Veton Surroi: Zbulimi i dytë i mitrës së botës

Zbulimi i dytë i mitrës së botës

Nga Veton Surroi

1.

Veton Surroi

Në tregun e gjelbër të Prishtinës, atë të shitjes me shumicë, çdo mëngjes mbërrin kamioni me karota të freskëta, ende të lëngshme dhe të shndritshme të Myzeqesë. E mbaron shpejt shitjen e tyre dhe sallatave të tjera të freskëta në këto ditë, që ende janë dimër në Kosovë dhe kthehet mbrapsht.

Çdo treg në Mesdhe i ka traditat e veta, thotë Predrag Matvejeviç, autori i "Libër dore për Mesdheun" (në një përkthim të shkëlqyer shqip e botuar nga "Shtëpia e Librit dhe Komunikimit"). E ka, mënyrën e vet se shitet e blihet, se si ekspozohet malli, në cilën pjesë janë frutat e në cilën bulmetrat. Në bazë të këtij komunikimi në treg, në kulturën greko-romake është ndërtuar bazamenti i demokracisë, Forumi. Në vendin e njëjtë ku blihen e shitet ullinjtë e peshku paradite, do të këmbehen pasdite mendimet për një çështje të caktuar, do të ballafaqohen argumentet dhe do të merret vendimi i shumicës demokratike.

Tregu i Prishtinës, Mesdheu, Matvejeviçi?

2.

Ma merr mendja se librin do të ketë filluar ta shkruajë mbi urën e Mostarit, në cilëndo ditë të vitit, kur të ketë mbërritur nëpër grykën e lumit Neretva një tis kripe nga erërat e Adriatikut.

Nga pesëdhjetë kilometra larg detit, Predrag Matvejeviçi do të përpiqet ta kuptojë veten nëpërmjet një identiteti shumë më të gjerë se ç‘është shteti, kombi dhe gjuha, nëpërmjet përkatësisë të një identiteti të Mesdheut, ku bashkëjetojnë religjionet monoteiste, mënyra të ndryshme të të gatuarit të bukës, sharje të shenjtërish e nënash, qasje të tjera ndaj tharjes së peshkut dhe shtypjes së kofshës së derrit derisa të bëhet proshutë.

Mbaj mend se kur u botua libri më zgjoi një asociim i thjeshtë i të kundruarit të Mesdheut nga Prizreni, aty ku para se të ndërtohej diga e Fierzës shiheshin edhe pulëbardhat, e mbërrinte edhe era e Adriatikut, grykave të Lumbardhit e Drinit.

Atëherë, para 20 vjetësh, kur u botua ky libër në një gjuhë që zyrtarisht nuk ekziston më (serbokroatisht apo kroato-serbisht), përfytyroja dy barrierat mendore në të cilat jetonte ky libër. E para, ajo që e rrethonte autorin, ku në intervista të shumta duhej të shpjegonte se sa më i madh, më i rëndësishëm, më transcendental është identiteti mesdhetar, se sa më shumë histori, art, kulturë, gastronomi e ëndërr ka në të, se sa në atë të një gjuhe, një shteti apo një kombi.

E dyta, ajo me të cilën ballafaqohesha unë kur parafytyroja identitetin tim mesdhetar, ishte ndarja e tij me një kufi të pakalueshëm për në Shqipëri, gjegjësisht një kufi të cilin e kalonin herë pas here ndonjë pulëbardhë dhe aromë Adriatiku e sjellë nga ndonjë erë, emrin e të cilit nuk e di, sepse atëherë në Kosovë frynte vetëm një erë, djathi ishte i bardhë ose kaçkavall e trofta ishte peshku.

Pas njëzet vjetësh, marrëdhënia e këtij libri me barrierat ka ndryshuar. Shteti i atëhershëm i autorit, Jugosllavia, nuk ekziston, e sipas një pjese të nacionalistëve kroatë që e akuzonin për "kozmopolitizëm" është e dyshimtë edhe pjesëmarrja e tij brenda këtij kombi. Gjuha në të cilën u botua, kroato-serbishtja, zyrtarisht po ashtu nuk ekziston. Autorit, megjithatë, i është njohur, anekënd Evropës dhe shumë kulturave të tjera, identiteti i tij mesdhetar. E ky identitet përshkruhet në mënyrë elokuente, është ai i Lirisë, aty ku qarkullojnë idetë e mallrat, aty ku u ndërtua qytetërimi bashkëkohor.

Edhe nga perspektiva ime gjërat ndryshuan në formë dramatike. Kufiri, i cili ndalonte komunikimin me atë pjesë të kombit që është në det, tashmë ekziston vetëm formalisht. Kosova, e cila e ka pasur të kuptuarit e detit nëpërmjet Malit të Zi (ndonëse në masë të madhe me Ulqinin shqiptar) dhe Kroacisë tashmë mund ta shikonte nëpërmjet Shqipërisë deri atëherë të ndaluar. Deti prapë kishte marrë kuptimin e tij të Lirisë.

3.

Është një marrëdhënie e çuditshme e shqiptarëve me detin, thotë autori. Fjala "det" nuk ekziston në asnjë gjuhë tjetër mesdhetare, e as relacioni që kishin shqiptarët me të. "I qaseshin detit, i largoheshin, u qepeshin maleve, zbrisnin luginave, duke ndryshuar si horizontin ashtu edhe këndvështrimin e pamjes së gjërave sa herë që zhvendoseshin".

Mbase do të duhet një "Libër dore për shqiptarët dhe detin" për të shpjeguar këtë relacion të çuditshëm, por më duket se për këtë shkrim do cekur vetëm dy momente që ndryshojnë e do të ndryshojnë "pamjen e gjërave", siç thotë autori.

Momenti i parë është ai i anijes "Partizani" me shqiptarët që ikin në Itali më 1991-shin. Deti, i cili deri atëherë ishte parë si kërcënim nga pushtuesit, shndërrohej në aveny lirie. Gati njëzet vjet më pas, do të kuptohet se ai simbol i lirisë, versioni shqiptar i rënies së Murit të Berlinit, do të shndërrohej në momentin kthesë për rifitimin e identitetit Mesdhetar të vendit, në çdo gjë, prej gastronomisë e deri tek arkitektura.

Momenti i dytë është ai i cili pritet të ndodhë vitin e ardhshëm. Kur u hap kufiri mes Kosovës e Shqipërisë, u kuptua se ekziston edhe një pengesë e madhe në komunikim brenda kombit: gjeografia, gjegjësisht infrastruktura. Nëse gjatë vitit të ardhshëm përfundon rruga bashkëkohore që lidh Durrësin me Kosovën, atëherë do të tejkalohet barriera natyrale për daljen e Kosovës në det e me të komunikimi i shqiptarëve me detin sërish do të marrë dimensionin e një kthese historike.

Mesdheu, apo siç quhet mitra e botës, do të zbulohet dy herë nga shqiptarët.

4.

Deti do njohur mirë, kur bie shi, cilat erëra fryjnë, kur është natë me hënë e për peshk, e kur jo thotë Matvejeviçi.

Ashtu do njohur mirë kthesa historike, e cila po na afrohet me hapjen e rrugës për në Kukës.

Përnjëherë do të rritet dimensioni i tregtimit brenda shqiptarëve. Kamioni pionier i karotave të Myzeqesë do të shumëfishohet.

Do të ketë lëvizje edhe të popullsisë: zhvendosja intensive e Shqipërisë fshat-qytet do të zhvillohet në hapësirë më të madhe dhe me faktorin Kosovë të integruar në të, qoftë duke marrë popullatë, qoftë duke dhënë.

Qarkullimi financiar do t‘i përcjellë që të gjitha këto lëvizje, posaçërisht duke parë diskrepancën ekonomike mes Shqipërisë e Kosovës - për herë të parë Shqipëria do të paraqitet si vend që pretendon të investojë jashtë (në Kosovë) e jo vetëm të tërheqë investime.

Italia do të jetë larg për Kosovën sa edhe për Librazhdin, një natë trageti. Me të, nocioni Perëndim do të jetë shumë më lehtë i identifikueshëm me Italinë si ekonomi, por edhe si sistem vlerash estetike.

Kosova, prej një zorrë qorre në komunikimin ballkanik, mund të shndërrohet në një vend tranziti prej Mesdheut për në Serbi, Hungari, Rumani e Bullgari.

Veriu i Shqipërisë, i izoluar për arsye gjeografie, historie e politike, do të gjejë habitatin e vet natyral.

Gjuha shqipe do të pësojë trysni më të madhe reflektimi të balancit të ri të ndërtuar brenda kombit.

Kosovarët do të mësojnë më shumë emra peshqish.

5.

Te muri jugor i shtëpisë së tij, murit që mbledh diellin e tërë ditës, daja im në Prizren kishte mbjellë një fik. E panë me mosbesim, se kishte kohë që nuk dilnin fiqtë andej, por fiku u rrit, jepte fryte të mira e madje shërbeu edhe si fidanishte për të tjerët. Kur vdiq, në shtëpinë e tij mbeti fiku dhe besimi në bashkimin shqiptar.

Fiku i dajës tim mund t‘i kishte shërbyer Matvejeviçit për të përcaktuar kufijtë e Mesdheut, njëra prej temave që kalon nëpër tërë librin pa ndonjë përgjigje konkrete. Diku, megjithatë, thotë se fiku shënon kufijtë e Mesdheut.

Për Kosovën fiku nuk është edhe gjithaq i nevojshëm si përcaktues i Mesdheut; do të jetë rruga që e lidh me Durrësin dhe me të një sfidë e jashtëzakonshme politike, ekonomike e kulturore për të definuar identitetin e ri mesdhetar, të Kosovës, apo edhe të shqiptarëve në tërësi.