Shqiperia e madhe në projektet e Ismail Qemalit

Nga Darling Ismail Vlora

Ismail Qemali

Vlorë. Korrik 1917. Ismail Qemal bej Vlora shkruan: “Rindërtimi i bllokut ballkanik dhe garancia e indipendencës së tij, do të ishte një nga faktorët më efikas për paqen në Europë e në Botë. Kjo ndërtesë ballkanike mund të konsolidohet vetëm me forcimin e Shqipërisë, e cila përbën njërën nga të katër kolonat që e mbajnë për të mos u rrëzuar”.
Kanë kaluar plot 95 vjet, nga viti i largët 1913, kur Konferenca e Ambasadorëve në Londër, mbledhur me urgjencë për t’i dhënë fund konfliktit ballkanik do vendoste, pas debatesh të shumta, njohjen e pavarësisë që populli shqiptar, me në krye Ismail Qemal bej Vlorën, kishte shpallur botërisht më 28 nëntor 1912.
Që pas periudhës së lavdishme të Heroit legjendar, Gjergj Kastrioti, kur Shqipëria u pushtua përfundimisht nga Perandoria Osmane, populli shqiptar se kishte ndërprerë asnjëherë luftën për të fituar lirinë e tij mirëpo, tani, përveç qëllimit madhor dhe aq të shumëpritur për t’u shkëputur përfunimisht nga Perandoria dhe për të qenë zot i fateve të tij, objektivi kryesor i Kuvendit të Vlorës ishte ruajtja e njësisë territoriale shqiptare, kundrejt ushtrive ballkanike, të cilat, në luftë kundër Perandorisë Osmane, e konsideronin Shqipërinë pjesë përbërëse të kësaj Perandorie dhe po depërtonin përditë e më thellë në truallin shqiptar, me qëllimin e qartë për ta ndarë e copëtuar mes tyre. Menjëherë pas nënshkrimit të Aktit të Pavarësisë, Ismail Qemali, i ngarkuar Kryetar i Qeverisë së Përkohëshme, njoftoi Fuqitë e Mëdha mbi këtë ndryshim të jetës politike të kombit shqiptar duke i dërguar, njëkohësisht, telegram Ministrive të Jashtme të aleatëve ballkanik ku, ndër të tjera shënonte:
“Shqiptarët gëzohen që mundën të hyjnë në familjen e popujve të lirë të Lindjes e, duke mos pasur tjetër qëllim veçse të jetojnë në paqe me të gjitha shtetet fqinje, shpresojnë:
Se ky ndryshim i jetës kombëtare edhe Qeveria e Përkohëshme kanë për t’u njohur prej Qeverisë së Madhërisë së Tij Mbretërore;
Se ç’do veprim armiqësor nga ana e ushtrive të Tij brenda në tokën kombëtare të tyre ka për të pushuar së vepruari edhe se gjithë viset thjesht shqiptare të pushtuara sot prej ushtrive të Aleatëve kanë për t’u lëshuar prapë.
Kryetari i Qeverisë së Përkohëshme / Ismail Qemal”[1].
Padyshim, shtetet ballkanike, të etura për të pushtuar tokat shqiptare, nuk e morën parasysh vendimin e shqiptarëve dhe ushtritë e tyre vazhduan pushtimin e Shqipërisë, duke kryer kudo masakra ç’njerëzore ndaj popullsisë civile. Nga ana tjetër, Fuqitë e Mëdha, në ditët e para të dhjetorit e njohën në parim pavarësinë e Shqipërisë dhe Ministri i Jashtëm anglez, Edward Grey, për t’i dhënë fund konfliktit ballkanik, thirri me urgjencë mbledhjen e Konferencës së Ambasadorëve, në Londër. Duke qenë i bindur se “fjalën e fundit në çështjen e kufijve do ta thoshte diplomacia europiane”[2], Ismail Qemali mendoi ta kryesonte vetë delegacionin shqiptar, pranë Konferencës. Mirëpo në këtë drejtim ai u pengua, si nga Flota greke, që mbante të bllokuar Vlorën, ashtu edhe nga Qeveritë e Romës dhe Vienës të cilat “e këshilluan” se (sipas fjalëve të Ministrit të Jashtëm austro-hungarez, Berchtold): “në ato momente prania e tij në Shqipëri ishte e domosdoshme”[3]. Duke parë se Konferenca po fillonte punimet, Ismail Qemali mblodhi Këshillin e Ministrave dhe formuan një delegacion të përbërë nga personalitete shqiptare që ndodheshin jashtë vendit. Si anëtar të delegacionit u zgjodhën: Rasih Dino (kryetar), Mehmet Konica, Filip Noga dhe Sotir Kolea. Vetë Ismail Qemali porositi telegrafisht Rasih Dinon që delegacioni të mbronte me vendosmëri çështjen shqiptare dhe t’i paraqiste një “Memorandum Konferencës së Ambasadorëve për një pavarësi sa më të plotë të Shqipërisë: kufij etnikë, historikë e gjeografikë sa më të gjerë”[4].
Më 2 janar 1913, delegacioni shqiptar, i dorëzoi Ministrit të Jashtëm anglez, Edward Grey, Memorandumin me kërkesat shqiptare. “Sot që zgjidhja përfundimtare e problemit ballkanik ngrihet me forcë, -shkruhej në Memorandum, -populli shqiptar nuk do të durojë që të drejtat e tij të jenë pjesërisht të sakrifikuara e që e ardhmja e pavarësisë së tij të jetë ndërtuar mbi baza pak të qëndrueshme. Njëherësh parimi i vënë “Ballkani popujve ballkanikë” nuk mund të konceptohet dot me një ndarje që nuk është frymëzuar plotësisht nga rregulla sa njerëzore aq edhe të drejta. Pra nuk mund të vendoset paqja e plotë në gadishull derisa kufijtë që i janë njohur çdo entiteti politik s’do të jenë bazuar në vijat kufitare gjeografike e etnografike të çdo shteti. Fara e grindjes dhe e turbullimit do të mbetet gjithmonë e gjallë kur të vihen nën një pushtim të huaj toka të banuara në shumicë prej popullsisë shqiptare. Duke ngritur zërin në emër të popullit shqiptar, që përfaqëson në përgjithësi Qeveria jonë e Përkohëshme... kufijtë që kërkojmë ne janë këta: duke ndjekur një vijë demarkacioni, nisur nga kufijtë e mbretërisë malazeze që përfshijnë veçanërisht, me gjithë hiterlandet përkatëse, qytetet e Pejës, Mitrovicës, Prishtinës, të Shkupit e të Manastirit deri në Meçovë, duke u shtuar këtyre kufijve, kufijtë e sotëm deri në Prevezë. Duke kërkuar këtë caktim kufijsh, populli shqiptar ka për qëllim të mbajë me fqinjët e vet marrëdhënie sa të përzemërta aq dhe të qëndrueshme. Pavarësisht nga çështjet etnike, gjeografike e historike që mbizotërojnë në favor të këtij caktimi të arsyeshëm, është e dobishme të shtojmë se në zvogëlimin e kufijve natyrorë Evropa do ta rrezikojë shtetin shqiptar, duke e vënë në një pamundësi materiale për të bërë jetën e vet të merituar, mbasi do të jetë kështu i privuar në pikëpamje ekonomike nga burimet domosdo të nevojshme për zhvillimin e tij normal.... Populli shqiptar është i bindur që në rregullimin e konfliktit të sotëm, Fuqitë e Mëdha nuk do të lënë pas dore shqyrtimin e pikave të vëna në dukje me anë të këtij Memorandumi dhe nuk do të mbeten kurrë indiferente kundrejt kërkesave të drejta të një kombi të denjë për një fat më të mirë, i cili ka vuajtur në të kaluarën dhe e ka mbështetur në të ardhmen besimin e tij më të thellë e shpresat e tij më të shtrenjta”[5].

Siç shikohet në këtë “Memorandum”, kërkohej që brenda kufijve të shtetit të ri të përfshiheshin jo vetëm krahinat e banuara nga shqiptarët, por edhe ato krahina ku shqiptarët përbënin pakicën. Orientimi i Ismail Qemalit “ka mundësi që të jetë formuluar si një variant taktik... për të kundërbalancuar kërkesat absurde shoviniste ballkanike, me qëllim që pasi në Konferencë, brenda dhe jashtë saj, të bëheshin ballafaqimet e kompromiset, të sigurohej maksimumi i mundshëm i trungut etnik shqiptar”[6].

Ndërsa në kryeqytetin anglez vazhdonte punimet Konferenca e Ambasadorëve, Ismail Qemali, duke përfituar nga vizita që Duka Montpensier bëri në Vlorë, pa marrë parasysh kundërshtimet e Romës dhe Vienës, më 30 mars 1913, “i përshëndetur me brohoritje nga mbarë populli”[7], u nis me yachtin “Mékong” të Dukës, për në Europë. Në përbërje të delegacionit qeveritar ishte heroi legjendar kosovar Isa Boletini, Luigj Gurakuqi, Dhimitër Berati dhe dy djem të Ismail Qemalit, Et’hemi dhe Qazimi. Gjatë udhëtimit për në kryeqytetin anglez, Ismail Qemali ndaloi në Romë, Vien dhe Paris ku zhvilloi takime me Ministrat e Jashtëm të këtyre shteteve[8]. I bindur se fati i Shqipërisë varej pikërisht nga përfundimi i punimeve të Konferencës së Ambasadorëve, Ismail Qemali kohën më të madhe të misionit të tij diplomatik e kaloi në Londër, duke i kushtuar çështjes kombëtare tërë energjinë e tij, eksperiencën e madhe, miqësitë dhe lidhjet me diplomatët anglezë. Por, megjithë përpjekjet e tij të shumta, megjithë bindjen në legjitimitetin e kërkesave dhe shpresën në një zgjidhje sa më të drejtë të tyre, Konferenca mori një vendim jashtëzakonisht të padrejtë ndaj çështjes shqiptare. Vetë Ministri i Jashtëm anglez Grey, njëkohësisht kryetar i Konferencës, në përfundim të punimeve të saj, do “justifikohej” përpara “Dhomës së Komunëve” se: “Vështirësitë për të arritur një marrëveshje rreth kufijve të Shqipërisë ishin mjaft të mëdha.... Jam i bindur se kur ky vendim do njihet do jetë objekt i shumë kritikave nga ana e kujtdo që ka njohuri mbi gjendjen e brendëshme... Por duhet patur parasysh se objektivi kryesor ishte që të mbaheshin raporte të mira midis Fuqive të Mëdha dhe, duke qenë se ky akord mbi Shqipërinë kishte arritur këtë qëllim, u arrit një përfundim esencial në interes të paqes në Europë”[9].

Pa pritur përfundimin e punimeve të Konferencës, Ismail Qemali u kthye në Vlorë. “Simpatia që më treguan gjatë misionit tim, -do kujtonte më pas, -qe i vetmi ngushëllim për zemrën e plasur të Shqipërisë. Më shumë se gjysma e territorit të vendit tim iu dha Serbisë, Malit të Zi e Greqisë. Qytetet më të lulëzuara dhe rajonet më prodhimtare na ishin shkëputur. Shqipërisë i kishin mbetur, në përgjithësi, zonat më të thata dhe më shkëmbore. Kështu, të përplasur edhe njëherë në një dëshpërim të zi dhe me të ardhmen e errët të vendit tim që posa kish lindur, na mbeti ngushëllimi që të dëgjonim se duhej të sakrifikoheshim për interesat e përgjithshme të Europës. I nënshtruar fatit, por jo me kurajo të humbur, u riktheva në Shqipëri, i mbajtur vetëm nga mirazhi se kushte më të favorshme do t’i lejonin asaj në të ardhmen, që të realizonte aspiratat e saj të ligjshme”[10].

Megjithë vështirësitë e shumta që iu desh të përballonte gjatë periudhës së qeverimit të tij, krahas masave për të mbajtur të bashkuar vendin, Ismail Qemali nuk i rreshti përpjekjet për të larguar nga trualli shqiptar ushtritë pushtuese. I gjendur në një situatë të brendëshme mjaft të rënduar dhe për t’i dhënë fund përçarjes brenda vendit, më 22 janar 1914, Ismail Qemali, me një akt tejet demokratik, dha dorëheqjen nga Qeveria e Vlorës, dhe ia kaloi pushtetin përkohësisht Komisionit Ndërkombëtar të Kontrollit, “me kusht që ky i fundit të merrte në dorë qeverisjen e gjithë Shqipërisë”[11]. Dy ditë pas dorëheqjes, më 24 janar 1914, ai u largua nga Shqipëria dhe, deri sa vdiq, jetoi kryesisht në Itali, Francë dhe Spanjë duke vazhduar përpjekjet në dobi të çështjes kombëtare, të përqëndruara kryesisht në sensibilizimin e opinionit publik europian ndaj çështjes shqiptare, nëpërmjet artikujve të ndryshëm në shtypin perëndimor.

Mjaft interesant, në këtë drejtim, është artikulli i gjatë “Shqipëria dhe shqiptarët”, që ai publikoi në revistën prestigjoze londineze, “Quarterly Review”[12], në faqet e së cilës kishin publikuar shkrimet e tyre dhe kishin bashkëpunuar personalitete të shquar si William Gifford, George Canning, Lord Byron, Walter Scott, Robert Southey, Ugo Foscolo, etj, etj. Në këtë shkrim, pasi jep një panoramë të shkurtër të historisë së popullit shqiptar, të dokeve dhe zakoneve, të vendit ku ata jetonin, të sakrificave të tyre në mbrojtje të lirisë, të luftës heroike nën udhëheqjen e Heroit Kombëtar Skënderbe, Ismail Qemali përshkruan qartë periudhën e vështirë që kaloi Shqipëria gjatë viteve 1908-1914, dhe “i tërheq vërejtje” Fuqive të Mëdha për qëndrimin e padrejtë që mbajtën ndaj popullit më të lashtë të Ballkanit, duke e sakrifikuar për të mbrojtur interesat e tyre. Duke e ditur që përfundimi i Luftës do i ulte sërish në tryezë Fuqitë, Ismail Qemali e mbyll shkrimin e tij duke i bërë thirrje Europës për të korrigjuar gabimin e tyre: “Jemi të bindur, -shkruante ai, -se një akt drejtësie në favorin tonë do të ishte me përfitim jo vetëm për ne, por edhe për ata që kërkuan zmadhimin e tyre në shkatërrimin tonë. Rindërtimi i bllokut ballkanik dhe garancia e indipendencës së tij, do të ishte një nga faktorët më efikas për paqen në Europë e në Botë. Kjo ndërtesë ballkanike mund të konsolidohet vetëm me forcimin e Shqipërisë, e cila përbën njërën nga të katër kolonat që e mbajnë për të mos u rrëzuar”[13].
Në prag të përfundimit të Luftës shqiptarët e Amerikës, të grumbulluar rreth “Partisë Politike”, duke vlerësuar patriotizmin dhe aftësitë e mëdha diplomatike të Protagonistit të Pavarësisë, e zgjodhën përfaqësues të tyre në Europë me mision “për të siguruar e garantuar pavarësinë e plotë politike dhe ekonomike të Shqipërisë e për të realizuar ndryshimet e nevojshme të kufijve shqiptarë, që të futeshin brenda kufirit ato toka, ose krahina, të banuara kryesisht nga shqiptarët, të cilat, Konferenca e Ambasadorëve e Londrës, më 1912-13, ia dha padrejtësisht Greqisë, Serbisë dhe Malit të Zi”[14].
“Jeta m’u përtërit, -u përgjigjej Ismail Qemali, -nga nderi që Partia Politike e gjithë të dashurit bashkëatdhetarë më bënë... Këtu në Paris, si në Londër e në Amerikë, kam shumë zotërinj politikanë që më janë zotuar për ndihmën e tyre si nëpër gazetat ashtu edhe nëpër qarqet politike. Përveç kësaj, kam një mik të vjetër, i cili që sot ka filluar të fitojë simpatinë e Kryetarit të Amerikës për çështjen tonë, dhe kam shpresë të arrijmë ndën një fitim të plotë për Shqipërinë. Ju lutem përsëri, të mos flini në këtë kohë kur armiqtë tanë po punojnë ditë e natë për të copëtuar Shqipërinë. Venizelloja, Pasiçi e të tjerë venë e vinë vetëm e vetëm për këtë shkak. Por e drejta jonë është kaq e fortë sa, një lëvizje nga ana jonë arrin të fitojë simpatinë e gjithë qeverive të mëdha... E mira jonë është pa dyshim që gjithë shqiptarët të jenë të bashkuar në këtë luftë kombëtare edhe delegatët e “Vatrës” si ata të “Partisë Politike” të përpiqen me shpirt e me zemër për bashkim...”[15].
Momentet e fundit të jetës
Në këto momente të fundit të jetës Ismail Qemali, me forca të përtërira, iu përvesh me energji të madhe detyrës së vështirë të mbrojtjes së çështjes kombëtare. Në korrespondencat që ai shkëmbeu me kryesinë e Partisë Politike, fatmirësisht të publikuara në gazetën e tyre “Albania”, shikohet qartë vizioni i tij politik. Ai u bënte thirrje bashkëatdhetarëve të tij që mos kursenin asgjë se koha nuk priste më: “Lërini të tjerët me ëndrrat e tyre, -u shkruante ai, -që të punojnë ashtu siç u pëlqen, për mbrojtjen e Shqipërisë, dhe patriotët e vërtetë duhet sot që të mos humbasin as një sekondë për shpëtimin e së dashurës Shqipëri se koha është shumë kritike... Lipset me çdo mënyrë të fitojmë Kosovën, Manastirin dhe Janinën, me gjithë Çamërinë. U lutem gjithë atdhetarëve të mos flenë edhe mos kursejnë as gjësendi për shpëtimin e Shqipërisë nga duart e armiqve... Nuk mund t’u them se si më digjet zemra kur shoh gjithë armiqtë tanë të përpiqen kundra Shqipërisë edhe po rri me gojë mbyllur. Eshtë e tepërt t’u them se si jam gati të jap edhe shpirtin që më ka mbetur për Shqipërinë. Unë shpresën nuk e kam te Bejlerët edhe Arkontët që kërkojnë të fitojnë titulla e princllëke: shpresa ime është në të zotët e opingave, që janë të zotët e vërtetë të Shqipërisë. Unë dua Shqipërinë nën regjimin demokratik federal për popullin shqiptar. Kam uzdajë te Zoti i madh, me ndihmën e gjithë patriotëve edhe mirëdashjet e njerëzisë, ta shoh pa vdekur Shqipërinë e dashur të lirë e të kënaqur duke pasur në gji të saj gjithë djemtë që ja kanë rrëmbyer egërsirat e Jugës edhe të Veriut...”[16].
Më 8 janar 1918, Presidenti amerikan Thomas Woodrow Wilson, publikoi një deklaratë mbi qëllimet e Luftës, e përbërë prej 14 pikash. Deklarata e Presidentit amerikan u dha kurajo mbarë patriotëve shqiptarë: “Thërrisni rroftë Amerika / Madhëria e tij Wilsoni / Me katërmëdhjetë pika / I thotë Evropës qëndroni”[17], do shkruante rilindasi i madh Fan Noli. Mbrojtja që Wilson i bëri çështjes shqiptare, ndërkohë që Fuqitë e Mëdha europiane thurrnin plane për ta zhdukur krejtësisht, duke e ndarë midis Serbisë (që kërkonte dalje në det nëpërmjet Shqipërisë), Italisë dhe Greqisë “si vende të qytetëruara” gjoja me mision “për të qytetëruar Shqipërinë”, ishte mjaft deçizive. Duke patur për bazë pikat e Deklaratës së tij, të cilat hidhnin poshtë çdo marrëveshje të fshehtë dhe u njihnin të drejtat legjitime kombeve të Ballkanit, Wilson do deklaronte se: “Qeveria amerikane është aq shumë kundër çdo vendimi që dëmton shqiptarët për të kënaqur jugosllavët, sa do të kundërshtonte çdo orvajtje për të dëmtuar jugosllavët në favor të Italisë. Presidenti është i mendimit që vështirësitë në mes të muhamedanëve dhe kristianëve do të keqësoheshin edhe më tepër sikur Shqipëria të vihej nën kontrollin e kombeve që nuk flasin po atë gjuhë dhe që nuk kanë të njëjtin regjim politik ose një pushtet ekonomik të barabartë... Në qoftë se nuk pranohet parimi që çështjet ndërkombëtare të rregullohen në bazë të arsyes dhe të drejtësisë; në qoftë se Fuqitë e Mëdha do t’i japin të drejtë dhe do të ndihmojnë shtetin që bërtet më fort dhe që ngul këmbë më tepër në kërkesat e tij në dëm të shtetit që ka më shumë të drejtë, në se Fuqitë e Mëdha do t’i japin të drejtë shtetit që përdor dhunën dhe forcën materiale për të vendosur ambicjet e tij dhe në qoftë se ata do të përulen përballë faktit të kryer dhe të ligjërojnë një gjendje ku dhunimi ka mbytur drejtësinë; në qoftë se ambicja e veshur me petkun e ndjenjës kombëtare do të shpërblehet në kurriz të një kombi të vogël dhe pa fuqi, shkurt në qoftë se bota e vjetër që i ka sjellë aq shumë mjerime njerëzimit do të vazhdojë edhe këtej e tutje, atëhere për qeverinë amerikane nuk ka ardhur ende koha që të bashkohet me Fuqitë e Mëdha të Evropës për të ndërtuar një Urdhër të ri ndërkombëtar”[18]. Nuk kishte sesi Ismail Qemali mos ta mbështeste fuqishëm deklaratën e Presidentit Wilson, të cilin ai e quajti “Apostol i Paqes edhe i lirisë së popujve” dhe vëmendja e tij u përqëndrua kryesisht në orientimin politik të Presidentit amerikan. Mirëpo ndërkohë, në Shqipëri, në dhjetor 1918, me mbështetjen e Italisë u formua Qeveria e Durrësit, një qeveri pro-italiane së cilës “iu njoh e drejta” e përfaqësimit të Shqipërisë në Konferencën e Paqes. Ismail Qemali, edhe pse ishte përfaqësues i “Partisë Politike” të shqiptarëve të Amerikës, nuk mund të përfaqësonte “zyrtarisht” Shqipërinë në këtë Konferencë. Në një nga letrat e fundit që ai u dërgoi zgjedhësve të tij, shkruante se ishte thirrur nga Qeveria italiane për t’u bashkuar me “tre a gjashtë delegatë nga Shqipëria e Veriut, e Mesme dhe e Jugut dhe, së bashku me delegatët e Amerikës, të shkonin në Paris[19]. Në atë moment Ismail Qemali kishte nevojë për një akt “zyrtar” dhe këtë gjë mund ta siguronte vetëm me ndihmën e Qeverisë italiane. I gjendur në këtë pozitë, pa hezituar, ai pranoi ftesën dhe u nis për Itali, i shoqëruar nga dy djem të tij: Et’hemi dhe Qazimi. Më 9 dhjetor 1918 arriti në Genova por, më 20 dhjetor, përgjatë rrugës për Romë, u ndalua në Perugia, ku Qeveria Italiane i kish caktuar rezidencën, në Hotel Brufani, pasi “ata që e kishin ftuar nuk ndodheshin në kryeqytet”!![20].

Më 15 janar 1919, pasi priti më kot, gati një muaj në këtë “qytet të harruar” të Italisë, i drejtoi “Promemorien” e mëposhtme Kryeministrit italian Orlando, i cili ndodhej në Romë dhe përgatitej të shkonte në Paris, për të marrë pjesë në Konferencën e Paqes. Kjo “Promemorje” është dokumenti i fundit shkruar prej tij dhe, jo vetëm që është një kryevepër diplomatike por, padyshim, nxjerr edhe njëherë në pah dashurinë e madhe karshi atdheut, të cilit i dedikoj gjithë jetën e tij, deri në ditët e fundit:
“Shkëlqesisë së Tij Orlando,
Kryetar i Këshillit të Ministrave
Romë
Përveç admirimit tim personal, me ndjenjën e dëshirës së përfaqësimit të idealeve shqiptare, realizimit të të cilave i kam kushtuar gjithë jetën time, e ndjej për detyrë t’i besoj shpresat e mia, për lirinë e vendit tim, në mbështetjen dhe mbrojtjen e lartë të Italisë, martirizimi i gjatë i së cilës ka qenë njëkohësisht po aq i madh sa edhe vet historia e saj e lavdishme dhe, triumfuese me luftrat mbinjerëzore, u ka siguruar përgjithmonë popujve të shtypur lirinë.
Duke qenë emëruar, në bazë të një akti formal të shqiptarëve të Amerikës, në cilësinë e delegatit, për të mbrojtur, pranë Konferencës së Paqes, të drejtat e Shqipërisë dhe për të kërkuar rikthimet e territoreve të shkëputura më parë dhe, duke përfituar gjithashtu nga ftesa bujare, komunikuar nga Ambasada Mbretërore në Madrid, pasi vura në dijeni zgjedhësit e mi dhe u porosita të kenë besim të plotë, u nxitova të nisem për Romë, për t’u vënë në shërbim të Qeverisë Mbretërore, për të bashkërenduar qëllimet tona në përputhje me pikpamjet Tuaja të larta. Edhe pse, i hidhëruar nga privimi i të drejtës për t’ju paraqitur personalisht Shkëlqesisë Suaj falenderimet dhe kërkesat legjitime të popullit shqiptar për rivendikimet territoriale të tij, fatet e të cilave varen nga dashamirësia dhe nga një mbështetje Juaj e fortë, pa asnjë hezitim, duke iu nënshtruar fatit, ndodhem në Peruxhia, në pritje të udhëzimeve Tuaja.
Megjithatë, duke qenë se Konferenca e Paqes, e cila do vendosë të ardhmen e njerëzimit si dhe fatin përfundimtar të Shqipërisë, fillon së shpejti punimet, edhe pse kujdesi i madh i Shkëlqesisë Suaj përbën një garanci për mbrojtjen e të drejtave dhe interesave të Shqipërisë, misioni im si përfaqësues i shqiptarëve të Amerikës dhe patriotizmi im i zjarrtë më diktojnë dëshirën legjitime dhe detyrën e shenjtë për të qenë pranë jush dhe për të ndjekur nga afër vendimet rreth fatit të vendit tim dhe të Orientit, aq më tepër që për këtë qëllim kam përgatitur një studim, i cili ka lidhje me origjinën e racës sonë, zonën etnografike dhe të drejtat historiko-gjeografike të Shqipërisë, të cilat do të dëshiroja t’ia paraqisja Konferencës dhe opinionit publik, sigurisht pasi të merrja edhe aprovimin Tuaj.
I lutem Shkëlqesisë Suaj që të marrë në konsideratë të veçantë lutjet e mia duke më trasmetuar telegrafisht porosit dhe sugjerimet Tuaja.
Ismail Kemal
15 Janar 1919.
Në rast se është nisur, ju lutem dërgojani në Paris”[21].

I gjendur në një izolim të plotë, pa asnjë lajm nga Qeveria italiane dhe në pamundësi lëvizjeje, më 24 janar, Ismail Qemali përgatiti një konferencë për gazetarët. “Pas buke, Ismail Qemali hyri në sallonin ku e prisnin korespondentët. Që në fjalitë e para të bisedës, i zverdhur dhe i lëkundur, nisi të belbëzojë e të mos i lidhte dot fjalët. Kërkoi ta shpinin në odën e banjës. Atje e mbyti shkuma e të vjellët....”(21). Dy ditë më pas dha frymë, në moshën 75-vjeçare, në rrethana akoma të dyshimta dhe me endrrën e tij “që ta shikonte pa vdekur Shqipërinë Etnike”, të parealizuar.
Sot kjo ëndërr filloi të realizohet ndërsa fjalët e tij profetike, gjatë një mitingu në Vlorë, më 21 tetor 1913: “Ne shpresën nuk duhet ta humbasim; gjithmonë duhet t’a kemi parasysh që Kosova ka qenë dhe do jetë shqiptare”[22], pas 95 vjetësh, u bënë realitet.

Referencat:

1, Teuta Hoxha “Ismail Qemali - Përmbledhje dokumentash”, Tiranë 1982, dok. 213, f.240; Lef Nosi “Dokumenta Historike për t’i shërbye historiës tonë kombëtare”, Elbasan, Gusht 1924, Nr.6, f.172.
2/3, Kaliopi Naska “Ismail Qemali në Lëvizjen Kombëtare Shqiptare”, Tiranë 1987, f.153.
4, Teuta Hoxha “Ismail Qemali...”, dok. 250, f.270.
5, Teuta Hoxha “Ismail Qemali...”, dok.265, f.282; “Une démarche albanaise à Londres”, “Le Temps”, Paris, 04 janar 1913;
6, Kaliopi Naska “Ismail Qemali...”, f.155.
7, “La question albanaise”, “Le Figaro”, Paris, 02 Prill 1913;
8, “Ismail Kemal bey à Vienne”, “Le Temps”, Paris, 16 prill 1913; “Au ministère des affaires ètrangères”, “Le Temps”, Paris, 29 prill 1913.
9, Renzo Falaschi “L’azione di Ismail Kemal per la creazione di uno stato albanese indipendente e democratico”, Roma, Janar 1998.
10, “The Memoirs of Ismail Kemal Bey”, edited by Sommerville Story, London 1920, f.377; “Quarterly Review”, Nr.452, korrik 1917, f.161.
11, Kaliopi Naska “Ismail Qemali...”, f.196.
12, “Quarterly Review”, London, Nr.452, korrik 1917, f.140.
13, “The Memoirs of Ismail Kemal...”, f.386; “Quarterly Review”..., f.168.
14, William Morton Fullerton, parathënie në: “The Memoirs of Ismail Kemal...”, f.xviii.
15, Letër e Ismail Qemalit, drejtuar “Partisë Politike” të shqiptarëve të Amerikës, 26 nëntor 1917 (“Albania”, W.M. USA, Nr.1, 28 shkurt 1918, f.2); “Ismail Kemal Bey, Accepting Leadership, Urges Party Unity”, “The New York Times”, New York, 14 nëntor 1917.
16, Nga letra të Ismail Qemalit drejtuar “Partisë Politike”: Paris, 26 nëntor 1917; Madrid, 7 nëntor 1918; Madrid, 17 nëntor 1918; Barcelonë, 29 nëntor 1918; Barcelonë, 6 dhjetor 1918.
17/18, Prof.Koli Xoxi “Profeti i Paqes njerëzore”, në “Studime historike me karakter shkencor dhe recensione veprash”, Tiranë 2006, f.491; po aty, f.493.
19, Letër e Ismail Qemalit “Partisë Politike”, Madrid, 17 nëntor 1918.
20, Skënder Luarasi “Ismail Qemali - Jeta dhe vepra”, Tiranë 1962, f.89.
21, Renzo Falaschi “Ismail Kemal Bey Vlora - Il pensiero e l’opera attraverso i documenti italiani”, Roma 1985, f.225.
22, “Perlindja e Shqipëniës”, Vlonë, 5 nëntor 1913, Vit’I, Nr.22, f.2.