Shtesë » Historia
Meçan Hoxha: 1943, luftime n? Snos?m e Kodovjat
E shtune, 20.01.2018, 08:59 PM
31 janar-1 shkurt 1943, luftime n? Snos?m e Kodovjat dhe çlirimi i V?rç?s
Nga Meçan Hoxha, Historian
Krahina e V?rç?s e p?rb?r? nga 49 fshatra dhe e kufizuar me Krahinat: Shpat, Mok?r, Gor?, Tomorric?, e Sulov?, e priti pushtimin fashist me indinjat? e urrejtje t? madhe. M? 7 prill t? vitit 1939, qindra fshatar? patriot vrapuan pran? komunave dhe k?rkuan arm? , p?r t’u organizuar n? luft?, p?r mbrojtjen e liris?. T? tjer?, q? kishin ndonj? arm? t? fshehur, e mor?n me vete e u nis?n p?r n? q?nd?r t? n?nprefektur?s. Por, e gjith? kjo gatishm?ri nuk u mb?shtet e nuk u p?rkrah nga organet qeveritare t? athershme dhe, si gjith? Shqip?ria, edhe V?rça e humbi lirin?. Pushtuesit fashist? instaluan n? k?t? krahin? tri posta xhandarm?rie e karabinerie, veç q?ndr?s s? n?nprefektur?s. Postat e karabineris? fashiste n? Sh?nepremte, Kukur e Poroçan ishnin fytyra e v?rtet? e regjimit pushtues. Ato u b?n? t? padurueshme nga dhuna e terrori q? ushtronin mbi popullsine.
N? fillim, zona p?soi, gjih? d?met e shkat?rrimet, q? rrodh?n nga lufta Italo-Greke. Duke q?n? se vija e frontit te asaj lufte, n? V?rç? shtrihej nga Guri i Topit deri n? Bratil?, disa fshatra, sidomos Sh?nepremtja, dy Grabovat, Rmathi, Sojniku, Snosmi, Zamsha, Shelcani, Bulçari, Kokla, Bratila, Kodovjati, Griba, Kukuri, Rashtani e Grazhdani, u kthyen n? shesh lufte e baza prapavije, q? sh?rbenin p?r furnizimin e fontit t? luftimeve. D?met e asaj lufte qen? shum? t? m?dha p?r popullsin? vendase. Po, edhe m? shum? u shtuan shqet?simet dhe vuajtjet pas p?rfundimit t? luft?s. U arrestuan e internuan n? Itali njerz t? pafajsh?m se, gjoja, gjat luft?s, p?rkrah?n e ndihmuan grek?t. Nga personeli i k?tyre postave, shp?rtheu dhun? e terror i eg?r, deri n? bastisje e rrahje, para bashkfshatar?ve e familjar?ve, p?r dor?zimin e arm?ve dhe ushtar?ve t? dezertuar, apo q? nuk pranonin t? shkonin ushtar?. Kjo situat? e ndezur urrejtjeje u mb?shtet dhe u b? m? shp?rthyese, edhe nga propaganda, q? b?nin t? deleguarit e qarkor?ve t? Korç?s e t? Elbasanit. Thirrja p?r mos pagimin e t? dhjetave gjeti p?rkrahje e u b? realitet, duke u ndeshur hapur me njer?zit e qeveris? dhe sip?rmarr?sit e t? dhjetave. Ndikim pozitiv pati dhe jehona e veprimtarive antifashiste t? çetave partizane t? zonave fqinje, q?, po ashtu, e vler?sonin si k?rc?nim real pranine e k?tyre postave, t? regjimit t? pushtimit, n? thell?si t? mal?sis? s? V?rç?s. Mjaft? patriot antifashist t? k?tyre fshatrave u b?n? efektiv? t? çetave partizane t? Mokr?s, Gor?-Oparit e Dumres?. Ne Grabov? Posht, Taragjin e Lenie nisi t? veproj? nj?siti partizan i komanduar nga Nexhip Xhelili. Banor?t e fshatrave t? V?rç?s, si dhe çetat partizane n? kufi me V?rç?n, nuk po e duronin m? pranin? e k?tyre postave. G?rshetimi i interesave çoi n? bashkpunimin midis tyre. U konkludua q?, me aksione t? p?rbashk?ta t? goditen e t? prishen k?to q?ndra t? pushtimit fashist.
M? 9 dhjetor 1942, partizan? t? çet?s s? Mokr?s dhe antifashist? t? fshatrave Grabov? Sip?r, Sh?nepremte e Grabov? Posht, n? m?ngjez heret, ende pa zbardhur dita, n? befasi t? plot?, godit?n dhe asgjesuan post?n e karabinerise fashiste n? Sh?nepremte.
Lidhur me k?t? ngjarje, zv.prefekti i Elbasanit njoftoi Minisrin? e Brend?shme, si vijon: “Çetat e rebel?ve kan? sulmuar komand?n e Sh?nepremtes, tue z?n? rob t? gjith? ushtar?t…Qysh mbr?m? ?sht? d?rguar n? vend p?r t? ndjek rebel?t nj? fuqi prej 10 karabiner?sh, 20 milic? dhe 24 ushtar? me dy mitraloz?”.(AQSH-Dosja: N?nprefektura e Gramshit,Komuna Kukur). Ky aksion i trembi fashist?t dhe i b?ri t? marrin masa e t? forcojn? post?n e Kukurit. P?r t? q?n? m? t? sigurt? e shp?rngul?n dhe e vendos?n n? Snos?m, trefishuan personelin, rrit?n armatimin, si dhe p?rforcimet me masa fortifikuese, thas? r?re, rrethim me tela me gjemba e minim. K?to masa e rrit?n m? tep?r urrejtjen e banor?ve t? zon?s dhe i vun? n? l?vizje p?r ta shporrur post?n q? aty. Veprimtar? antifashist? t? zon?s ran? n? kontakt me Reshit Çollakun, komandantin e çet?s partizane t? Mokr?s, biseduan p?r gjendjen dhe planifikuan masat q? duheshin marr?.
Sipas k?saj marr?veshje, m? 29 janar, nj? pjes? e çet?s s? Mokr?s, n?n drejtimin e Nexhat Hysenit, kaloi qaf?n e Mec?s, me mbi 2 metro bor? dhe u strehua n? Kukur. S? bashku me vullnetar? nga Kukuri, heret n? m?ngjezin e 30 janarit, pren? lidhjen telefonike dhe rrethuan e godit?n post?n e karabineris? fashiste n? Snos?m. Personeli i post?s i rezistoi sulmit dhe nuk pranoi t? dor?zohej. Megjith? trim?rin? e trguar nga partizan?t e sidomos banor?t vendas, si Ramo e Qamil Beqiri, Haf?z Shuli, Shipe Masati, Zeqo Hoxha, Osman Senko, Alush Shuli, Ahmet Lazi e shum? t? tjer?, aksioni nuk pati sukses. Masat mbrojt?se e fortifikuese dhe zjarri i arm?ve brenda post?s, e b?n? t? pamundur asgjesimin e saj. N? nj? situate? t? till?, u gjykua t? lajm?rohen p?r ndihm? çetat e Gor?-Oparit, q? nuk ishin larg, dhe populli i fshatrave p?r rreth Snosmit. Edhe fashist?t nuk mbet?n n? qet?si. Me spiun?t e tyre lajm?ruan komand?n e xhandarm?ris? e karabineris? s? n?nprefektur?s, p?r t’u ardhur n? ndihm?, t? cil?t t? tronditur nga ky lajm, nis?n me urgjenc?, nga Elbasani p?r n? Snos?m, forca t? shumta t? ushtris? e karabineris? fashiste, n?n komand?n e kapitenit Holo Hyseni.
Shtabi i p?rbashk?t i çetave partizane dhe atyre vullnetare, m?soi p?r forcat ushtarake, q? po vinin n? ndihm? t? post?s dhe planizoi veprime luftarake n? p?rputhje me situat?n e re, q? u krijua. U vendos, q? forcave t? ushtris? fashiste t’u b?hej prit? n? shtratin e lumit t? V?rç?s, pran? Kodovjatit, duke z?n? shpatet per?ndimore t? Bulçarit dhe kodrat n? Veri e Per?ndim t? Kodovjatit. P?r gjith? nat?n e 30 janarit, n? mes t? acarit e t? ftohtit, luft?tar?t e liris? zun? pozicionet e tyre t? luftimit. Planizimi i vendosjes s? forcave prtizane realizonte nj? rrethim t? plot? nga Lindja, Veriu e Per?ndimi, duke e b?r? t? pamundur, edhe kthimin prapa. N? Jug e mbyllte rrethimin lumi i Devollit, me uj?ra t? pakalueshme.
N? m?ngjezin e 31 janarit, forca t? shumta t? ardhura nga Elbasani, rreth 200 vet?, t? vendosura n? 9 makina dhe 3 motoçikla e t? shoq?ruara me artileri, kaluan Kodovjatin dhe muar?n rrug?n p?r n? Snos?m. Pik?risht, n? at? moment, u godit?n nga zjarri i papritur e i rrufesh?m i arm?ve t? çetave partizane dhe vullnetar?ve t? fshatrave t? V?rç?s q?, s? bahku, ishin mbi 300 vet?. Ep?rsia n? num?r dhe zot?rimi i terrenit u jepte siguri luft?tar?ve t? liris?. Pas luftimesh t? ashp?ra, prej 8 or?sh, me sulme e kundrasulme, fashist?t u shpartalluan. Forcat fashiste nuk mund?n t? dilnin nga rrethimi, edhe pse u erdhen n? ndihm? aeroplan? bombardues. Nj? p?rshkrim t? sakt? t? atij momenti e trajton shtypi i athersh?m: “Lufta u ndez e eg?r dhe e ashp?r. Pushka dhe mitralozi buçit?n n? malet dhe grykat kreshnike t? Gramshit. Luft?tar?t trima, q? i kan? dal? p?r zot çlirimit t? tok?s s? tyre, hidhen n? zjarr si petrit?, luftojn? me t? v?rtet? si luan? dhe i tregojn? armikut, se jan? bijt? e maleve, bij? t? shqipes, q? nuk durojn? balt?n e huaj mbi gun?n e tyre”.(Z?ri i Popullit, nr.13, shkurt 1943)
Rrug?timi drejt Snosmit, p?r t? nxjerr? nga rrethimi efektivin e post?s fashiste t? atjeshme, u b? i pamundur. Ndaj, p?r t’u shp?tuar d?mtimeve m? t? m?dha, ngrit?n duart e u dor?zuan. Nj? fitore e madhe, e papar?, deri at?here, , me bilanc? aq t? suksesh?m, ku u zun? 178 rob?r. Midis tyre 5 oficer?, 12 n?noficer?, 41 karabinier? dhe t? tjer?t ushtar?, si dhe gjith? materiali luftarak q? kishin me vete. 9 t? vrar? e shum? t? plagosur. Nga forcat çlirimtare dy d?shmor?. Emin Gjata, partizan i çet?s s? Gor?s dhe Tahir Sadiku nga Sh?nepremtja. Rob?rit, t? çarmatosur i nis?n p?r te posta e Snosmit, ku vazhdonte q?ndresa. Efektivi i post?s me n? krye marshallin italian, Palta, kur pa t? dor?zuar dhe rob?r lufte, forcat q? prisnin p?r ndihm?, ndaloi zjarrin e arm?ve dhe u dor?zua. Edhe aty, s? bashku me rob?rit u gjet nj? material i bollsh?m luftarak.
K?tij suksesi ju shtua dhe vetprishja e post?s fashiste t? Poroçanit. Komandanti i saj, Dok Senishti, biri i komandantit t? nj?r?s s? çetave t? Gor?-Oparit, Xhezar Senishtit, e shp?rndau efektivin e post?s, m? 30 janar dhe, bashk? me disa prej tyre, duke marr? dhe arm?t me vete, u bashkua me çet?n partizane q? komandonte i ati. Rol t? r?nd?sish?m n? organizimin e luftimeve dhe arritjen e fitores luajt?n Sk?nder Çaçi, Shaban Zereci e Met Qensku, q? ishin dhe drejtuesit e çetave t? Gor?-Oparit. Dit?n tjet?r, m? 1 shkurt, rob?rve t? luft?s dhe t? pranishm?ve t? tjer?, u foli Sk?nder Çaçi p?r r?nd?sin? e LNÇ, p?r drejt?sin? e saj dhe p?r fitoren e sigurt? mbi pushtuesit. P?rg?zoi vullnetar?t antifashist? t? fshatrave t? V?rç?s p?r ndihmes?n e shk?lqyer, q? dhan? n? aksionin p?r prishjen e post?s s? Snosmit dhe p?r fitoren mbi fashist?t n? Kodovjat. Rob?rit u lan? t? lir? p?r t’u kthyer andej nga erdh?n.
Pushtuesit fashist? italian?, t? turp?ruar, k?rkonin t? justifikonin humbjen e madhe q? p?suan n? Kodovjat. Komanda e P?rgjith?shme e Karabineris? e njoftonte m?k?mb?sin italian, sikur: ”Forcat rebele”, q? sulmuan dhe kap?n rob?r ushtar?t dhe karabinier?t n? V?rç?, paskeshin q?n? 1500 vet? t? armatosur me topa e mortaja dhe, sikur veprimet e “rebel?ve” i paskesh drejtuar nj? ”oficer anglez”(AQSH,Dosja 124, fq.254). Komanda e P?rgjith?shme e Karabineris? i k?rkonte komand?s eprore t? forcave t? pushtimit n? Shqip?ri t? d?rgonte, me ngut, fuqi t? m?dha n? Gramsh. Dhe ashtu ndodhi. Nj? ushtri e madhe u derdh fshatrave pran? Gramshit, deri n? Kodovjat. Fashist?t q?lluan me arileri sht?pit? e fshatar?ve dhe dogj?n e shkretuan lagje e fshatra t? t?r? si Gramshi, Vina, Broshtani ,Mashani etj., arrestuan e dhunuan dhjetra fshatar? t? pafajsh?m dhe vran? 11 prej tyre. K?to krime, mbi popullsin? civile t? pafajshme, kishin p?r q?llim t? terrorizonin antifashist?t, q? t? mos ngrinin krye.
Pas k?tij operacioni, q? zgjati disa dit?, armiku u largua pa e ripushtuar V?rç?n, pa i d?mtuar çetat partizane dhe pa e mposhtur popullin e krahin?s. Postkomandat fashiste n? Sh?nepremte, Poroçan e Snos?m nuk u ngrit?n me. Ne librin Historia e LANÇ t? Popullit Shqiptar, fq.28 shkruhet: ”Pas k?saj e gjith? krahina e V?rç?s u b? zon? e lir?”. K?shtu, 75 vjet? m? par?, 1 shkurti i vitit 1943 sh?noi dat?n e çlirimit t? V?rç?s. Pushtuesit italian?, po dhe ata gjerman?, nuk mund?n t? rivendosnin regjimin e tyre t? pushtimit mbi popullsin? e k?saj krahine.
Disfata q? p?suan fashist?t n? V?rç?, b?ri jehon? n? mjaft krahina t? vendit. Shum? fshatar?, duke flakur tutje propagand?n e Ballit dhe t? pushtuesve italian?, p?rqafuan vij?n e Frontit Nacionalçlirimtar. P?r k?t? atmosfer? entuziaste, armiku qe i detyruar t? raportonte se: “aksioni ushtarak n? Gramsh ka b?r? impresion t? thell? n? opinionin publik”. (AQSH, Fondi 253, dosja 215). Luftimet n? V?rç? ishin aksioni i par? n? Shqip?ri, q? p?rfundoi me kapjen e nj? num?ri aq t? madh ushtarak?sh italian?. N? buletinin e LANÇ,qarku i Korç?s nr.339,dat? 9 shkurt 1943 u shkruajt: “I gjith? populli shqiptar merr pjes? dhe p?rg?zon bijt? e tij trima dhe t? denj? p?r triumfin q? korr?n n? Gramsh, i gjith? populli shqiptar derdh nj? lot t? nxeht? mbi varrin e d?shmor?ve t? r?n?, q? me gjakun e tyre kan? çimentuar akoma m? fort?sisht themelet e Shqip?ris? s? nes?rme t? pavarur, demokratike e popullore, ku do t? ket? buk?, paq? dhe liri”.
Ndihmesa e popullsis? s? zon?s s? V?rç?s, n? k?to aksione t? nj?pasnj?shme, deri n? çlirimin e plot? t? vendit nga pushtuesit, d?shmon p?r q?ndres?n antifashiste e patriotike, p?r shpirtin luftarak, p?r ndjenjat liridash?se e p?r trim?rin? e banor?ve t? k?saj krahine. Buletinet e Luft?s dhe shtypi i koh?s i b?n? vler?sime t? larta fitores mbi fashist?t n? Kodovjt e Snos?m. . Z?ri i Popullit, nr. 14 (shkurt 1943), midis t? tjerash shkruajti: “N? Snos?m e Bulçar t? Gramshit, çetat partizane kan? korrur nj? nga sukseset m? t? bujshme, dhe nj? fitore q? u ka hije luft?tar?ve zem?rluan?…”
V?rça nuk i uli arm?t, deri n? çlirimin e plot? t? Shqip?ris?. Djemt? e saj, bashk? me ata t? Sulov?s, formuan batalionin V?rç?-Sulov?, u rreshtuan n? formacione t? tjera luftarake si: ne Brigad?n e Par? Sulmuese, Brigad?n e 17-t? Sulmuese, Brigad?n e 7-t? Sulmuese etj. dhe luftuan kudo, brenda e jasht? Shqip?ris?, me guxim e trim?ri, duke u b?r? nderi dhe lavdia e V?rç?s.