Kulturë » Mërkuri
Timo Mërkuri: Zeusi i plakur (II)
E marte, 19.05.2020, 12:37 PM
ZEUSI I PLAKUR
…ose
historia e një libri poetik, në vend të një prezantimi…
(Duke lexuar e vlerësuar vëllimin e pare
poetik të Sabit Rrustemit, KU I LA LISAT ERA,
“Rilindja”, Prishtinë, 1990 )
Nga
Timo MERKURI
Pjesa e II
Kushdo që e njeh sadopak mitologjinë e
di historinë e Zeusit, fëmija që nëna e
shpëtoi nga ati fëmijëvrasës (Kroni) dhe e shpuri në ishullin e Kretës, ku e
rriti me qumështin e dhisë amalthea. Qysh nga ky moment Zeusi shfaqet në
historinë mitologjike si triumfues nëpër beteja (me atin e tij dhe titanët) apo si një djalosh çapkën që hynte
në krevatin e vajzave të bukura, duke e mbushur dheun me bij e bija. Me së
shumti njihet si një mbajtës i rregullit mes perëndive në Olimp apo “fshirës” i zullumeve të tyre në
tokë, duke këshilluar me fjalë apo qëlluar me rrufe. Por gjithsesi asnjëherë
nuk e kemi hasur Zeusin të plakur dhe këtë e kemi pranuar si konceptin që “perënditë nuk plaken[1]”.
Prandaj
u befasova kur mësova se Sabit Rrustemi bash në “mbretërinë e Olimpit
jugosllav”, në “stinën” e rrufeve zeusiane ka guxuar të flasë për plakjen e
Zeusit si për një plak teveqel, të qorruar nga sytë e shurdhuar nga veshët, të matufosur
gjer në skaj…Duke përbiruar botën/Nëpër vrimë
gjilpëre/Drita të harroi…/As afër as larg nuk sheh/Sy-verbër sy-shtrembër… As
afër as larg nuk ndien/Vesh i shurdhër…
Ndoshta është i pari poet nga Kosova që guxon ta sfidojë Zeusin
pikërisht në kohën që ai pëpiqet t’i mbushë mendjen botës se është në kulmin e
fuqive të tij si perëndi, ndonëse e sheh se është në prag të greminës… Paudhësitë
të shpunë/Nga s’kthen më…Me gishtat që dridhen / S’futet peri në vrimë gjilpëre
…prandaj …Si i çmendur/Shikon kohët që vijnë/ Në vete çirresh e grihesh/ Pa
zhurmë….Ndoshta është i pari
poet që guxon t’i bëjë gjyqin politik poetikisht një “perëndie”
zullumqare…Zjarrin e ruan gjetkë/Me zili i sheh promethetë/Memec i shekullitdhe
që në zjarrin që ka ndezur e ka përfundimin…Vetveten sëpari djeg….
Tronditëse vijnë vargjet e tjera…Po plakesh/Tash asgjë nuk të
kujtohet/…/Kot bëhesh servile/ Fëmijë reprise/…Prej ballit kodër/Vëngër
vështron/Presat e vdekjeve kah ndërrojmë..
Një portretizim sa real
(te vargjet..po plakesh…) aq dhe
ironik te vargjet vijuese, sa që harron se bëhet fjalë për Zeusin “perëndi” për
të aritur te vargjet tronditëse ku Zeusi shikon vëngër presjet e vdekjes, dhe
pjesëza “kah ndërrojmë” e vargut e cila tregon rolin e poetit në këtë
fund plakjeje të Zeusit. Pas këtij vargu lexuesi pyet veten se si ka mundur të
shpëtojë poeti pa u goditur nga ndonjë rrufe “zeusiane”.Ja që poeti ka lindur me fat dhe
arsyeja e këtij “fati” shpëtimtar është se:
1)- Poetët shqiptarë të
Kosovës për të shpëtuar nga “rrufetë zeusiane” përsosën deri në kufijtë e
skajshëm artin poetik. Metafora dhe simbolika e tyre ishte më se e përsosur, sa
që edhe ne lexuesit shqiptarë të saj na
duhej të mendonim shumë mbi vargjet e poezive të tyre për të zbërthyer
mesazhin, i cili na trondiste me forcën e tij, kur e lexonim në kontekst të
kohës dhe vendit. Metaforizimi i poezive dhe simbolika e tyre ishin një mburojë
e fortë për poezinë dhe poetin nga strukturat
policore të kohës, të cilat më së shumti mendonin se kishin të bënin me
një “poezi hermetike”, moderniste që folka për Zeusër, Kartagjenat, lisat etj
gjëra larg politikës aktuale.
2)-Gjithashtu, ndihmesë
të madhe ka patur edhe fakti se poetët më në zë kosovarë, të cilët kishin
“fituar” një farë statusi public, ishin gjithmonë në mbrojtje të poetëve më të
rinj, që në vrullin e moshës guxonin të qëllonin me vargje Zeusin dhe Olimpin.
Kështu i ndodhi poetit
Sabit Rrustemi psh me poezinë “KARTAGJENA” ( nga vëllimi poetic BESOJ NË NJË DIELL, 1992
), të cilën miku i tij, poeti Faruk Tasholli e botoi me pseudonim[2]..ose për poezitë
“MPLAKJA E ZEUSIT” që ishte paraparë të
botohej te “JETA E RE”, si pjesë e një konkursi anonim letrar ( 1980 ) dhe
ishte renditur e faqosur, por u hoq nga botimi menjëherë për shkak se Sabit
Rrustemi u arrestua ( 8 maj 1981 ) dhe kjo poezi mund t’i shkaktonte telashe
penale, jo vetëm autorit të saj po edhe stafit drejtues të vetë revistës.
Me këtë qëllim janë hequr
edhe dhjetë poezi të tija ( pjesë e
vëllimit të parë poetik, KU I LA LISAT
ERA, e përgatitur për botim, shkurt 1981) të cilat ishin përzgjedhur për ANTOLOGJINË E
POEZISË SË RE NË KOSOVË, "LULET NË BALLKON" nga dr. IBRAHIM RUGOVA dhe që ishin renditur per botim, por për shkak se
mund të përdoreshin si shkas për ndalimin e librit ( siç ndodhi më pas, shkaku
I përfshirjes së poezive të Mustafë Xhemajlit) po edhe s provë gjyqësore në atë
kohë të porsa arestimit kundër Sabit Rrustemit.
Në këtë drejtim, shumë poetë dhe shkrimtarë shqiptarë të cilëve u
ka munguar “solidarizimi” real me sivëllezërit e tyre të goditur nga diktatura
qëndrojnë kokëulur e të heshtur përpara poetëve e shkrimtarëve kosovarë.
Ruajtja e
identitetit kombëtar përmes artit letrar
Në një shikim retrospektiv për kohën e shkrimeve të Sabit
Rrustemit nga fundi i viteve shtatëdhjetë të shekullit të kaluar, shohim se ka
qenë koha e një kundërvënie në rritje kundër sistemit monist (zeusian) në ish
Jugosllavi dhe sidomos në Kroaci, Kosovë etj. Kjo kundërvënie është
pasqyruar në letërsi nga Rexhep Elmazi,
Teki Dervishi, Beqir Musliu, Ymer Shkreli, Jusuf Gërvalla etj emra simbol të
botës letrare kosovare. Pikërisht fundi i viteve shtatëdhjetë nxori dhe një
plejadë të re krijuesish të cilët përmes
artit letrar ishin oponencë e fortë e atij pushteti, i cili në Kosovë
llogaritej me të drejtë edhe si pushtues.
Pjesë e këtij brezi
kundërshtarësh ishte edhe Sabit Rrustemi, ndonëse nuk i përkiste asnjë
formacioni ilegal politik, pos formacionit letrar që (jo rastësisht) ecte në
hap me kërkesat e shqiptarëve të Kosovës. Kjo është arsyeja që poezia e Sabit
Rrustemit bart dhe është pjesë e kësaj
fryme opozitare aktive me mision kundërshtimin e shkombëtarizimit të popullit
dhe ruajtjen e identitetit kombëtar.
Qysh në poezinë e parë “NATYRË E
GJALLË” të librit të tij të parë poetik “KU I LA LISAT ERA”( i cili u botua me
nëntë vite vonesë, 1990 ), Sabit Rrustemi pasqyron pozicionin e tij si poet kur
shkruan:… Furtuna m’i gëlltiti gjethet/Acari m’i dogji degët/Mbeta trung
cubak/Natyrë e gjallë në rrënjë/../Ruaj dheun nga vërshimat…duke e simbolizuar Kosovën me një lis
degëdjegur por që rrënjët e thella rruajnë dheun (amë) nga “erozioni” sllav.
Sa poetik aq dhe real shkencërisht
është ky varg, por përtej kësaj mua më kujtojnë edhe arbëreshët te “ETJA E GURËZUAR” e Anton Nik
Berishës të cilët …mbillnin dheun e sjellur nga Arbëria që të shtohej, sepse duhej t’u hidhnin nga dheu
amë të vdekurve, ndryshe nuk treteshin… apo vargun famoz të Homerit që … pellazgët janë të mbirë nga
dheu…, domethënia e të cilit qaset te vargu i Sabitit.
Për kohën kur janë shkruar dhe publikuar (1977 - 1981 ), këto
poezi u mirëpreitën ngrohtësisht si në rrethet letrare, në mesin e lexuesve po
edhe në pjesën “ilegale” shqiptare që
vepronte në Kosovë e jashtë saj sepse kjo frymë poetike përputhej me orientimin
kombëtar, me synimet liridashëse të
kësaj pjese të kombit.
Sabit Rrustemi nuk ishte
emër i panjohur edhe për politikën serbe e kjo u duk hapur më 1981
kur një tregim i tij u cilësua si armiqësor dhe kjo i solli autorit një sërë problemesh gjyqësore, për të cilat folëm më
sipër.. Prandaj po mendoj se sikur të
ishte botuar në Pranverën e vitit 1981 libri i parë me poezi “KU I LA LISAT
ERA”, jo vetëm që secila poezi por edhe libri në tërësi do denoncohej nga
pushteti si “armiqësor dhe rrënues” ndaj
sistemit dhe odiseja e gjyqeve do ishte më e shkurtër dhe dënimi më i ashpër e
më i gjatë. Sepse te ky libër vërtet që autori është “fshehur” nëpërmjet
metaforizimit dhe simbolikës, por fshehja ka qënë e tillë që e “ndillte
shikimin dhe vëmëndjen më tepër” përmbi vargje dhe domethënien e tyre, si te “Roja e malit” që vigjëlon mbi këtë dhe te vargjet…Sa
herë të bënë rrafsh me tokën /Sa herë /Rrënjët e indeve tona /Nuk t’i shkulin
/Rrënjët t’i ruajtën /E ti u rrite u rrite /Sall për ne /Qiellin ta puthësh me
maja…Do mjaftonte dhe një koment gjimazisti që të zbërthente metaforën
e poezisë dhe vargjet të shndërroheshin në pranga në duart e poetit..
( Mund të themi
se edhe libri i dytë “BESOJ NË NJË
DIELL” ( 1992 ), shkruar në periudhën
kohore 1979 – 1991, i përekt gjithashtu
kësaj fryme poetike, së cilës i printe Ali Podrimja, Azem Shkreli, Din Mehmeti,
Beqir Musliu, Teki Dervishi, Rexhep Elmazi Jusuf Gërvalla etj, por për këtë do
flasim më vonë ).
Kështu
pra, në kohën kur e çoi librin për botim (fund viti 1980) Sabit Rrustemi
ishte një poet
i
njohur[3]
në Kosovë dhe kjo e aritur vetëm nga poezitë e tij të botuara në organet e
shtypit periodik. Stili i tij i veçantë i të shkruarit me strofa dy-tri vargëshe, poezitë e shkurtëra dhe
vargjet metaforike ishin vijëzimet e portretit të tij poetik që njiheshin e
diskutoheshin nëpër grupet e të rinjve por dhe mes poetëve të afirmuar. Rasti i
njohjes së autorësisë së poezisë së tij “KARTAGJENA” nga Mirko Gashi flet shumë
në drejtim të njohjes së poetit Sabit
Rrustemi në botën letrare nëpërmjet stilit të tij të të shkruarit dhe ideve që
përçonte mes vargjeve..
Poezi në lëvizje
Sabit Rrustemi ka vërtet një stil të
vetin të të shkruarit, me vargje të shkurtëra, shpesh me gjysëmvargje por me
një dëndësi revolte të mbrujtur brenda tyre sa që dhe gjatë leximit, brenda
vargjeve dëgjohet ritmika e një vrapi ushtarësh mbi urë. Edhe kur “heshtin” vargjet e tij, vetë heshtja mbart jehonën e
një trumpete që fton për zgjim dhe për sulm. Në çfardo këndvështrimi ta shohësh
poezinë e tij, ajo është një poezi e revoltuar, në lëvizje, me vargje që ngjajnë si një grup
demostruesish që sulen për tu përplasur fizikisht me policinë apo ushtrinë që u
del përpara… Kafshoj buzët/Shtrëngoj grushtat /Flakë kallem/Vetveten ha /Si s’te
njoh…madje duke lëshuar dhe kushtrimin…I hedhim anash /Të shkuarat të
harruarat/Si kjo e jona /…/Male pipthash të rinj /Ngrisin kokë/…/Zgjohu të më
fusësh brenda…
Pavarësisht nga titulli që propozoi
autori apo ai që i vendosi redaktori ALI PODRIMJA, duket se Sabit Rrustemi nuk
e paska mbyllur llogarinë me Zeusin e tij plak e të gërmuqur vetëm me poezinë “MPLAKJA E ZEUSIT”, ndaj shkon nga shkon
dhe e “cingris” nga pak edhe kur ka tema të tjera…Kështu psh te poezia “ZOTI YNË I PËRGJUMUR” ai shkruan…Strukesh
trukesh ngurresh/Kokekëmbë bëhesh/Iriq i mbështjellë në gjemba/Mes nesh fushash
malesh/ Rri e përgjon i heshtur/…/ As nuk zgjohesh sytë t’i hapësh/ Kot pret
dita kapet për fyti/E jo për bishti or derëmbyllur/…/Hape atë të uruar/Zoti ynë
i përgjumur/Shih kë ke përjshta… Ne na çelet një buzëqeshje kur e
lexojmë tani këtë poezi për Zotin e përgjumur por mendojmë “hutimin” entusiast
të redaktorit kur e ka lexuar së pari. Me siguri që ka dashur ta vendosë titull
libri por pastaj ka hezituar se në atë
çast matanë dritares ka parë patrullën e policisë serbe që po vrojtonte rrugët.
Le të lexojmë bashkë edhe poezinë “PORTA PA ÇELËS” dhe të sodisim brenda
saj nga dritarja e metaforës…Porta mbyllur rri/Kush s’hyn as del/…/Në
xhepin e kujt/Fshehet çelësi/…/ Brenda hahen muret/Gurët i le durimi/…/Shtëpinë
e vetme/E rrëmih heshtja/…/Po çelësi mungon/ Së prapthi shkundni xhepat/…/Portë
e re duhet hapur/Këtë vetmi për ta trandur/.../Zoti ynë i përgjumur/Midis
sheshit për çelës i varur… E pas leximit të mësipërm i them publikisht
poetit (sipas botkuptimit tim ortodoks) :-Dëgjo
o Sabit Rrustemi, do keshë patur me vete ndonjë copë dru nga kryqi i
Krishtit që paske shpëtuar paq pas
këtyre vargjeve!
Unë mund të vazhdoj citimet e poezive,
madje të të gjithë poezive, sepse është i pari libër që has, gjatë analizës të
së cilit të vjen keq të lëshë ndonjë varg a poezi pa cituar, aq më tepër që
secila prej tyre ka një “biografi” krijimi. Veçse nuk është zgjidhje citimi
prej meje, as komenti apo analiza që mund t’i bëj, ca më tepër që në Shëqipëri
ky libër është pak ose aspak i njohur dhe ndër poetët, le më ndër lexuesit e
dashamirësit e poezisë. Unë mund t’ju them se në çdo varg a strofë të këtij
libri shoh shpirtin e një populli të revoltuar, që vlon si llavë vullkani gati
në shpërthim. Vargjet nga “sipër” ngjajnë si gurë mali, hirtësuar nga erërat e
shekujve por po të vesh dorën përmbi ‘to, ndjen dridhjen dhe nxehtësinë
vullkanore të pragshpërthimit.
Dhe të mendosh që këtë libër e ka
shkruar një djalosh njëzetvjeçar, filiz nga mosha, vetiu të lind mendimi se ky
poet është bekuar me talent nga zoti (jo Zeusi) dhe ka shumë për të thënë.
Seria e botimeve poetike të Sabit Rrustemit sikur na jep “të drejtë” për
mendimin që shprehëm.
Është koha që ky libër të ribotohet, të
shpërndahet e paraqitet për t’u njohur me vlerat dhe historinë e tij lexuesit tone,
sepse poezia shijohet duke e lexuar në libër dhe jo duke dëgjuar të flitet për
të. Është njësoj si me dashurinë që e jeton kur loz me vajzën që do dhe jo kur
dëgjon të flitet për atë.
Sarandë, më 18 Maj
2020
[1]Për herë të parë konceptin e mosplakjes së Zeusit e ka goditur Hollivudi me nje film të viteve të fundit ku tregon luftën e Tezeut (djali illegal i Zeusit) me Hadin. Aty Zeusi jo vetëm që ishte plak i pafuqishëm, por pas triumfit të Tezeut, Zeusi së bashku Poseidonin,vdesin të dy (pa vuajtje) duke u thërmuar si rërë
[2] Sabit Rrustemi tregon në fb për këtë
poezi... Ishte pranverë e vitit 1984.Data s'më kujtohet. Banoja tek FONTANA në
Prishtinë, në një kompleks banesash, me poetin
Faruk Tasholli, i cili ishte atë kohë redaktor kulture në "Bota e
re".E kisha shkruar këtë poezi dhe i a kisha lënë mbi tavolinë.E isha
nisur për në shtëpi. Ishin ditët e vikendit......kur ish kthyer pasdite dikur
vonë, Faruku kish parë poezinë, e kish lexuar dhe pa lejen time, natyrisht,
kish vendosur për ta botuar nën emrin e dajës
Isa Ajeti, të cilin dhe ai e njihte, meqë mua nuk më lejohej atë kohë të
botoja në asnjë gazetë... A, unë s' dija gjë...Me të dalë "Bota e
re", Mirko Gashi, një lexues i pasionuar i saj, merr gazetën dhe se si
ndalet tek kjo poezi.E intrigon si duket dhe titulli "KARTAGJENA".
Dhe pa një pa dy me gazetën nën sjetull, shkon në redaksinë e
"Botës..." ku e kërkon Farukun."Më thuaj pa rrena, a është kjo
poezi e Sabitit"?
Faruku
hamendet."Baca Mirk, po e ka emrin, shihet e kujt është"!
Ai nuk lëshon pe..."Unë e lexova emrin dhe
mbiemrin...e lexova edhe poezinë...po, më trego drejt, a është e Sabitit"?
Faruku më s'ka se si t' i jap lak..."Po, baca
Mirk, po...
"E di unë, e di...po e njoha që ish e
tij"...
[3]Te Libri i dytë, i shkruar, rishkruar e përpunuar gjatë kohës që
nuk kishte të drejtë botimi ( maj 1981 - maj 1990), është e njëjta fshikullimë
kundër pushtetit të kohës, ku, një pjesë e këtyre poezive, si “DIKU MË PRET NJË
LULE”, “RIZGJIM I DJAJËVE”, “PIKLA MËRGIMI” etj., ishin botuar mes viteve 1977-1981...po,
pas këtij viti, vetëm me shifër si rasti i poezive fituese në konkurset anonime
letrare, “PYLLI I BRINJËS” ( 1984 ) dhe
“KËPUCËT NË MENOPAUZË”, po edhe me pseudonym ( 1984 – 1988 ).