Pjetër Logoreci: Karl Ghega - Mjeshtri i ndërtimit të hekurudhës së parë malore në botë

Karl Ghega – Carl Ritter von Ghega

Mjeshtri i ndërtimit të hekurudhës së parë malore në botë.

Nga Pjeter Logoreci

Vizitori që udhëton me tren nga Vjena në drejtim të Graz-it, mrekullohet nga pamjet e rradha të natyrës malore të zonës të Semmering-ut. Menjëherë të mahnit bukuria e udhës së hekurt që gjarpëron në mes faqeve shkëmbore, që pershkon Ura e Viadukte, e që zhduket vazhdimisht një pas një nëpër 15 Tunelet, duke ofrue pamje të mrekullushme të vendeve të Semmering-ut të mbulueme nga gjëlberimi i pishave.

SEMMERINGBAHN quhet në gjuhën e vendit – hekurudha e Semmering-ut, një mrekulli arkitekturore e përmasave botnore, e cila asht e lidhun në menyrë të pazgjidhëshme me emrin e arkitektit me origjinë shqiptare KARL GHEGA.

Hekurudha e Semmering-ut në kohën e saj u cilësue si „kombinacjon në mes  gjenisë së Karl Ghegës, teknologjisë dhe natyrës“. E ndertueme  158 vjet ma parë, kjo hekurudhë, 41 km e gjatë nga Gloggnitz deri në Mürzzuschlag, është e vlerësueme jo vetëm nga vjetërsia e saj, por edhe se: në vitin 1854,  kjo vepër ishte hekurudha e parë malore e botës, gjë për të cilën u vendos më vonë në 1998-tën në listën e veprave të TRASHEGIMISE KULTURORE BOTERORE të UNESCO-S.

Kush ishte Karl Ghega – i njohtun në arenën ndërkombëtare si CARL RITTER VON GHEGA?

Per ato që mund të vizitojnë Venezian, po të kalosh nga Piazza San Marco nëpërmes nji sheshit të vogël, në shetitoren Riva degli Schiavoni, përpara Hotel Danieli e statujës të Viktor Emanuelit II, nepër  Via Giuseppe Garibaldi në Fondamenta Sant Anna,  gjindet Calle San Giocchino, në një qoshe të së ciles ka lindë personazhi i shkrimit tim Carlo Ghega.

Kjo shtëpi e thjeshtë, e cila në pajme të parë të duket si fasada e mbrapme e një kishe, ka në murin saj një pllakë perkujtimore mermeri ku shenohet lindja e Cavaliere Carl Ghega-s.

Në këtë shtëpi me 10 Janar 1802 lindi mjeshtri me famë botnore i ndërtimit të hekurudhave Austriake, Karl Ghega.

Karli ishte djali i vetëm i oficierit të marinës Anton Ghega dhe Anna Pribish të cilët kishin edhe tri vajza.

Simbas rregjistrit të pagëzimit të famullisë San Pietro,me nr 34, në faqe 183: me 10 Janar të vitit të bekuem prej Zotit 1802, u lajmërue lindja e Karlit, i biri i zotni Anton Ghega djalë i Gasprit (Kaspar), Oficier i marinës dhe zonjës Anna e lindun Pribich e bija e Gjergjit (Georg), grueja e tij e ligjëshme, i cili jeton në Fondamento di San Giocchino.

Kumbara i pagëzimit: zotni Andre Contuzzi i biri i Nikollës – oficiermarinet nga famullia e S. Giuliano. Mamija: Aleksandra Longo. Spigarol di contrada. Prifti: Peter Lanza – Famullitar.

Kisha San Pietro di Castello në ishullin Olivolo në Venezia ishte vendi ku u pagëzue me 10 Janar 1802 i porsalinduni Karl Ghega, vend ku gjindej selia e banimit të Ipeshkvit të Venezias.

Lidhun me ditën e lindjes të Karl Ghegës nuk ka asnji dyshim në saktësi, por në arkivën e Shtetit Austriak, në kartelën me të dhënat biografike të punës së Karlit shënohet  13 Korriku  1802 si dita e tij e lindjes. Nuk dihet se si mund të jetë ba nji gabim i tillë pa u kuptue nga administrata, por historishkruesi i  librit mbi hekurudhat  Bruno Enderes hamendëson se dikur në vendet kristiane, festohej dita e emnit më shumë se ditëlindja dhe shpesh fiksohej  si ditëlindjeje.

Familja e Karlit kishte si traditë që prej disa gjeneracjonesh,  marinen. Paraardhësit e tij kishin shërbyer si oficerë të marinës në republikën e Venezias. Baba i Karlit, Antoni ishte i oficier i teknikës në marinë dhe mbante uniformën e k.k. Marinësluftarake. (Kaisertum Österreich und Königreich Ungarn  Kriegsmarine).

Sipas autorit Alfred Niel i cili ka shkrue biografin e Karl Ghega-s në 1977:  prejardhja e familjes Ghega është nga Shqipëria. Kjo shpjegohet edhe me kuptimin e fjalës Ghega  në gjuhën shqipe, spjegon Niel. Autori i referohet edhe priftit franceskan shqipëtar Dr. Phil. Paulin Margjokaj, i cili ka jetue në Vjenë e që ndoqi gjurmët e prejardhjes së familjes Ghega. Sipas gjurmimeve historike të tij, mbasi në 1478-tën Turqit pushtuen Shkodrën, Venezianet u larguen nga qyteti i Shkodrës duke marrë me vehte edhe shumë familje qytetare shkodrane që punuen për to. Të gjithë këto shqiptarë kjene vendosun në një zonë të qytetit të Venizias dhe thirreshin nga vendasit Gegët / Ghegët  (në italishte Gh mbasi ka një ton ma të fortë artikulimit).

Po kështu edhe studiusi dhe autori i librit tjetër për Karl Ghegën – Wolfgang Straub, si dhe autorë të tjerë e biografë si Gerhard Artl, Günther Dinhobl, Mihaly Kubinnszky, e lidhin prejardhjen e familjes Ghega me Shqiperinë.

Qysh në moshën e fëmijnisë Karletto-ja ishte një nxënës që pati rezultate të shkëlqyera dhe tregoj prirje te vecanta në matematike dhe në ndërtimin e objekteve mësimore. Bazat fillestare të mësimit ai i mori në familje ku dhe u edukue nën një disiplinë të rreptë. I jati duke pa talentet e djalit të vetëm në mes të tri motrave, vendosi të vazhdojë traditën familjare dhe ti japë atij drejtimin e oficierit të marinës, por që Karli nuk e dëshironte. Kështu që në moshën 12 vjecare ai u shkëput nga mësimet e marinës e me këshillen e mësuesve, në Kollegjin ushtarak të Sant Annës në Venezia, vazhdoj kursin e matematikës dhe filosofisë të cilat i mbaroj me sukses të vecantë. Qysh në këtë moshë Karli shihej nga të tjerët si “koke e ndritun” dhe zotnonte gjuhën frange e po ashtu gjermanishten të cilën e kishte gjuhën e nanës e cila vinte prej familjes Pribich nga Istrien në gjiun e Triestes. Në moshën 15 vjecare ai mori Diplomen e “ licenziato Ingeniere e architeto a pieni voti”.  Për të ndjekun prirjen e tij, në këtë moshë  u largu nga Venezia për në Universitetin e Padovë-s  ku filloj studimet 3 vjecare për Matematikë dhe shkenca të natyrës në Janarin e vjetit 1818, direkt në vitin e dytë. Në cërtifikatën e regjistrimit në Univërsitetin e Padova-s shkruhet:  ka mesue në kolegjin ushtarak të Sant Annës në Venezia këto landë: Arithmetikë, Gjeometri, Trigonometri, Algjebër, Fizikë, Hidrologji, Pendëlteorie, Shkenca mekanike. Edhe në vjetin e dytë të Universitetit ai arrinë që për 7 muej të përvetsojë të gjitha leksionet, e në gusht të 1818 të kryej provimet vjetore duke mbyllë krejt vitin universitar. Eshtë gati e pabesueshme të mendosh se qysh në tetor 1817 ai frekuentonte përnjëhrë me Universitetin edhe një shkollë private ” Inspezione centrale d´ Acque e Strade” në Venezia. Ecejaket në mes Padovës dhe Venezias i krijuan mundësinë që teoritë e universitetit ti vente në praktikë në Venezia ku hyri në inspektoriatin e Hidrologjisë dhe të Rrugëve si nxënës praktikant. Ai ishte kërkues ndaj vehtes dhe duke pa rezultatet e larta e të shpejta të tij, në periudhën e pushimeve verore, e pranuen në një kurs arkitekturet në Accademia di Belle Arti te Venecias. Karli pervec se ishte talent i orientuem nga shkencat e matematikës, pat edhe fatin që të merrte mësime nga profesorë me famë botnore në shkencat e natyrës, si matematikani Giuseppe Avanzini i cili ishte specialist në zhvillimin e fushës së Hydro e Aerodynamikës, ose Giovanni Farini profesor i historisë së natyrës dhe mardhanieve në mes Teknikës dhe Filosofisë. Mbas provimeve të 1918-ts ku mori titullin Ingeniere Architetto tashma nën drejtimin e këtyne  profesoreve shkencëtare, Karli mbylli provimet e diplomës universtare me 11 qeshor 1819 me titullin Doktor në Matematikë me të gjitha pikët dhe më fletë lavdërimi (a pieni voti e con lode).

Në këtë periudhë nevojat për ingjinierë ishin të mëdha e mundësitë për punësim të shumta. Karli nuk vonoj të punësohej në administratën shtetnore, në sektorin e ndërtimit “Inspezione Centrale d´Acaue e Strade” të Venezies si ingjinier, e pak kohë më vonë në Departamentin e Ndërtimit të Rrugëve si vullnetar. Punimet e tij të para i filloj në provinzën e Bellunos, ku po hapej rruga malore nga Pieve di Cadore nëpër Cortina deri në Toblach. Si ingjinier i klasit të I, vazhdoj të punojë në sektorin e ndërtimit të bashkisë së Trevisos e po kështu si ingjinier i deleguem për të gjitha zonat e veriut të Italisë. Ai drejtoj ndërtimin e rrugëve në Conegliano, Ceneda – Seravalle dhe rregullimin e lumit Po. Në të njëjtën kohë ai merrej me planifikimin dhe projektimin e ndërtesave zyrtare shtetnore si godinën e Bashkisë, Burgjet, Gjykatat, në Treviso. Për merita të mëdha e rezultate të larta në punë, në 7 vitet e para të karrierës, ai u nderue me 18 dekrete mirënjohje. Pervec punës së tij në terren, ai merrej me studime teorike, që sollën si rezultat dy zbulime të randësishme për të cilat u dekorue me dy URDHERA NDERI. Zbulimi i parë ishte NIVELLIERLATTE (shtyllën niveluese) në vitin 1831 dhe i dyti në vitin 1833, NONIUS-IN (vegël që përdorej për stakimin e harqeve)

Në tetorin e vitit 1831, në ndarjen e cmimeve e ndërimeve për shpikjet në sektorin e  industrisë, ai u nderue për zbulimet e tij me medalien e argjëndit të “Cesareo Imperiale Regio Instituto Lombardo – Veneto per le scienze, Lettere ed Arti”.

Me 1833 përfundoj studimin teorik të Nonius-it dhe e botoj në librin “DELL´OTTANTE A DIOTTRA” që e bani të njohtun edhe si autor librash të specializuem. Këte studim ai e zhvilloj më vonë praktikisht në ndërtimin e hekurudhave.

Për të gjithë këto rezultate të shkëlqyera punët, në vjetin 1836 ai mori një propozim nga banka Rothschild në Vjenë, që të punësohej për 4 vjet në ndërtimin e hekurudhës “Kaiser Ferdinand Nordbahn”. Ky projekt i ishte dhanë kesaj Banke nga kryministri i shtetit Metternich dhe ishte projekti i parë hekurudhor në Austri. Kryeqytetit Vjenë i duhej hekurudha që të lidhej me portin e Triestes dhe që të kishte një lidhje me detin Adriatik. Përpara se Karl Ghega të fillonte punën në këte fushë u dergue së bashku me një perfaqësues të Bankës Rothschild, të quejtun Goldschmidt në një udhëtim njohjeje e studimi për hekurudhat në Gjermani, Belgjikë, Francë, Angli dhe Amerikë. Gjatë këtij udhëtimi u njoh dhe u miqësue me krijuesin e Lokomotivës, Georges Stephenson në Newcastle. U kthy në atdhe me shumë njohuni e ide të reja e filloj punën si shefingjinier i segmentit hekurudhor prej Rabensburg deri në  Brünn. Sektori që ai drejtonte, kishte 8 ingjiniere specialista, 16 mjeshtra ndërtimit e 16.000 punëtore. Për këtë sipërmarrje nuk kishte pasë një tentative apo përvojë të mëparshme, gjithshka ishte premiere. Për Ghega-n nuk ishte e qartë se me cfarë lokomotive do të përshkohej naltësia e Semmeringut, Seilbahn (Lokomotivë me fije celikut), Lokomitivë me shtytje atmosferike apo një Lokomotivë mbi parimin e forcës të fërkimit? Edhe vetë babai i hekurudhave Stephenson ishte skeptik për realizimin e kësaj hekurudhe malore. Shumë profesionista e quajtën projektin e Karlit  si “fantazia e një të cmendurit” e vetë atë një “sharlatan që po shfarosë paret e shtetit”, bile u thirr në parlament një komision hetimit kundër idesë se Karl Ghegës. Shtypi i ditës profetizonte  me keqdashje që “ një nder 10 udhëtarë do të shkojë në djallë”. As letra paralajmëruese e shoqatës së arkitektëve nuk e theu kambënguljen e Ghegës për zbatimin e projektit i cili pat mbështetjen e shefave të tij bile edhe të oborrit perandorak në Vjenë. Kështu u vendos në mbledhjen e këshillit të ministrave të datës 1 mars 1849 që drejtohej nga vetë Kaiseri Franz Josef I, që punimet e sapo fillueme në Gloggnitz të vazhdonin me përparsi deri në përfundim. Në këte kohë ekonomia ishte në krise dhe papunesia ishte shumë e madhe, prandaj ndërtimi i hekurudhës do të kishte një vështrim pozitiv social në ndryshimin e mirëqënies së familjeve. Në fillim silleshin në Gloggnizt nga Vjena me tren mijra punëtorë, por më vonë u krijuen nga nevoja kampe të qendrueshme banimi për punëtorët. Për punën intensive e të panderprerë në zonën e Semmeringut, nga kurshtarët e shumtë të asaj kohe flitej: “ato po gërmojnë, thyejnë e plasin shkëmbij, rrezojnë diga dhe hapin rrugën e projektueme përgjatë bllokut malor deri mbrapa malit, ku rruga harkohet tuj e përpi gojët shkëmbore të tuneleve në mbrendësi e thellësi, ditë e nate, ditë diele dhe festa, verë e dimën....”

Kështu u ba realitet ndërtimi i hekurudhës malore së Semmeringut nën  drejtimin e Dr. Karl Ghegës, një vepër mjeshterore e paparë deri në atë kohë, në lartësinë 437 metra (në Gloggnitz), e cila kalon mbi mure  mbrojtëse solide, mbi rreth 100 urave monumentale që përshkojnë luginat, shpesh edhe dy katëshe në mes masivit shkëmbor të maleve e 15 Tuneleve, 16 Viadukte (një ose dykatësh), që ishin kryevepra të artit arkitekturor për nga bukuria. Në 6 vjetet e ndërtimit u lëvizën rreth 700 000 metërkub material shkëbmbore / gurë.

Tuneli kryesor i kishte gjatësinë 1430 metër dhe ishte në naltësinë 895 metër mbi nivelin e detit. Por zbatimi i këtij projekti pat edhe veshtirësitë e veta. Mu në mes të prozesit intensiv të punës në 1850-tën në mes të  punëtorve u përhap kolera nga ku vdiqën 300 punëtore. Aksidentet në punë nga  shkarjet e masivëve shkëmborë apo shembje të galerisë në Veinzettel i kushtoj jetën 13 punëtorëve. Megjithë pengesat e mëdha, Karl Ghega arriti që të mbaj nalt rritmin e punës e kështu me datën 25 qeshor 1851 ai bani provën e parë të hekurudhës duke përshkue me lokomotivën “Save”, në fillim gjatësinë deri në Payerbadh e mbas pak ditësh deri në Küb. Krenar raporton Karli te ministri i tij Dr. Baumgartner që prova kaloj me sukses dhe jam i lumtur që ma në fund besimi Juej tek unë u vertetue. Edhe kundërshtarët e Ghegës pranuen dështimin e tyne.

Lindi nevoja e konstruktimit të një lokomotive të përshtatëshme për këte zonë malore e për këtë Karl Ghega me lejen e superiorve shpalli një konkurs nga 13 gushti deri me 16 shtatori 1851, ku morën pjesë firmat më të njohuna të konstruksionit të lokomotivave në  botë. Ghega vertetoj që ishte jo vetëm mjeshtër arkitekt, por edhe njohës i mirë i teknikës së lokomotivave. Ai vendosi që për hekurudhën e Semmeringut të përdorej Lokomotiva VINDOBONA .

Këtu u duk se mbaroj rruga e mundimeve për ingjinierin arkitekt Karl Ghega i cili me 12 prill 1854 së bashku me Perandorin Franz Josef I, përshkoj për herë të parë naltësinë e Semmeringut. Disa ditë ma vonë ai shoqëroj edhe Perandoreshën e re Elisabet po në këtë udhëtim.” Për arritje të shkëlqyera, ne punë, Karli u nderue me “ORDEN DER EISERNEN KRONE 3. KLASSE” (urdhëri i kunorës së hekurt i klasë tretë) dhe ju dha titulli RITTER (Kalorës / Cavaliere)  e Ritterkreuz des Leopolds Ordens (kryqi i hekurt i urdhërit të Leopoldit). Tashma ai thirrej Carl Ritter von Ghega. Në të gjithë karrierën e tij ai u nderue me këto tituj e medalje:

· Këshilltar Ministror e Perandorak (1844)

· Qytetar nderi i Triestes dhe Brünn-it

· Kommendador i urdherit të Franz Josefit

· Kavalier (Ritter) i urdhërit të kunorës së hekurt të  klasës së III (1849)

· Kavalier (Ritter) i urdhërit të Leopoldit

· Kommendador i urdhërit të Josefit në Toskanë

·U vendos në altarin e burrave të mëdhej të kombit  (1851)

Pervec karrierës të pakrahasueshme si ingjinier dhe arkitekt, Karli pat edhe anën tjetër të jetës, atë private, për të cilen nuk ka shumë të dhëna. Ai ishte në përgjithësi njëri i vetmuar, kalonte një jetë të thjeshtë e pa pretendime. Ai banonte i vetëm në qëndër të Vjenës, në Bashkinë e parë dhe i pamartuar. Respekti që patën kolegët e punës për të shprehet me fjalët:ishte i dashtun me të gjithë, plot me humor, si në ditët e vështira ashtu dhe në të mira, ishte ai që  dinte gjithëmonë të kapërcente situatat e vështira me humorin e tij shumë njerzor që paqësonte e freskonte këdo...Kjo ishte bota e mbrendëshme e një njeriut me pikesyme të qarta në jetë e më besim të plotë në aftësitë e veta. Megjithë nderimet që ju banë atij, në shkrimet e ndryshme për te nënvizohet me forcë  fakti që mbas mbarimit të hekurudhës, ai u keqtrajtue e u la në harresë nga institucionet qëndrore të shtetit, gja që solli deziluzion në personalitetin e tij e si rezultat sëmundje e depresion. Atij ju rishfaq semundja e vjetër e mushknive që i kushtoj edhe jetën. Në këtë kohë të papërshtatshme për te e “transferuen për punë” në një zonë të largët sic ishte Siebenbürgu (vënd afër Detit të Zi). Ai vdiq në moshën 58 vjecare, i lënë në harresë dhe i anashkaluem nga opinioni.

Me vdekjen e tij qarkulluen shumë fjalë për një vetëvrasje. Edhe në librat e shkollave deri në vitet 60, fundi i jetës se tij shihej si suizid (vetëvrasje). Pat edhe autor si Richard Mauterer që në librin e tij mbi historinë e hekurudhës së Semmeringut (Richard Mauterer: Semmeringbahn – Daten, Fakten, Propaganda. Signale-Verl., Wien, 1990), në faqen 157 pohon vetëvrasjen e Ghegës. Kësisoj supozimesh pat edhe në Itali. Në të vertetë egziston në arkivën e famullisë së Shën Stefanit, në rrugën ku ai banoj, skeda e vdekjes së tij. Aty pershkruhet qartë nga famullitari i Katedrales, i cili i dha shërbimet e fundit fetare, që ai vdiq me 14 mars 1860, në orën 1 mbasdreke, në apartamentin e tij në Rotenturmstrasse 6 mbasi mori të gjithë sakramentet. Shkaku i vdekjes: Tubërkulozi i mushkënive.

Dy ditë ma vonë kufoma e tij u dërgue nga Katedralja e Vjenës ku ju ba shërbesa fetare, në varrezat popullore të Wahringer-it ku ishin edhe Beethoven e Shubert të varrosur. Varrimi u ba në prani të tri motrave të tij (Theresia Centinari, Angela von Salviolo e Josefine Ghega) dhe të shumë miqve e bashkëpunëtorve të tij. Në vitin 1887, me krijimin e varrezës qëndrore të Vjenës, eshtrat e tij u transferuen në një varrezë nderi në parcelen e figurave ma të nderueme të kombit.