Kozeta Zylo: Bisedë me Kryetaren e Komunitetit Shqiptaro-Hebre në Izrael, znj. Felicita Jakoel

Bisedë me Kryetaren e Komunitetit Shqiptaro-Hebre në Izrael, znj. Felicita Jakoel

BOTA DUHET TA DIJË!

Në Muzeum në Izrael kuptova madh?shtinë e asaj q? kishte ndodhur n? Shqiperin? e vog?l. Brenda vetes u ndjeva krenare! Por stendat e muzeumit heshtnin e nuk e tregonin k?t?. Ky fakt ishte fare i panjohur p?r bot?n e lir? dhe p?r Izraelin n? veçanti. Aty realizova thell? shqetësimin e babait … “Bota duhet ta dij?”!  Jakoel

Nga Keze Kozeta Zylo

Zonja Jakoel le të bisedojmë për fëmijërinë tuaj, si e keni përjetuar atë?

Unë kam lindur në Tiranë, nga dy prindër të cilët e donin dhe respektonin njëri tjetrin Prindërit e mi ishin Josef dhe Aliki Jakoel.Ata ishin njohur që të vegjël kur bënin studimet në Korfuz të Greqisë.Babai studionte nëInstitutin tregëtar italian dhe mamaja në shkollën franceze të të njejtit qytet. Kultura,mentalitetii përbashket,sfondi i ngjashëm i edukimitsidhe miqësia e sinqerte që kishin do të ishte baza për nje martesë të shëndoshe.Ishin të ndryshëm nga karakteri, por shumë shpejt kuptuan dhe ndjenë se një dashuri e madhe do t’i lidhte për gjithe jeten.Kështu unë dhe ime motër, Ksenia u rritëm në një mjedis tëngrohtë,plot dashuri e humor.

Çfarë do të kujtonit më shumë në periudhën e fëmijërisë? Cila është historia e prindërve tuaj pasi ata kanë qenë të mbijetuarit nga Holokausti?

Babai quhej Josef por të gjithë e njihnin me shkurtimin Cefi.Ai lindi n? Vlor? me 1922 n? nj? familje me origjin? hebraike. Hebrenjt? ishin vendosur n? Vlor? qysh nga mesi i shek të XIX-tëdhe origjina e shumic?s s? tyre ishte nga Janina n? Greqi.  Ata kishin marr?dhenie t? shk?lqyera me banor?t e Vlor?s s? asaj kohe.

T? ishe bij? e Cefit ishte diçka e bukur dhe e nd?rlikuar nj?koh?sisht. Nga nj?ra an? ai t? rrethonte me dashuri, ngroht?si e humor dhe nga ana tjet?r ishte k?rkues e serioz p?r sa i p?rket studimit. Ai t? vinte para p?rgjegj?sis? q? n? mosh? fare t? re, ndoshta kjo si rezultat i asaj q? ka ndodhur historikisht me hebrenjt? q? studimi dhe zot?sia ishin mjeti m? i r?nd?sish?m p?r mbijetes? n? çdo rrethan?.Kështu që në moshë të re në studiuam piano dhe violinë,gjuhë te huaja dhe sipas babait duhej mesuar cdo gje tjeter praktike qemund te nahynte ne pune ne cfarëdo situate në jetë.

Si f?mijë e m? pas, mbajm? mend që na kushtonte shumë kohë. Fliste me ne p?r tema nga m? t? larmishmet dhe nuk mbaj m?nd të kemi folur p?r ndonj? argument e ta gjeje t? pap?rgatitur. N? fakt t? jetoje me t? ishte sikur t? jetoje me nj? enciklopedi t? gjall?, me dijen pran? vetes n? çdo koh? e n? çdo fush?.

Nga ana tjetër fëmijeria jonë ishte e mbushur me gëzime që më duket se femijet e soëtm i njohin më pak. Kujtoj me nostalgji shtyllen e drunjtë të elektrikut të rrugës ngjitur me shtëpinë tonë. Ajo shtyllë e vjetër ishte qendra e cdo aktiviteti qe nga kukamcefti e deri tek loja luftash apome cingla.Sa emocione, sa të thirrura dhe sa sekrete fëminore jane thenë nën ate shtyllë te shtrenjtë e më pas me mamatë që dilnin në dritare na thërrisnin të hynim brenda se na prisnin detyrat e shtëpisë, studimi ne piano apo violinë.

T? ishe bij? e Cefit dhe e Alikit do t? thoshte n? rradh? t? par? t? jetoje nj? "jet? t? dyfisht?", t? dije mir? q? n? mosh? fare t? re çfar? duhet th?n? jasht? e çfar? ishin bisedat brenda kat?r mureve t? sht?pis?. Ai, s?bashku me maman?, na b?n? t? ishim t? vet?dij?shme q? n? mosh? fare t? re, p?r faktin se jetonim n?n nj? diktatur? ku shtypeshin t? drejtat e njeriut dhe fjala e lir?,n? nj? shoq?ri ku mbret?ronte frika dhe terrori. Por kjo nuk e stepi q? brenda intimitetit t? familjes t? jetonim nj? realitet krejt t? ndrysh?m nga ai q? na rrethonte. M? von?, kur u rrita, e pyeta se si e kishte marr? p?rgjegj?sin? e r?nd? q? n? një nga diktaturat m? t? egra q? ekzistonin tu fliste fëmijve në mosh? kaq t? njom? p?r t? v?rtet?n e tij, p?r lirin? e fjal?s dhe mendimit. P?rgjigja ishte shum? e shkurt?r: "Nuk desha t? rris br?nda mureve t? familjes sime dy skllev?r, dy t? verb?r!"

Cila ?sht? historia e prind?rve tuaj pasi ata kan? qen? t? mbijetuarit nga Holokausti?

Ndonj?her?, pas pune, ai kthehej n? sht?pi i shoq?ruar nga nj? mik. Quhej Shyqyri Myrto. Ishte nj? burr? i dob?t me gjyslyke, shum? i sjellshem, e q? kuptohej menj?her? q? t? dy prind?rit e mi kishin p?r t? nj? dashuri dhe respekt t? veçant?. P?r ne ishte xhaxhi Shyqyriu, «bab Cyli», i cili vinte nga Durr?si, t? cilit ne i hidheshim n? krah? ta p?rqafonim fort. Shpesh na tregonte se si n? koh?n q? gjerman?t kishin pushtuar Shqiperin? dhe rreziku q? u k?rc?nohej hebrenjve u rrit shum?, Cefi, s? bashku me motr?n e tij Eriketa (Keti), vendos?n t? ikin nga Vlora. F?mij?t e tjer? t? familjes u strehuan n? sht?pin? e Qamil Xhyherit nj? nga personat me m? influenc? t? Vlor?s s? asaj kohe.

N? fillim Cefi dhe Keti gjet?n strehim n? Tiran? dhe m? von?, kur gjendja u b? akoma m? e rrezikshme dhe gjerman?t po k?rkonin me këmbëngulje hebrenjt?, mot?r e v?lla ik?n nga Tirana dhe u fsheh?n pran? familjes s? mikut t? tij Shyqyri Myrto n? Kavaj?. Megjith? rrezikun e madh q? i k?rcënohej gjith? familjes s? tyre t? madhe, prind?rit e tij hap?n dyert e sht?pisë dhe t? zemr?s. Ata jetuan t? fshehur pran? kësaj familjeje deri kur gjerman?t u shporr?n nga vendi. N? saj? t? ndihm?s, vet?mohimit dhe guximit t? k?tyre njer?zve të mir? Josefi dhe e motra, Eriketa, mund?n të mbijetonin dhe t? ktheheshin pran? familjes s? tyre.

Kur je e vogël k?to tregime t? duken si lib?r me aventura, aq m? tep?r q? kjo histori mbaroi me nj? "fund t? lumtur" dhe q? n? fund t? fundit ?sht? e qart? p?r t? gjith? se miku duhet ndihmuar, por me kalimin e viteve e duke u rritur, p?rmasat e k?saj vepre b?heshin gjithmon? m? t? qarta dhe m? t? jasht?zakonshme.

Kur shkel?t p?r her? t? par? n? Izrael?

N? 1990, pas r?nies s? murit t? Berlinit e me er?rat e reja q? po frynin n? Europ?n Lindore, p?r her? t? par? n? jet?n time u pajisa me pasaport? dhe m’u dha mund?sia t? udh?toj jasht? vendit. Ky qe nj? rast i rrall? që më në fund do të mundja t? shihja bot?n jasht? Shqip?ris?, at? bot? që e kishim par? vet?m n?p?rmjet ekranit t? televizionit italian qe ishte dritarja jone drejt botes se largme.Kete rast une e shfryt?zova gjithashtu p?r t? vizituar n? m?nyr? sekrete Izraelin. N? at? periudh? nuk egzistonin marr?dh?nie diplomatike midis dy vendeve dhe p?r m? shum? Izraeli konsiderohej nga rregjimi totalitar i Tiran?s si nj? nga vendet m? reaksionare t? bot?s. Izraeli paraqitej si xhandar i USA-s n? Lindjen e meseme etj etj.

N? at? vizit? të parë, sekrete e t? paharruar q? b?ra n? Izrael, nd?r t? tjera në Jeruzalem vizitova Institutin dhe Muzeun e Holokaustit të quajtur” Yad VaShem”

(«N? kujtim t? nj? emri”)

Aty kuptova m? thell? ato q? babai na kishte treguar e shpjeguar kaq her?. Kuptova aktin e jasht?zakonsh?m dhe heroik, humanizmin, mikpritjen dhe dashurin? e nj? populli t? t?rë, t? pasur e t? varf?r, intelektual? e an?tarë t? qeveris? apo njer?z fare t? thjesht?, mysliman? e t? krishter?, qytetar? apo fshatar?. Kuptova at? drit? shprese e mir?sie që ndriti sado pak n? periudh?n e err?sirës s? thell? europiane t? Luft?s s? Dyt? Bot?rore. Para stendave t? muzeut, aty ku shiheshin tmerret e pap?rshkrueshme q? kishin kaluar hebrenjt?, aty ku tregoheshin ingranazhet e pam?shirshme t? makin?s s? genocidit nazist t? planifikuara p?r shfarosjen n? mas? t? nj? populli t? t?rë, aty kuptova madh?shtinë e asaj q? kishte ndodhur n? Shqiperin? e vog?l.

Brenda vetes u ndjeva krenare!

Por stendat e muzeumit heshtnin e nuk e tregonin k?t?. Ky fakt ishte fare i panjohur p?r bot?n e lir? dhe p?r Izraelin n? veçanti.

Aty realizova thell? shqetësimin e babait … “Bota duhet ta dij?”!

Babai m? kishte pregatitur nj? list? me emrat e shqiptar?ve q? kishin strehuar hebrenj të Shqipërisë si edhe t? ardhur nga vende të ndryshme t? Europ?s, list? t? cil?n ua dor?zova autoriteteve t? Jad VaShemit gjat? asaj vizite t? paharruar.

Ky do t? ishte edhe fillimi i procesit t? njohjes dhe dh?nies s? titullit "Fisnikë mes Popujve” shqiptar?ve q? kishin strehuar e shp?tuar hebrenj. Ky do t? ishte gjithashtu edhe fillimi i procesit t? njohjes nga bota t? atij akti t? jasht?zakonsh?m q? kishte ndodhur n? Shqip?ri gjat? Luft?s s? Dyt? Bot?rore.

Ky do t? ishte edhe realizimi mir?njohjes së tij!

Cila ishte jeta juaj n?n diktatur??

Gjat? gjith? jet?s ai e ruajti k?t? mir?njohje t? thell? dhe nuk e humbi edhe kur pas luft?s regjimi komunist i sapovendosur i p?rmbysi jet?n atij dhe gjith? familjes s? tij. Nuk e humbi mir?njohjen ndaj shqiptareve t? mir? edhe kur diktatura, si familje e pasur q? ishin, i xhveshi nga çdo pron? materiale, kur t? jatin Rafael Jakoel, nj? tregëtar i aftë e i ndersh?m e burgos?n pa asnj? ar?sye dhe familja p?r disa vite rresht nuk dinte gj? p?r fatin e tij. Me gjith? veshtir?sitë e panum?rta vazhdoi t? kontribuoj? me t? gjitha energjit? e tij!

Vet?m nj? her? e pash? të thyhej… kur na u mohua e drejta e studimit. Kishim "biografi t? keqe"!Gjyshi, Rafael Jakoel, duke qen? se ishte i pasur para lufte ishte shpallur “kapitalist”! Ishte fundi i viteve ’70-te, diktatura kishte arritur nj? nga kulmet e saj dhe p?r t? disat?n her? dyert e Akademis? s? Arteve, t? ?ndrr?s sime p?r të vazhduar studimin e pianos dhe muzikës, dyert e dijes, që për të ishte thelbi i jet?s, na u mbyllën mua dhe motrës time. Ëndrra për t’u bërë pianiste u ndërpre nga labirinthet e burokracis? totalitare-kafkiane t? ushqyera nga nj? ideologji e nga njer?z t? d?shtuar. Kjo ishte nj? goditje e madhe q? ai dhe mamaja e vuajt?n shumë, por ata nuk rreshtën se luftuari që të na shihnin të diplomuara.

Cili është edukimi juaj në Shqipëri?

Më vonë unë do të diplomohem për Gjuhë Letërsi në Universitetin Shtetëror të Tiranës. Me ardhjen nëIzrael studiova dhe u diplomova në Shkollën e turizmit.

Si bashkëpunoni me ish kongresistin Joe Di Guardi i cili është i pari së bashku me kongresistin Tom Lantos pas vitit 1990 drejtues i komisionit për të drejtat e Njeriut në Kongresin Amerikan të cilët vizituan Shqipërinë?  Ata e ndërkombëtarizuan se çdo Hebre që shkeli në tokën shqiptare gjatë pushtimit nazist i shpëtoi holokaustit.

Pak para ardhjes sonënë Izrael,me 1990,babai, Josef Jakoel dhe Refik Veseli ,i pari ” Fisnik mes Popujsh” shqiptar qëu njoh nga Jad Vashemi, themeluan shoqatën e MiqësisëShqipëri- Izrael e cila ?shtëaktive deri m? sot.Pikërisht ne atë periudhe babai u njoh edhe me kongresistin Joe Dio Guardi i cili s? bashku me kongresistin Tom Lantosh (ai vet një i mbijetuar i Holokaustit) dhe u b?i t? ditur p?r atë akt t? jasht?zakonsh?m që kishte ndodhur ne Shqip?ri.

Ataarrit?n t? marrin n? dor?zim nga arkivat shtet?rore nje list? t? hebrenjve që u shpëtuan nëShqipëri të cilën e dorëzuan ne Muzeumin e Holokaustit ne Jeruzalem.Keshtu per here te pare u nderkombetarizua ajo”epope” me fjalet e tim eti,ai m?sim i madh guximi moral q?Shqiperia e vog?l dhe e” prapambetur” u dha kombeve t?”ndricuara” t? Europ?s.

Ju jeni kryetare e Komunitetit Shqiptaro-Hebre në Izrael, si ka funksionuar deri tani dhe cilat jan? disa nga projektet tuaja midis dy vendeve miq?

Sapo erdh?m n? Izrael m? 1991, babai dhe an?tar?t e tjer?t? komunitetit ngrit?n organizatën e “Hebrenjve nga Shqiperia” q? sot esht? organizata e Miq?sise Izrael- Shqip?ri dhe objektivi yn? kryesor është forcimi i marr?dh?nieve midis dy popujve e dy vendeve duke ven? n? pah gjithnj?marr?dh?niet historike t? jasht?zakonshme midis shqiptar?ve dhe hebrenjve Jemi gjithashtu nëmarrëdhënie me ata hebrenj ose familjet e tyre që jetuan e shpëtuan n? Shqip?ri.Fatkeq?sisht izolimi gati 50 vjecar i Shqip?ris? beri t? pamundur mbajtjen  e kontakteve p?r nj? koh?shum? t? gjat? dhe shum?, shum? prej tyre nuk jan? m? n? jet?. Megjithat?jan? shkruar libra me kujtime dhe b?r? disa filma dokumentar? q? perjetesojn?këtëfenomen te rrall? t?shpetimit t? hebrenjve n? Shqiperi.

Vjet në Izrael u mbajt Forumi Ndërkombëtar i Holokaustit në përkujtim të 75-të vjetorit tëçlirimit të Aushvicit-Birkenau.  Çfarëvendi zinte Shqipëria në këtëForum ndërkombëtar?

Vjet u mbajt në Izrael Forumi Ndërkobmbëtar i Holokaustit,nje event i rrallë  ku morën pjesë udheheqesit nga ate gjitha vendet e botës.Sigurisht që Shqipëria zinte vendin e nderit …Sa vende mund te krenohen se tëgjithë hebrenjte vendas dhe te ardhur nga te katër anët e Europësu shpëtuan? Presidenti i Shqiperise Ilir Meta u prit personalisht nga presidenti i Izraeli Reuven Rivlin i cili i shprehu edhe njëherë personalisht mirënjohjen dhe admirimin për popullin shqiptar.

Sapo ka dalë libri “Izraelitët në Shqipëri” botimet “Çabej” shkruar nga ati juaj Jozef Jakoel në Ditën Ndërkombëtare të Holokaustit si ndiheni për këtë botim dhe më konkretisht cilët janë personazhet kryesor?  Po në Anglisht është botuar?

“Izraelitët në Shqipëri” i shkruar në 1990,është libri i parë për historinë e komunitetit hebre tëShqipërisë dhe gjithashtu është shkruar nga një hebre vlonjat,lindur e rritur në Vlorë që ngjarjet e treguarai ka jetuar e vuajtur nëlëkurën e tij.Kjo është nje deshmi e dorës së parë ku përshkruhetjeta e komunitetit, zakonet,ritet,feja, festat gjithcka qe e ka berëpopullin hebre,edhe pse të shpërndarë nëpër botë 2000 vjet rrjesht, të ruajë identitetin e tij të vecantë.

Për mua personalisht ishte përmbushja e ëndrrës, realizimi i amaneteti te tij se” bota duhet ta dije”.  Me këtë rast dua të falenderoj Agron Alibalin për ndihmën a pakursyer në pëegatitjen për botim si edhe Brikena Cabej qëe pëegatiti për shtyp dhe qëme profesionalizëm dhe dashuri bëri te mundur realizimen e këtij projekti. Projekti i ardhshëm do te jetë botimi në italisht i përkthyer nga vet autori si edhe përkthimi e botimi në anglisht.

Libri doli në shtyp me 27 Janar të ketij viti, në ditën ndërkombetare përkujtimore të Holokaustit dhe pikërisht ne kete dite u firmos mënë fund marrevshja midis Ministrise se Kultures,Këshillit Kombetar të Muzeumeve dhe Bashkise së Vlores per fillimin e punimeve per krijimin e muzeumit hebraik në Vlorë. Një përkim i bukur dhe kuptimlote! Besoj se ky libër do të jete një bazë e rendësishme dhe do të kontribuojë në hartimin e përmbajtjes së muzeumit.

Jemi në kohën e pandemisë botërore, si është gjendja e komunitetit shqiptaro hebre në Izrael?  Po me vaksinimin si jeni pasi kam lexuar qëIzraeli i ka marrë masat më parë nga gjithë shtetet e botës?

Deri tani në Izrael janë vaksinuar me vaksinën e dytë25% e popullsisë.Vaksina më e përdorur këtu është ajo e shoqërisë Pfizer.Gjendja e komunitetit është mjaft mirë.Deri tani nuk kemi patur asnjë të prekur nga Covid 19.Të gjithë personat mbi 60 janë tashmë të vaksinuar edhe me vaksinen e dytë dhe presim që edhe më të rinjtë tëvaksinohen. Edhe pse të vaksinuar,mundohemi te gjithe të respektojme rregullat e vëna nga Ministria e Shëndetësise.

Komuniteti shqiptar në  Izrael konsiderohet si një nga më të sukseshmin për sa i përket absorbimit te tij në shoqëri. Krenaria jonë kuptohet qe janë te rinjte,fëmijët tanë të cilët mbi 90 e ca përqind kanëmbaruar universitetin,punojnë në shuma fusha të rëndesishme,shërbejnë në ushtrinëe vendit me detyra të ndryshme dhe janë pjesë organike e zhvillimit të vendit.

Së fundi cila është familja juaj dhe sa ka ndikuar kultura dhe tradita shqiptare në familjen tuaj si hebrenj?

Im shoq quhet Jehuda dhe familja e tij jeton prej 8 brezash në Izrael.Ai ishte shume kurjoz dhe interesuar për Shqiperine dhe kështu u njohëm. Është nga ata persona jo të pakët që “”ra në dashuri” me Shqipërinëdhe shqiptarët që në momentin e parë.Ai ka mësuar dhe flet pak shqip ndërsa vajza qëvazhdon studimet për inxhinjeri industrial e qëquhet Shirli, flet dhe kupton mjaft mirë shqip.Ajo shpesh më thotë:”Sa mire mami që kemi këtë gjuhën tonëtë vecantëpër të thënë sekrete pa patur frikë se na kuptojnë të tjeret!!!! Si familje dhe si komunitet ne festojmëçdo vit festën e Pavarësisësë Shqipërisëdhe jemi të lidhur me njeri tjetrin me qindra fije familjare dhe miqësore.

Autorja e intervistës është shkrimtare, poete, publiciste, mësuese dhe bashkëthemeluese e Shkollave Shqipe në New York “Alba Life” Ambasador i Kombit.

Janar, 2021

New York