edhe kriteret vlerësuese mund të ndryshojnë varësisht nga ndërrimi i raporteve shoqërore-politike në kohëhapësirën përkatëse etj.

Prandaj kërkojmë mirëkuptim nga lexuesi dhe të interesuarit lidhur me pikëvështrimin tonë rreth Sifjalorthit apo veprës së tij kundër gjuhës shqipe e shqiptarëve dhe në anë tjetër theksojmë kontributin që del nga lënda e atij Sifjalorthit të Milojeviçit. Jemi të vetëdijshëm për këtë. Jo se duam të nxjerrim dhjam prej pleshtit, por që vërtet në qasjen tonë rreth këtij Sifjalorthi dygjuhësh, vërttet, shohim njëfartë kontributi që do ta sqarojmë më poshtë, andaj kërkojmë që argumentat tanë të ndiqen me vemendje të zgjuar, pse po e konsiderojmë sot kontribut punën e para 150 vitësh të Milojeviçit, kur edhe është sajuar ky Sifjalorth.

Në të vërtetë, ne aspak nuk na ka admiruar sajuesi i Sifjalorthit dhe veprimtaria e tij kundërshqiptare qoftë si propagandist, qoftë si luftëtar e komandant, por na ka joshur vitaliteti i jashtëzakonshëm atavik i fjalëve të përzgjedhura nga gjuha shqipe nga ai, të cilat atbotë, edhe pse  shqipja për autorin nuk ishte gjuhë as e shkruar as e përpunuar letrarisht, fjalët e asaj gjuhe iu imponuan sajuesit në funksion barasvlerësie si palë e barabartë. Dhe kjo, jo vetëm që dëshmon barasvlerësi të barabartë me serbishten e përpunuar, por me disa shprehje, për ndonjë nocion, siç do ta shohim praktikisht, të formëzuara historikisht, del edhe në supremaci ndaj serbishtes.

Sidoqoftë, meqë, ky tekst-dokument, mesa dimë, për herë të parë prezantohet para opinionit lexues e studiues, ne do të përpiqemi edhe paksa guximtarisht por me synim të qartë me i  shprehë disa mendime e venerime, gjithsesi jo shterruese në të mirë të historikut fjalor-hartues të gjuhës shqipe, por edhe për vlera të tjera fjalësore që atë ditë e sot qëndrojnë si veçori të veçanta të parrëzueshme brena shqipes, prandaj:

së pari  do të përmendim Sifjalorthin si argument që nuk mund të mohohet dot në të dyja gjuhët dhe

së dyti, do të vëmë në spikamë disa konstatime e venerime karakteristike që në radhë të parë vlejnë si kontribut për gjuhën shqipe që gjithsesi i kalon caqet e ngushta të historikut të raportit thjesht ndërgjuhësor shqipo-serbisht, shkruar në cirilicë në shek. XIX.

a) Konstatime për kontributin e Sifjalorthit dygjuhësh që si veçori argumentuese

nuk mund të mohohet dot në të dyja gjuhët

Mesa na merr mendja ky Sifjalorth dygjuhësor shqip-serbisht patjetër duhet të zëre vendin që i takon  në raportin ndërgjuhësor shqip serbish, ngase i plotëson këto veçori:

E para,  me sa dimë qëndron si vepër-dokument i parë  ku dalin të shënuar mbi 300 fjalë e shprehje  të  shqipe me azbukën  serbe cirilicë, të cilat edhe janë përkthyer në serbisht.

E dyta, ka rëndësi historike, që nuk mund të mohohet dot, ngase në periudhën 10 vjet e tutje para Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, barasvlerësit e shqipes së papërpunuar si gjuhë letrare vihen në barasvlerësi të plotë me serbishten letrare si gjuhë e përpunuar.

E treta, nuk mund të mohohet fakti se në këtë Sifjalorth është pëdorur i njëjti alfabet për të dyja gjuhët.

E katërta, ka rëndësi shoqërore-politike në raportin ndëretnik shqiptaro – serb, atëbotë, sepse të dyja etnitë nga trevat që u mblodhën fjalët shqipe ishin nën administrimin e Perandorisë Osmane.

E pesta, nuk mund të mohohet as qëndrimi subjektiv i autorit, sajues i  Sifjalorthit, i cili ka raste që fjalët i fryn me tendencë, duke cilësuar e paragjykuar domosdo prejardhjen serbe të fjalëve sdhqipe.

b) Konstatime e venerime si kontribut që nuk mund të mohohen dot

si veçori të gjuhës shqipe

Ndër veçoritë të cilat nuk mund të mohohen do,t që vihen re në tekstin në gjuhën shqipe të Sifjalorthit, veçojmë:

E para, edhe pse në këtë Sifjalorth është përfshirë një fond fare i vogël i fjalësit të gjuhës shqipe, konstatojmë se aty mbizotërojnë trajtat e përbashkëta të shqipes globale, edhe pse në tekst janë disa trajta karakteristike që u takojnë kryesisht të folmeve lokale, si p.sh: shif,  nja,  magjar etj.

E dyta, përveç të përbashkëtave dallohen shlirë disa trajta karakteristike të dialekteve toske e gege, por edhe disa trajta arkaike, si me thënë, lashtoshqipe si:

toskërisht:  lakra,  zok, (m)buluar,  më fal zot!,  shqa,  kokë etj.

gegnisht:  shpia, hana,  vo-ja,  pllamb,  andërr, dhandërr, femën etj.

lashtoshqipe ose raste arkaike!, ngase në shkrimin shqip të tij del diftongu nga  –O/*UO/Mose UO/n që ndërkohë është zbërthyer në: UE/m, -U/ në gegërishte, përkatësisht në UE/n, U/n- në kosovarishte etj.

Madje lidhur me këtë përveç arkaizmave : muoj,  gzuom, lakuor etj. pati edhe lajthitje  te rastet me YER ose -YE  që i shënon me –YOR (-uor), si lyOR, apo jo? Pastaj trajtat si pishq, nokta për natë,  vitsh për viç e ndonjë tjetër, do t’i ketë kopjuar nga ndonjë burim apo studim i caktuar, sepse atëherë, me sa dimë 10 vjet para LSHP, sipas Fjalorit të Krostoforidhit, trajtat e tilla pothuaj ishin asimililuar në trajtat përkatëse, apo jo?

E treta, edhe pse autori nyjet e përparme e pjesëzat, ashtu si edhe foljet ndihmëse etj nuk i ndjentë ndaras, andaj edhe i përzien me temën bazë. megjithatë është pozitiv fakti që autori paraqet ndonjë shembull  me nyjën karakteristike të asnjanësit, si: tshtruem,  tegrit,  tkuqtë,  tambël e ndonjë tjetër.

E katërta, edhe pse Milojeviçi në sqarime injoron ose mohon aftësinë e shqipes si gjuhë e gjallë e aktive ai në fakt demanton vetveten, sepse në barasvlerësi sjell një mori fjalësh e  strukturash të fushave të ndryshme kuptimore të fjalëve shqipe sipas të gjtha kategorive gramatikore  e stilistike, jo vetëm si emër e folje, por edhe si mbiemër, ndajfolje,  përemër e numëro, por edhe si shprehje sinonimie, si p.sh.: lakra e laknor,shtëpia e shpia,shenjt e shin, egër e eggësisht, shok e shokac etj., të cilat tregojnë aftësitë aktuale aktive të gjuhës shqipe të asokohshme.

\E pesta, siç dihet vitaliteti i një gjuhe shihet edhe në strukturën fjalëformuese e shprehëse, qoftë nga shembuj të trashëguar, qoftë në fjalë të rishtkrijuara, që i ndeshim si risime a përftime rasti si pëftime që i shënon vetë autori në Sifjalorthin e tij, ku dallohen fjalët: vezët,  shqijana,  mentar,  shokac,  egërsisht,  kambash (kombësor), sherbëtor e ndonjë tjetër.

E gjashta,  përveç këtyre risimeve fjalëformuese të shqipes në fjalorth janë përfshirë edhe disa shprehje të veçanta të trashëguara të kulturës së mirësjelljes që siç do të shohim nuk kishin fare barasvlerësi kalkëzuese ndaj serbishtes etj.  Të tilla janë afro 40 raste, shumica togfjalësha që ne po i ndajmë në katër grupe:

a. Folje  jo të theshta, edhe pse autori nuk e ndan ndihmëtaren nga folja bazë, siç janë këta nëntë shembuj:

kam menduor, kampoositë, kam fejuom, ka nder, kam mbjellë, kam ça dru,  kanë fituor, kam fluturuor, kemi kuvend.

b. Togfjalësha  foljorë   trajtash të ndryshme siç janë këto tetë raste:

bini dru, ndizni zjarr,  mos qani,  u gëzuom,  pret zi, u pajtuam, hipi në kalë, zog na

këndo.

c. Paskajore e mirëfilltë  - 1 rast: me mbathë.

ç. Raste të tjera, me interes të veçantë, për të cilat po e jap edhe barsvlerësin e shënuar serbisht nga autori, sepse secili rast zgjon interes, duke imponuar qasje vlerësimi nga njohësit ose studiuesit e të dyja gjuhëve, sidomos në krahasim me nënfushat semantike që mbulojnë  si:

Njeridek! (njeri i vdekur)-  mrtav; Tremet dhe! (tërmet) – trese se zemlja;  Pretzi  (pranon

të pamen!– zalost; Grua pa burrë  (e ve) – udovica; Bojgjake -  crvenorujna boja etj.

E shtata,  bien  në sy edhe disa prirje  rreth shënimit të trajtës përfaqësuese në fjalor apo jo, si::

a) emrat e gjinisë mashkullore me bashkëtingëllore fundore shënohen në trajtën  e njëjësitz të epashquar si: diell, akull, gisht, lis, rrush, zot, derr, faj etj.

b) emrat e gjinisë femërore me bashkëtingëllore, përkatësisht me –Ë fundore shënohen në trajtën e njëjësit të shquar si: bija, dardha, drita, dita, fara,  era etj. dhe

c) emrat e gjinisë femërore me –e fundore  në trajtën  e pashquar shënohen po në trajtën e njëjësit  të pashquar, si p.sh :p.sh.  fe, faqe, paqe, nuse, lule, lajle.

E teta, pa marrë parasysh qëllimin e tij që ta lidhë shqipen me sllavishten e vjetër, për mendimin tim veprim pozitiv nga ai është fakti kur heton shqiptimin e –Ë-së në shqipe dhe si zgjidhje për të parapëlqen grafin ? “jot”, edhe pse vetëm në këta tre shembuj: sËmunë,  shËndosh dhe  kËndo,  E quajmë pozitiv këtë veprim, edhe pse kjo kjo i e shkurtër e sllavishtes nuk i përgjigjet shqiptimisht Ë-së së shqipes.

E  nënta,  edhe pse ka jo pak raste që tërheqin vemendjen e studiuesve sot, por që do të tërheqin nesër edhe më shumë, siç janë këto dy raste të veçanta:

Së pari,  si barasvlerës të fjalës shqa (shka, shkja), aty shënohen trajtat: slavenin, slav, rob e serbin, Madje, edhe për barasvlerësin shërbëtor shënonn trajtat: serbin, slavenin, sluga  sepse  ai ishte në dijeni që në gjuhët klasike greke e latine dhe të tjera të dyja fjalët *schlav- e *serv-  përdoreshin me konceptin  e një sklavi ose shërbëtori, siç është sqaruar kjo temë  edhe prej nesh po në këtë punim.

Së dyti, po e cek rastin ujk, barasvlerësin e të cilit në serbishte nuk e shënon vuk, por kurjak, që na jep me sugjerue se trajta vuk, sidomos u-ja e theksuar, mund të jetë e ndërndikuar shumë herët nga gjuha shqipe, edhe ky rast  është diskutuar prej nesh.

E dhjeta, i ndamë veçan për fund, disa formula nga shprehjet përshëndetëse e të mirësjelljes, që po i shënojmë në barasvlerësi të plotë, siç janë të shënuara në Sifjnalor, si:

1) Mirdita! – dobar dan,

2) Të më falish zot! – oprosti mi, gospodine,

3) Rrofshi e qofshi!- da smo živi i veseli,

4) Puna mbarë! – sre?an vam rad,

5) Mbarëpaç!  - i ti sre?an bio,

6) U trashëgofsh! – da je blagosloveno korisno,

7) Natën e mirë! - laku no?,

8) Rand zamani! - teško vreme,

9) Lule e lajle! - cve?e,

10) Për të mirë! – u zdravlje,

11) Të baftë mirë!- na zdravlje,

12) Na ka zbardhë! – uradio posao kako valja.

Së këtejmi, mendojmë që secili rast për studiuesin mund të shërbejë si temë e veçantë krahasimi në raport ndërgjuhësor shqip-serbisht.

Sipërfundim

Me sa pamë këtë nëntitull Rreth kontributit  me pahir në e për gjuhën shqipe, sipas këtij Sifjalorthi që e ndamë në dy pjesë ne pjesën e parë përmendëm në pesë pika, 5 veçori,  në të cilat theksuam që kontributi i Milojeviçit si sajues i  këtij Sifjalorthi nuk mund të mohohet në të dyja gjuhët, shqip e serbisht, ndërsa në pjesën e dytë në dhjetë pika shënuam kontributin që  vërehet qartë kryesisht në gjuhën shqipe, i cili nuk mund të mohohet dot, ngase edhe me atë barasvlerësi me fjalë të serbishte, vitaliteti ekzistues i gjuhës shqipe përgenjeshtron konstatimin e vet autorit gjoja shqipja atëbotë kishte mbetur si gjuhë amorfe dhe se gjoja ishte plotësisht nën hijen  e serbishtes, apo jo?!

Në kostatimin tonë përmendëm më tej që edhe pse vëllimi i vogël i fjalëve të përzgjedhura të shqipes në këtë Sifjalorth, shumica e tyre i takonte, fondit të përbashkët të shqipes globale, madje edhe atëbotë  para 150-200 viteve pasqyronte në njëfarë dore realitetin e gjuhës shqipe të ndarë në dy dialekte kryesore; toske e gege, mirëpo përveç kësaj ndarjeje dhe fondit kryesot të përbashkët  aty ndeshim edhe trajta arkaike ose lashtoshqipe.

Si pikë më vete ndër te tjera, cekëm prirjen rreth mbizotërimit të kategorisë së shquarsisë të emrave, prirje kjo shihet edhe te Fjalori i F. Bardhit (1635). Kështu në fjalor si trajtë përfaqësuese për emrat femërorë del trajta e njejësit të shquar, tipi: bija, drita etj.  ndërsa te emrat e gjinisë mashkullore mbi temë në bashkëtingëllore  si trajtë përfaqësuese del njëjësi i pashquar, tipi:  lis, det, gjak, djall, zjarr, rrush etj.

Në mënyrë të veçantë, zgjojnë interes disa shermbuj formulash e shprehjesh të mirësjelljes të trashëguara mija e mija vjet më herët, por të regjistruara nga Milojeviçi para 150 vitesh, të cilat përdoren edhe sot në të gjitha trevat shqipfolëse që disa nga to do t’i trajtojmë në nëtitullin në vijim.

5. Komenti ynë i shkurtër rreth disa shembujve si kontribut model që dëshmon lashtësinë

dhe tashmerinë e formëzimit shqip të shprehjeve të tilla

Për të treguar rëndësinë e lëndës së këtij Sifjalorthi, nga pika e dhjetë shkëputëm këto 7 raste të cilat po insistojmë të krahasohen barasvlerësisht për të dalluar kështgu nivelin dhe natyrën e dy gjuhëve siç qëndronin dhe qëndrojnë edhe sot në barasvlerësi, njera pranë tjetrës, shqipja atëherë gjuhë e papërpunuar shkrimisht, në njërën anë, dhe serbishtja gjuhë e shkruar dhe e përpunuar, në anën tjetër,  shembuj këta të cilët po i paraqitim siTabelë krahasuese, në 5 rubrika:

1. Numri rendor.

2. Nënfusha semantike përkatëse.

3. Teksti i zbërthyer shqip nga Sifjalorthi.

4. Përkthimi ose baravlerësi serbisht nga autori.

5. Përkthimi i fjalëpërfjalshëm (bukval) prej nesh.

Tabela krahasuese

Nr. rend. ------ 1, 2.   3.   4. 5. 6.   7.

Nënfusha semantike ---------------------- Urim dollibashi: Urim pune (dialog): Urim  martese:   Zbukurime, dekor Urim në qerasje: Urim pas ushqimi: Lavdërim, shprehje figurative:

Teksti shqip i zb. nga Sifjalorthi ---------------------- Rrofshi e qofshi! Punambarë! Mbarëpaç! U trashëgofsh !   Lule e lajle! Për të mirë! Të baftë mirë! Na ka zbardhë!...

Teksti serbisht   i përkthyer nga autori ------------------------ Da smo zivi i veseli!    Sre?an vam rad! I ti sre?an bio! Da je blagosloveno korisno! Cve?e. U zdravlje! Na zdravlje! Uradio posao kako valja.

Përkthimi bukval prej nesh ------------------------------ Të jemi gjallë e të gëzuar! Me fat puna! Edhe ti qofsh me fat! Që (slavo)bekimi të jetë i dobishëm. Lule. Për shëndet ! Me shëndet! Ka bërë punë si duhet.

 

Sado që ne nuk kemi kurrfarë përetendim përçmimi në krahasimin  e vlerave t? shprehjeve të tilla në raport anasjelltas ndërgjuhësor, ngase respektojmë natyrën e secilës gjuhë, megjithatë duam të tërheqim vëmendjen në autonominë semantike të shprehjeve të gjuhës shqipe në krahasim me ato të serbishtes.

a) Si veçori të parë përmendim faktin se siç po shihet barasvlerësit e shqipes nuk dalin aspak nën hijen kalkëzuese të barasvlerësve të serbishtes.

b) Veçori tjetër përmendim faktin, edhe pse trojet shqiptare ishin t? coptuara ndërkohë deri në ditët e sotme, vërejmë se shrehjet e tilla të para 150 viteve të shqipes, si atëherë edhe tashti , janë të shtrira në të gjitha viset shqipfolëlse.

c) Së këtejmi, jepet me u kuptue mirëfilli se këto shprehje ashtu si edhe të gjitha fjalët nga Sifjalorthi ishin formëzuar e përpunuar në mendjen e gojën e masës shqipfolëse të të gjitha viseve të Siujdhesës Ilirike e më gjerë me mija e mija vjet më përpara, edhe pse folësit e tillë mund të jenë quajtur nga të huajt e mbase edhe nga vetvetja me emra të ndryshëm sipas zonave gjeografike apo fetare, ndoshta edhe serbë,  bullgarë, rumunë, grek, madje edhe turq e latin  e ku ta dimë.

ç) Sidoqoft?, edhe pse ne do të dëshironim të gjejmë fakte të shkruara edhe më të hershme edhe më serioze se këto që i la Milojeviçi, mund të themi me plot gojë që edhe këto fjalë e shprehje që i kemi në dispozion nga Milojeviçi jo vetëm dëshmojnë të vërtetën rreth  vazhdimësisë së gjuhës sonë  pellazgo-ilire, të përthyer në gjuhë dardano-epiroto- arbnore-shqipe, por dëshmojnë që gjuha jonë anase është e lashtë dhe njëherazi ishte dhe është gjuhë e pasur, po mjerisht jo aq e njohur dhe e studiuar në gjerësi e thellësi, edhe nga studiuesit tanë të sotëm, të cilët më me vullnet po i studiojnë gjuhët e huaja se të veten?!

d) Gëzon fakti se të gjitha përshëndetje me Rrnofsh e Qofsh, me të Mbara e me të Mira, si dhe me Zbardhje fytyre e pune si dhe zbukurimet me Lule-lajla, ashtu si edhe pëshëndetjet e tjera të shumta si: Tugjatjeta, Përshëndetje, Mirupafshim, Lamtumirë, Të lumtë puna, Lum qofsh e udhambarë, Si ke ndje etj. etj., janë krijuar mbi bazë të fjalëve autoktone të shqipes dhe vijnë të trashëguara e të përpunuara nga mendja, goja e shoqërisë shqipfolësve me mija e vite gjallese në këto troje, të cilat me konceptet që mbulojnë mund të krahasohen me shprehjet kulturorte të gjuhëve më të zhvilluara të botës.

Kështu, pra, edhe për këto fjalë e shprehje të shënuara para 150 vitesh nga Milojeviçi dëshmohet argumentisht autoktonia shqiptare (pellazgo-ilire, dardano-epiro-arbërore), andaj për këtë kontribut me pahir ne e respektojmë dhe falenderojnë personin Milojeviç, apo jo?

Së këtejmi, ne këtu pra e shohim kontributin e mirëfilltë të Milojeviçit kryesisht si sajues të[ Sifjalorthit, i cili edhe pse nuk e cek qartë, këto fjalë mund t’i ketë dëgjuar në të gjitha viset shqipfolëse, qoftë në Arnautllëkun Verior (Serbia e sotme Jugore), në Kosovë (Prava serbi), në Malësitë Shqiptare, Maqedoni, qoftë edhe, siç e pranon vet që i paska shënuar në Epir e Albani, të cilat bëri mirë që i quajti fjalë shkipe (jo epirote, albaneze apo arrnaute), të cilat gjithashtu bëri mirë që u dha vendin e parë dhe që i përktheu në serbishte, qoftë me përshtatje jo bukvalisht si ne në këtë Tabelë dhe në këtë mënyrë, ndonëse nuk i shënoj saktësisht, bëri eksplorim të denjë të  shprehjeve e fjalëve të tilla sipas natyrës së gjuhës shqipe.  Për këtë kontribut, që mbase e bëri me pahir, pa e vra mendjen se duke i shënuar barasvlerësit e tillë i ofroi  vlerat  e jashtëzakonshme që shqipja i kishte të trashëguara nga thellësitë e kohëve, sipas nesh meriton të falenderohet.

Sidoqoftë, sa për ilustrim pse Milojewviçi meriton të falenderohet po i përmend vetëm këto dy raste, cikërrima në dukje:

Së pari, spikasim shprehjen figurative E ka zbardhë...sepse pikërisht shprehjet e tilla figurative me ngjyresë artistiket tregojnë se shprehje të tilla nuk i kanë gjuhët amorfe, por gjuhët e gjalla me taban e përspektivë të fortë.

Së dyti, shprehjen: lule-lajle, të cilës nuk i ka gjetur barasvlerësin adekuat në serbishte, ngase  kuptimi i kësaj shprehjeje nuk me koncept luleje: cvet cvece, sepse fjala anase e dytë e shpçrehjes lajle në shqipe si atëherë si edhe sot ka shumë kuptime, po si më kryesore në shprehjen e shënuar, bën një bashkëdyzim konceptesh të dy fjalëve: lule + lajle. E do puna që të shtojmë  edhe pak rreth fjalës së dytëtë: lajle, e cila si fjalë autonone e shqipes ndër të tjera , ndër të tjara ka edhe konceptin që nënkupton edhe zbukurimin i rrobave me qëndizma lulesh etj. E theksuam në mënyrë të veçantë këtë fjalë shqipe lajle, jo për faktin që bashkë me fjalën tjetër lule, duke i bashkuar konceptet e bëjnë shprehjen me kuptimësi të veçanta, por edhe për arsye se si duket këtë shprehje e kemi të shënuar në gjuhën shqipe të shkrimit së pari nga Milojeviçi. Kështu themi se prof. Kolec Topalli në fjalorin e tij e përmend se lajle si fjalë popullore është përdorur nga  Gj. Fishta, ndërsa ne tami po e vërtetojmë se pëpara Gj. Fishtes, si gjymtyrë të  shprehjes  lule-lajle Milojeviçi, e paska futur në Sifjalorthin e tij, duke mos e ngatërruar konceptualisht me fjalën lalë lala, që është fjalë e përbashkët e disa gjuhëve ballkanike.

Në fund, duke mos mohuar kontributin me pahir të Milojeviçit, nënkuptohet e vërteta, se   merita i takon pikërisht vetë gjuhës shqipe, popullit që e foli në vazhdimësi këtë thesar të jashtëzakonshëm, me të cilin shqipja mund të trokasë ose të hyjë lirshëm, pa u skuqur fare, në të gjitha odat solemne të shprehjeve përshëndetëse kulturore botërore. Themi kështu sepse vlera e tyre, sidomos e shprehjeve origjinale të trashëguar të mirësjelljes, që doli në pah nga krahasimi i tri versinoneve nga Tabela e mësipërme, mund të krahasohen me shprehjet e rralla nga gjuhët klasike dhe nga burimet biblike, në njerën anë, por në anën tjetër, si gjuhë e gjallë që fatlumnisht është, ngase përballoi shekuj të rëndë, por megjithatë arriti të mbijetojë, edhe pse pa pasur unitet shtetëror të qartë historik, me këto shprehje mirësjelljeje kulturore pa ndjenjë përulësi semantikisht mund të krahasohet edhe me gjuhët e shteteve më të zhvilluara të Europës dhe të botës, apo jo?!

Gjithsesi ky Sifjalorth zë vend të parë si dokument në historikun e fjalorëpërpiluesve dygjuhësh shqip-serbisht nga shekulli XIX.

III. Përfundim i kreut VI

Mesa pamë nga shtjellimi i lëndës, edhe pse vazhdon injorimi i gjuhës shqipe, nga Milojeviqi, e veçanta e këtij kreu është: kontributi me pahir i autorit pikërisht në e për gjuhën shqipe, i cili shfaqet brenda veprimeve të tij.  Këtë kontribut me pahir u përpoqëm me e argumentue në dy nënkrerë te këtij kreu të titulluar, i pari, Rreth shënimit dhe përkthimit të dy vjershëzave ngucakeqe prej shqipes në serbisht dhe i dyti, Rreth sajesës së Sifjalorthit shqip-serbisht (1873).

Po i rikujtojmë përmbajtjet e këtyre nënkrerëve radhazi me pak fjalë:

1. Nga vjershëzat ngucakeqe

Në të vërtetë, ne nënkreun e parë vumë re që autori duke i shënuar dhe përkthyer dy vjershëza ngucakeqe ai ka kontribuar mbase me pahir në të mirë të historikut të shqipes së shkruar me alfabet cirilice (të azbukës serbe). Me këtë veprim Milojeviçi, e tejkaloi punën V. S. Karaxhixhiqit, i cili me sa dimë, para tij kishte  shënuar disa këngë folklorike shqipe, ndërsa  ky jo vetëm i shënoi dy vjershëza, por edhe e përkthei tekstin e tyre, me ç’rast manipuloi me afro 20 fjalë shqipe. Pra përveç rëndësisë dokumentuese të shkrimit të shqipes para 150 vitesh, mbi dhjetë vjet para Lidhjes Shqiptare të Prizrenit (1878), ky veprim ka edhe rëndësi të tjera, ngase veç tjerash pasqyron në njëfarë dore jetën reale politiko-shoqërore shqiptaro-serbe, përkatësisht pasqyron sadopak gjendjen ndërfetare brendashqiptare nëpërmjet vjershëzave të tilla ngucakeqe të nxitura nga politika e pushtetit të atëhershëm turk, sipas motos “përçaj e sundo”. Themi brendashqiptare, ngase vjershat e tilla, sipas autorit, ishin të hartuara shqip, recitoheshin shqip dhe mesazhoheshin shqip, sepse atëbotë edhe një pjesë dominuese e palës tjetër e shkive vendës e njihte ose e kishte shqipen gjuhë amtare pa e  përjashtuar lashtosllavishten si gjuhë fetare.

Sidoqoftë, në anën tjetër bëri mirë apo shumë mirë Milojeviçi nuk mund ta dimë, por është e vërtetë se kjo punë e tij na dha shkas që para 80 vitesh, d.m.th., afro 70 vjet pas tij,  të sjellim nga kujtesa vargje të ngjashme ngucakeqe në kontinuitet, po tash nga koha Kralevinës Jugosllave. Siç e ilustruam më sipër edhe pse fragmenntarisht me disa vargje konkrete ngucakeqe lojëfjalësha  fëmijësh, por që në versione të ngjashme përsëriteshin në kohën e rinisë sonë edhe në lojëkapuçash.

2. Nga Sifjalorthi shqip-serbisht

Gjithsesi kontributi në e për gjuhën shqipë nga përkthimi i vjershëzave ngucakeqe nga Milojeviçi nuk mund të mohohet, ashtu siç nuk mund të mohohet as përpjekja e tij rreth sajimit e përkthimit të një grumbulli fjalësh mbi 300 sosh që ne e quajtëm Sifjalorth shqip-serbisht (1873), të cilin në nënkreun e dytë e trajtuan në këta pesë nëntituj.

1) Paraprovë euforike nga një mal serbizmash nga trevat që citohen nga autori se janë vjelë edhe fjalët e Sivjalorit shqip-serbisht – ku autori Milojeviç, pas  një mal serbizmash në cilësi toponimesh  të dyshimtë ose jo, të sajuar si ilustrim nga terreni solli edhe një grumbull fjalësh e sh prtehjes shqipe  nga Epiri e Albania, sipas tij, jo si pasuri, por, gjoja si mbetje amorfe nga shqipja e vjetër, gjuhë kjo, e cila sipas tij ishte në agoni, sepse ishte në grahmat e fundit të afiksimit, duke iu dorëzuar e tëra asimilimit në serbishte, konstatime këto shumë të pambështetura, që në punim pa mëdyshje cilësohen edhe si gënjeshtra të paskrupullta.

2) Sifjalorthit shqip-serbisht (1873) – ku prezantimi i Sifjalorthit bëhet në 5 rubrika, përveç numrit rendor, në rubrikën e dytë u shënua trajta shqipe e zbërthyer në shqipn e sotme prej nesh, ndërsa në dy rubrikat e tjera u fotokopjua origjinali i tekstit shqip e serbisht, kurse në rubrikën e pestë u  bë ndonjë sqarim-plotësim sidomos lidhur me trajtat e shqipes së përdëshiruar të  autorit.            3) Venerimi e vlerësimi ynë konkret rreth paragënjeshtrave dhe të të  metave formale e subjektivo-objektive të Sifjalorthit shqip-serbisht (1873) – ku së pari u shënuan në 11 pika disa nga gënjeshtrat e paskrupullta me të cilat parashërbehej verbërisht Millojeviçi si argati më besnik i nacional-shovinizmit serbomadh rreth injorimit të gjuhës shqipe dhe së dyti, gjithashtu në 12 pika u shënuan disa prej të metave të shumta dhe të llojllojshme formale e subjektivo-objektive që ka Sifjalorthi.

4) Rreth kontributit me pahir në e për gjuhën shqipe sipas këtij Sifjalorthi – ku së pari, në pesë pika u kontatuan  disa veçori si kontribut të Sifjalorthit që nuk mund të mohohen dot në të dyja gjuhët, ndërsa së dyti, gjithashtu u veneruan në 10 pika e 12 nënpika disa veçori të këtij Sifjalorthi si kontribut kryesish në e për gjuhën shqipe që nuk mund të mohohet dot.

5. Komenti ynë i shkurtër rreth disa shembujve konkretë si kontribut model në krahasim me serbishten - shembuj këta që dëshmojnë lashtësinë dhe përditshmërinë e formëzimit shqip të  fjalë-shprehjeve të tilladhe në mënyrë të veçantë në një tabelë krahasuese u dalluan disa fjalë e shprtehjet nga nëntitulli i paraparak (4).

Gjithsesi edhe veprimi ose  kontributi me pahir i Milojeviçit rreth përkthim-përshtatjes dhe sajesa e Sifjalorthit shqip-serbisht, duhet të njihet dhe të vlerësohet nga studiuesit tanë e të huaj,  dhe në veçanti nga ata serbë e shqiptarë. Shtrohen edhe disa kërkesa për zgjidhjen e disa enigmave rreth Milojeviqit në raport me shqipen e përgjithësisht, të cilat do t’i cekim në Përfundimin e kësaj vepre.

Së këtejmë, nga të dy këta nënkrerë të këtij kreu, dalin afro 350 fjalë e shprehje shqipe të përkthyera shqip-serbisht nga Milojeviçi, prandaj edhe emri i tij gjithsesi duhet të zërë vendin përkatës në historikun e përkthyesve, përkatësisht të fjalorhartuesve shqip-serbisht të shekullit XIX.