Kadri Tarelli: ‘’Dantja dhe të tjerë...’’

“DANTJA DHE TË TJERË…….”

Korifenjtë e letërsisë, në syrin e Shpendi Topollaj

Nga Kadri Tarelli

Para pak kohësh, në ditët e parë të pranverës 2020, Shpendi Topollaj, shkrimtar, kritik dhe studiues i njohur, në kolanën e 50 librave, pas librit “Esse. Rreth shprehjeve mitologjike”, shtoi më të fundit botim, “Dantja… dhe të tjerë”, ku ka përzgjedhur korifenjtë e letrave, ndër shekuj: Dante, Petrarka, Bokaçio, Shekspiri, Hygoi, Pushkini, Tolstoi, Esenini, Cvajgu, Eminesku, Shollohov, përfshi edhe shkrimtarët tanë: Fishta, Lazgushi, Kadareja e Dritëro Agolli, etj, etj.

Që nga titulli në ballinë dhe portreti serioz i Dantes, kuptojmë, se kemi të bëjmë me një libër studimor të përmasave të mëdha, që do ta quaja pa frikë një antologji letrare, sepse flitet për disa nga figurat më të njohura të letërsisë botërore, që ndikuan fuqishëm në kulturën e vendit të vet, përfshi edhe në kulturën e popujve të botës, mes tyre edhe në botën tonë shqiptare. Megjithatë ia lemë lexuesit mëndje ftohtë, të vlerësojë e të vendosë.

Jam matur disa here të shkruaj për këtë libër dhe jam tërhequr, pasi kam gjykuar se mos bie në përsëritje të fjalës dhe mendimit, meqenëse janë shumë autorë që kanë shkruar për Shpendin dhe librat e tij, mes tyre edhe unë. Bie fjala, stili i rrjedhshëm i fjalës artistike, mendimi i ngjeshur me shumë filozofi brenda, analiza e hollë e kohës dhe rrethanave të ngjarjeve të ndodhura, gërshetuar me shprehje e mendime të shumta nga filozofët e mendimtarët më me zë nga bota mbarë, të futura aq lirshëm në shkrim, sikur bota dhe koha është shkrirë në një të vetme, me personazhin, Dante dhe të tjerë. Të gjitha këto falë kulturës së gjerë dhe kujtesës së paimagjinueshme të autorit, për t’i përdorur me mjeshtëri të pa krahasueshme dhe të pa ngjashme me autorë të ndryshëm, të vjetër dhe të rinj, duke shtuar në fjalën e tij edhe hollësi të tjera, të hedhura e të mbledhura me kujdes në kohë të ndryshme, madje edhe në kohën tonë.

Një vështrim i shpejtë i emrave të të shumë-njohurve, na fut në mentalitetin e periudhës që jetuan dhe vepruan. Ku nuk munguan talenti dhe vullneti, lavdia dhe ndëshkimi, fitoret dhe humbjet, përpjekjet dhe vështirësitë, mundimet e tundimet, përplasjet, kundërshtitë, dëshirat, dashuritë, intrigat dhe pabesitë e sundimtarëve, pushtetarëve, ziliqarëve, tradhtarëve, cinikëve, të pa aftëve, të pasurve, të varfërve dhe njerëzve të thjeshtë, që i kënduan  me shpirt magjisë dhe artit të fjalës, duke i bërë pronë të tyre, në krenarinë kombëtare.

Pa u njohur me përmbajtjen e këtij libri të magjishëm, kam përshtypjen se të gjitha sa numërova më lart, kanë ndodhur veç e veç për secilin, si të thuash në botë të veçuara, dhe të gjitha u janë shënuar në “pasaportën” e secilit. Por kur i kemi bashkë në një libër të vetëm, bindemi se bota kështu ka qenë që në lashtësi, me të gjitha të mirat, bukuritë, dobësitë, mangësitë dhe fëlliqësitë e saj. Çuditërisht nuk ka ndryshuar asgjë! Ajo përsëritet në përmasa të ndryshme, në vende të ndryshëm, në kohë të ndryshme dhe nga njerëz të ndryshëm. Besoj se kjo përbën një vlerë për këtë përmbledhje libri kaq të arrirë, në shërbim të lexuesit.

Besoj se është e tepërt të komentoj secilin nga korifenjtë e botë së letrave, sepse Shpendi i ka gdhendur e qëndisu portretet e tyre, aq bukur dhe  me aq shumë dashuri, sa kam frikë se i dëmtoj apo shëmtoj. Veç dua të ndalem tek diçka të veçantë, që autori e vendos në libër më shumë kujdes: Jehona e tyre në jetën dhe kulturën shqiptare, si një dhuratë perëndie dhe si domosdoshmëri jetike e kohe, në përmbushjen e boshllëkut artistik e kulturor, të shkaktuar nga prapambetja dhe sundimi qindra vjeçar. Ja si shprehet autori: “Duke i mbyllur këto shënime, dua të shtoj, se poetët e përmasave të mëdha, mbeten ura të fuqishme, që lidhin ishujt e popujve të qytetëruar”.

Janë pikërisht këta gjigandë të letrave, që e nxorën në dritë botën dhe e ndryshuan atë, duke i dhënë një shkëlqim të ri. Janë intelektualët tanë, poetët, përkthyesit e jashtëzakonshëm, që i bënë ata të flasin shqip, nga një herë më mirë se në gjuhën e tyre amtare. Besoj se e vlen një citim i vogël nga Shpendi: “Në vendin tonë, Tolstoi filloi të flasë shqip, aty nga viti 1930, kur edhe letërsia jonë po merrte një hov të ri”. Mbase edhe këta tanët ishin poetë po kaq të fuqishëm e të mëdhenj, që e ndjenin në shpirt frymëzimin dhe frymën poetike te kohës, që ngacmonte e drithëronte edhe shpirtin e madhërishëm të popullit tonë të shumë vuajtur. Bindemi kur lexojmë këto vargje të Pushkinit, që sikur i ka shkruar enkas për ne shqiptarët, të sjella kaq bukur në shqip nga Lazgushi ynë: “Mos u ngrys prej dëshpërimit/ nëse jeta të gënjen./Hesht në ditën e trishtimit,/ rishmëz ditë e gazit vjen”. Ja pse, diku si shkarazi, Shpendi ve në dukje edhe talentin edhe forcën e falës së poetëve tanë, duke i vënë ballë për ballë gjigandët, me poezitë e tyre, duke i lënë lexuesit të drejtën të bëjë krahasimin dhe vlerësimin.

Kjo ishte edhe arsyeja që këta libra, mbaroheshin pa u vendosur nëpër raftet e librarive. Ja si shprehet diku autori: “Prisnim në radhë, ditën që furnizohej libraria”. Këtë detyrë të pa detyruar dhe meritë vetjake të përkthyesve shqiptar, Shpendi e ka vendosur me shumë maturi dhe në masën e duhur, duke na thënë, se kështu do të ndodhte dhe kështu ka ndodhur. Nuk kemi pse çuditemi, veç duhet të krenohemi dhe lumturohemi për vlerat letrare e filozofike të tyre, që u bënë pjesë e kulturës sonë, pjesë e shpirtit tonë. Besoj se në heshtje autori, nëpërmjet citimeve dhe poezive të tyre që këndojnë aq bukur në shqip, sikur u thotë përkthyesve të rinj: “Mësoni nga ata “të vjetrit”, sepse ata bënë një “shkollë” të madhe të shqipërimit.

Nëpër faqet e këtij libri, lexuesi do të gjejë “cikërrima”, që e ndërthurin botën me mjedisin shqiptar. Çuditërisht, po ja që kështu ndodh në këtë botë, që nuk qenka kaq e madhe sa na duket. Ja çka thotë Shpendi: “Ndihem mirë kur e mendojmë, se akademiku shqiptar Selman Lameborshi, kur e pa se pishat e bardha, që e rrethonin shtëpinë e Leon Tolstoit u thanë, i porositi ato në Shkodër, prej nga iu dërguan me avion dhe, pasi i mbolli dhe u rritën të shëndetshme, i bëjnë hije atij vendi të shenjtë”.

Në këtë përmbledhje autori nuk mund të linte jashtë tij edhe disa nga përfaqësuesit më në zë të letrave shqipe, si Fishta, Lazgushi, Kadare dhe Agolli, të cilët i nderon deri në adhurim. Kënaqësia është e dyfishtë, jo vetëm për jehonën veprave të tyre, por sidomos me vogëlimat e përjetuara në takimet, bisedat dhe diskutimet, përfshi edhe shakatë dhe humorin para  gotës së rakisë, kur ka rastisur të jenë bashkë në një tavolinë, si me Kadarenë ashtu edhe me Driteronë. Besoj se gjithkujt i pëlqen të zbulojë diçka nga jeta e tyre, nga huqet dhe marrëdhëniet me të tjerët, me familjen, me shokët, me politikën, me të përkëdhelurit dhe të ndëshkuarit nga sistemi, etj. E panjohura na shtyn, që të gjejmë diçka edhe nga vetja, në sjelljet, qëndrimet dhe veprimet e këtyre njerëzve të mëdhenj, që janë të tillë në letra, por që janë njerëz po kështu si ne.

Një veprim i pëlqyeshëm i autorit, është përfshirja në këtë përmbledhje edhe të librit “Blloku”, të mjekut të nderuar Isuf Kalo. Janë dy shkrime interesante: e para analize dhe kritikë ndaj veprës edhe e dyta, një replikë, besoj e duhur në zallamahinë e thashethemnajës shqiptare, kur si të shtyrë nga dikush, merremi me personin dhe jo me veprën, kur bëjmë kompetentin edhe kur nuk e kemi lexuar librin, etj. etj.

Këtu, secili nga ne mund të ketë dhe të mbajë qëndrime të ndryshme. Do të ishte keq sikur të gjithë të mendonim njësoj, apo të vishnim kostum një ngjyrësh dhe këpucë të një numri. Unë e përgëzoj për këtë veprim të matur e të mençur, pasi mjeku, Dr. Isuf Kalo, pavarësisht se nga profesioni nuk i përket sojit të letrarëve, ka bërë një vepër, që edhe kundërshtarët nuk gjejnë vend të fusin një gozhdë. Për këtë më mjafton të përmend falët e Profesor Agron Fico, shkruar në artikullin e tij kritik: “”Blloku” i Isuf Kalos dhe misteret e Enverit”, botuar në gazetën “Telegraf”, ku me sinqeritet të merituar, thotë: “Ky botim provon, se edhe në Shqipërinë tonë, mund të shkruhen dhe të botohen libra të cilësisë dhe nivelit evropian”. S’ka më bukur, kur të mëdhenjtë vlerësojnë të mëdhenjtë!

Unë pata fatin ta lexoj librin “Dantja….. dhe të tjerë”, që në dorëshkrim dhe këshilla ime ishte, që të mos ngutej për ta botuar. Disa shkrime të fund-librit, mund të ishin lënë për një libër tjetër dhe në vend të tyre të vendoseshin të tjerë autorë të mëdhenj të letërsisë. Shpendi nuk më dëgjoi! Atij i falet, pasi është kolonjar kokëfortë, por vura re se diçka i lindi në mendje: Të vazhdojë më tej kolanën e Korifenjve.

E rrëfej këtë ndodhi, pasi Shpendi, si kalimthi vetëm sa na thotë se po punon për një libër të ri. Dhe, si pa pritur, pas do kohësh na jep në dorë librin e botuar. Na le pa fjalë, pasi ç’ vërejtje mund t’i bëjmë në këto raste? S’kemi ç’ themi, e ka huq të vjetër. Gjykoj se është huq i bukur, që e lezeton shpirtin e tij poetik, njerëzor dhe fisnik.

Urime Shpendi, për krijime dhe botime të tjera!

Kadri Tarelli

Durrës, më: 18, fillim pranvere, 2020.