Albert Zholi: “Iliria, atdheu i parë i shqiptarëve”

“Iliria, atdheu i parë i shqiptarëve” një libër atdhetar

Nga Albert ZHOLI

“Iliria, atdheu i parë i shqiptarëve”, është libri i fundit publicistik (historiko-studiues) i studiuesit tashmë të mirënjohur Harallamb Kota. Ky libër i dyti i këtij lloji i Harallambit (i treti në serinë e botimeve) që vjen fill pas botimit të suksesshëm të librit publicistiko-historik “Pendat Shqiptare dhe shkundja e harresës” përbën një hap para cilësor në mënyrën e stilit të të shkruarit, analizës, renditjes historike të ngjarjeve dhe pse jo dhe asaj artistike. Leximi i këtij libri më futi në labirinte historikë, në trajtesa faktesh dhe ngjarjesh, që në më të shumtën e rasteve i lexoja për herë të parë. E them me bindje, që nisma për libra të tillë, janë dëshmi e një pune titanike, e grumbullimeve dhe studimeve të detajuara, pasi çdo autor merr mbi vete përgjegjësi historike për vetë misionin e librave të këtij karakteri. Në tërë krijimtarinë e vet, autori ka një karakteristikë të veçantë, atë të trajtimit të ngjarjeve dhe historisë me karakter patriotik, duke përcjellë dokumente konkret ku lexuesin e lë të lirë të vozitë në ngjarjet, faktet, historitë dhe ta nxjerrë vetë konkluzionin. Kurrsesi autori në librat e tij nuk i ka vënë detyrë vetes imponimin, detyrueshmërinë e gjykimit sipas idesë së tij, por ai mundohet të jetë bindës në logjikën e të shkruarit, që lexuesi të ndihet komod dhe i lirë në vlerësim. Në katrahurën e pashembullt të botimeve mizëri në tregun e librit shqiptar, temat që merr përsipër autori Kota, përbëjnë një përqindje shumë të vogël, por me një domethënie shumë të madhe. Sot, patriotizmi është zbehur, është futur thellë në labirinte të padukshme, pasi paraja, etja për poste, dëshira për një jetë komode me pak vështirësi, e kanë bërë një pjesë të inteligjencës të mos marrin përgjegjësi, por ti përmbahen vetëm ligjësisë së përfitimit material, ku pjesa morale fshihet me ndërgjegje në skutat e mbijetesës së vështirë. Libri “Iliria atdheu i parë i shqiptarëve” që kemi sot në duar, ndahet në dy kapituj. Kapitulli i parë titullohet “Ilirët-Arbrit-Albanët” dhe Kapitulli i dytë “Ngjarjet në Berat”. Në kapitullin e parë autori thekson se sipas burimeve historike dhe arkeologjike, konioni më i rëndësishëm i Ilirisë, ishte Parthania e cila përfshinte territoret e ultësirave nga lumi Vjosa deri në lumin Mat dhe territoret malore deri në liqenet Lynkeste bashkë me Kosturin. Kryeqendra e Parthanisë ishte qyteti Partha (Berati ). Brenda këtij konioni lulëzoi qyteti mitik Brysaka i ndodhur rrëzë malit të Vilës dhe grykrjedhës së lumit Erzen, e cila ishte selia e mbretit Ilir Glaukia. Partha ruajti brenda mbretërisë Ilire vetëqeverisjen e qytetit duke ndikuar ndjeshëm në zhvillimin e jetës ekonomiko-kulturore të zonave përreth saj. Për më tej autori nënvizon në mënyrë korrekte se në vitin 168 pk, si rezultat i inkursioneve pushtuese të “Perandorisë Romake”, u shemb mbretëria 300 vjeçare Ilire dhe gjithë Ballkani u pushtua nga romakët. Thrakët dhe Dakët, popuj pellazg të ngjashëm me ilirët u romanizuan dhe u quajtën romenj. Por në këtë fakt historik, autori sjell me dokumentacion të saktë se Ilirët nuk u romanizuan, por ruajtën identitetin, kulturën dhe traditat e trashëguara brez pas brezi, në vijimësinë e paraardhësve të tyre pellazgë. Ushtritë romake rrafshuan kështjella dhe vendbanime të panumërta të Ilirisë. Partha i shpëtoi shkatërrimeve duke ruajtur të gjallë në themelet e kështjellës mitike, historinë e saj mijëravjeçare dhe gjurmët e vazhdimësisë të ilirëve nga pellazgët. Ajo që veçohet në këtë dëshmi historike (për mendimin tim) është ajo që thekson autori në mënyrë shkencore se Roma i ndau vendbanimet e ilirëve në tre provinca: Epiri i Ri, Maqedonia dhe Iliriku. Në Provincën Ilire “Epir i Ri”, krahinën e kufizuar nga lumenjtë Erzen dhe Mat, bashkë me prapatokën deri me liqenet Lynkeste, administrata romake e quajti Albanoi. Në shek.II mk, gjeografi Aleksandrin Ptolemeu, njofton praninë e një fisi ilir me emrin Arbër në hapësirën midis Durrësit e Ohrit. Në fakt edhe pas këtij shekulli burimet vazhdojnë të përdorin termat Ilirë apo Iliri, për të treguar vendin dhe popullsinë e rajoneve të Ballkanit Perëndimor. Burimet e antikitetit të vonë e mesjetës së hershme shek.V-VI, ku përfshihet edhe Prokopi i Qezaresë, shënojnë se kufiri mes Ilirisë dhe Greqisë ndodhej paksa në veri të Selanikut. Ky përcaktim është bërë edhe pas përmbysjeve etnike të shkaktuara me dyndjet sllave në shek. VI-VII, ku burimet flasin për ilir dhe Iliri deri në “farë ilire” apo “popull ilir”. Gjithë kapitulli i parë është një sintezë shkencore, korrekte e paanshme e historisë së paraardhësve tanë, të cilët nëpër vorbullat e historisë kanë punuar, luftuar dhe mësuar për të mbijetuar dhe për të mos u asimiluar kurrë. Kjo mbijetesë tregon cilësitë dhe virtytet e larta morale të popullit tonë, që nëpër historitë e shekujve ka ditur të gjejnë rrugën e shpëtimit me dinjitet dhe kryelartësi. Në tërë këtë histori rrëfimtare, autori nuk është treguar i njëanshëm, nuk ka rënë në prehrin e miklimit, të sentimentalizmit atdhetar, por me kurajë ka thënë të vërtetën, ka përcjellë fakte historike dhe ngjarje rrëqethëse, që historia i ka vërtetuar katërcipërisht dhe sot na vijnë edhe njëherë të gjalla nëpërmjet penës lakonike të Harallambit. Në një moment autori vë në dukje se: “Po ti referohemi Porfyrogjenetit, thotë Prof. P.Xhufi, ai ndikohet mjaft nga terminologjia administrative e kohës së tij dhe hapësirat e banuara nga iliro- arbënorët i përcakton jo mbi baza etnike por mbi baza territoriale. Në këtë kuptim, ai me termin “Durrës” nënkupton temën bizantine me të njëjtën emër krijuar në shek. IX e cila ka vazhduar deri në shek XII dhe përfshinte tokat prej Tivari në Himarë. Në përputhje me emrin e Temës së Durrësit edhe banorët thirreshin durrsakë edhe strategu quhej “strateg i Durrësit” edhe malet quheshin “malet e Durrësit” etj. Mjaft historianë të huaj si Straboromani, Eustathi, Pahimeri, Skutarioti, e Kritobuli, duke filluar nga shek. XI deri në shek. XV, kanë përdorur vazhdimisht në burimet e tyre termin antik Ilir dhe Iliri krahas termit mesjetar Arbër dhe Arbëri (latinisht alban dhe albani), duke na bërë me dije barazvlershmërinë e tyre. Në një dokument të fillimit të shek. XV me autor S.Lambros thuhet: “Shqiptarët janë farë ilire”. Edhe administrata e Perandorisë Osmane ndoqi po ashtu qëllimet asimiluese të shqiptarëve, duke i emërtuar ata sipas përkatësisë fetare: shqiptarët musliman i rregjistronte me identitetin turq, shqiptarët ortodiksë i rregjistronte me identitetet grek ose vlleh dhe ata katolik me identitetin latini. Kjo ishte një arësye më shumë që shqiptarët u organizuan në kuvende dhe u ngritën në kryengritje të vazhdushme deri në shpalljen e Shqipërisë shtet sovran më 28 nëndor 1912, thekson autori. Në Kapitullin e dytë “Ngjarjet në Berat”, autori portretizon në mënyrën më të bukur, më fisnike, më të qytetëruar, më reale qytetin e origjinës, Beratin mijëravjeçar. Për këtë qytet magjik janë shkruar dhe shkruhen çdo ditë, por, Harallambi dhe pse nuk ka jetuar asnjë ditë në qytetin e origjinës, ka ditur të zhbirojë në mënyrë shkencore detaje historike që ndoshta mungojnë për qytetin e shumë dritareve. Ndoshta nostalgjia e origjinës, ndoshta kuriozitetet, legjendat, enigmat, librat e pafundmë dhe historitë e shumta për këtë qytet, e kanë bërë autorin, të jetë tepër i vëmendshëm dhe i kujdesshëm në faktet dhe përshkrimin e tij, sa me të vërtetë, pasi lexon librin thua me entuziazëm: Po, në këtë libër mësova diçka të re për Beratin! Një kapitull i shkruar me plot pathos, i detajuar, i lëmuar në mënyrë skrupuloze, ku autori ka ditur të përcjellë një Berat ndryshe, të palexuar dhe të pa evidentuar në shumë dëshmi dhe përshkrime historike, apo fantastiko-shkencore. Në lëmin e këtij kapitulli gjen realitete, gjurmë, kuriozitete, saktësi, korrektësi, letërsi, përshkrime, histori, filozofi që në të tërën përcjellin një mozaik kulturoro-historik që përbën një risi. Sipas autorit, duke studiuar shkrimet historike të publikuara nga shumë botime, arrijmë të besojmë që emrin Berat, ky qytet e ka marrë në vitin 1204, me formimin e shtetit të arbërit, pasi në fillim të vitit 1205, në një buletin të kohës thuhet: “…Despotati Epirit u shtri prej Drinit deri në gjirin e Korintit. Nën vartësinë e tij hyri përkohësisht edhe shteti i Arbërit pas vdekjes së Dhimitrit. Pas vrasjes së Mihalit I në Berat, më 1205……” . Pra theksojmë faktin që më 1205, “Qyteti Kala” quhej me emrin Berat. Duke qënë se shteti i Arbërit u krijua në vitin 1204, është e besueshme që edhe qyteti kala të jetë quajtur Berat qysh në vitin 1204 ( faqe 453).Duke studiuar titujt e botuar në F.E.SH, për periudhën Bizantine, periudhat e principatave të Arbërisë në shek. XII – XV dhe periudhën e perandorisë osmane nga viti 1450-1912, vërejmë që historianët shqiptarë kanë nënvizuar dhe kanë nxjerrë në pah emrin Berat, të qytetit kala, qysh nga viti 1204 e në vazhdim.

Pasi është përcaktuar viti 1204 kur qyteti kala mori emrin Berat, bëhet pyetja: Çfarë kuptimi ka fjala Berat. Është pranuar nga historianët shqiptarë që qyteti kala është quajtur në një periudhë të ekzistencës së tij me emrin Beligrad. Për më tej autori thekson se: Për ta qartësuar çështjen,lidhur me fjalën shqipe “Qytet i Bardhë”, i drejtohemi shpjegimit të arkeologut Neritan Ceka. Në librin e tij “Ilirët”, arkeologu i njohur në faqen 123 na bën me dije sa më poshtë: “Konioni më i rëndësishëm u bë ai i parthinëve….. Kështu dolën në skenën politike parthinët, të cilët kishin kryeqendër Parthën, që mund të evidentohet me Beratin. Fjala Partha mund të shpjegohet me fjalën shqip Bardha dhe ka mundësi që edhe emri sllav Beligrad-Qyteti Bardhë, mbështetet në toponimin ilir Partha-Bardha-Berat. Ndërsa në librin “Kalatë Ilire”, në faqen 91 shënohet një pjesë nga ditari i Çezarit në luftën e tij kundër Pompeut në vitin 48 p.k., ku ai shkruan se: “Çezari dërgoi një pjesë të ushtrisë për të pushtuar “kryeqëndrën e parthinëve” …që sipas përshkrimeve kjo ishte Partha dhe se ajo përputhet plotësisht me Beratin. Emëri Partha shpjegohet me shqipen e sotme dhe do të thotë Bardha, pra “kështjella e bardhë”. Ky emër vjen sigurisht nga ngjyra e bardhë e mureve të kështjellës, për shkak të përdorimit të blloqeve gëlqerore.

Për këtë arsye edhe bullgarët, kur e pushtuan qytetin në shek IX e përkthyen emrin në Beligrad. Ky është në vija të përgjithshme libri i ri i autorit Kota. Një libër që i duhet çdo biblioteke, një libër i shkruar me dashuri, për historinë shqiptare, i cili është një mesazh për qarqe të caktuara brenda dhe jashtë atdheut duan ta deformojnë, ta fshehin, ta çojnë në shtretër jashtë atdhetarë. Dhe ky mesazh është sinjifikativ: Kushdo që do deformojë historinë e kësaj toke të lashtë, kurrsesi nuk do të mundin, ata do të fitojnë terren në momente të caktuara të historisë, po asnjëherë nuk do të mund të zhysin në terrin e harresës historinë, kulturën, traditat e një vendi prehistorik, që ka qenë prijës i zhvillimeve politiko-kulturore në Ballkan dhe më gjerë. Nga kjo tokë gjithmonë kanë dalë dhe do të dalin intelektualë trima dhe tepër të zgjuar, që me dijet e tyre do tua bëjnë(siç ua kanë bërë të qartë) të gjithë pseudohistorianëve dhe pseudopatriotëve, që askush nuk do të guxojë të të transformojë dhe denigrojë historinë dhe kulturën e një kombi të lashtë. Ky libërth modest në pamje por i thellë në gjykim, i dedikohet atdhedashurisë, fjalës më të bukur të zemrës, virtytit më të lartë shpirtëror, ndjenjës më të spikatur, së cilës i kanë kënduar, poet, shkrimtarë, shkencëtarë, filozofë, këngëtarë, njerëz të thjeshtë me fjalët e qëndisura në flamurin e përjetësisë. Ky libër publicistik, aktualisht, është jetë pjesë e jetës së gjithkujt, pjesë e atij realiteti ku secili përpiqet të hedh një gur të ndritur në themelet delikate por shumë shprehëse të atdhedashurisë. Populli i ka thurur lavdet e tij kësaj ndjenje kaq të madhërishme duke e ngritur në tempujt e shpirtit dhe në zërin e zemrës. Dashuria për atdheun është një zë nga brenda vetes që kërkon të flasë, kërkon të dalë nga errësira, të tregojë me forcën e shpirtit detyrimet që kemi për fjalën më të bukur, ATDHE!