Baki Ymeri: Univers vlerash lirike të mërgatës

Ramadan Kovaçi vjen me një lirikë të qetë e të brishtë, briliante dhe interesante, por herë pas here edhe me shpërthime satirike në adresë të politikanit shqiptar me mentalitet ballkanik të përtacisë, të karierizmit dhe interesit personal: “Gjeth i zverdhur nëpër degë/ Rrahur nga erërat/ Të vyshkur deri në infinit/ Fjali e varur/ Në sintaksën e pashkruar// Në asnjë stinë/ Nuk u ngrit në varg të fjalës/ Më mirë është/ Të bëj paqë me vdekjen!” (Si gjeth). Populli e përjeton varfërinë më keq se në kohën e Titos, ndërsa politikanët e Iliridës sorrollaten në kotarin e partisë së derrave! Jo për të gjithë e kemi fjalën, por fjalën e kemi për ata që premtojnë dhe nuk veprojnë. Të jetosh, thot poeti? “Nuk është vdekje/ Ajo/ Kur flet me diellin/ Në agimet e bardha// Edhe në gur e lapidar/ Me epitaf lirie// Pa emër është ai/ Që vdes me këngën/ Në rasën thirrore!// Lakon nëpër rasa/ Kohën/ Si heshtjen biblike!”

Fikrije Bylykbashi është simboli i hijeshisë ideale që na ofron një lirikë të butë e të ndjeshme. Senzualiteti i saj del në pah kur dialogon me universin e vetmisë: “Atje ku terri nuk ndahet nga drita/ atje ku s`ka asnjë kufi/ një forcë e madhe, ajo që ndan shpirtin nga trupi/ më perplase në universin e vetmisë./…/ atje ku çdo gjë është mjegull./ Eh, sikur të kisha një meteor/ për ta strehuar në qenjen time të boshatisur/ sikur yjet të marrin flakën e dhimbjes sime/ do t’i shtonin  jetë dritës së tyre!” (Nëntori në një tjetër botë). Ndërmjet femrës që hidhet në valet e jetës dhe ujit, krijohet një lidhje esencialisht kosmike. Disa nga piktorët e mëdhenj evropianë, e kanë imortalizuar poezinë e femrës që lahet në valët e fjalëve: “Unë dëgjoj thirrjen e qetësisë nga një botë/ Më të thellë se kjo!”. Imagjinata e saj është e bujshme. Ajo e shndërron esencën e mendimit në një përrallë të dukshme që t’i përkujton fjalët e filozofit francez Gaston Bachelard (1884-1962): “Në fillim ishte fjala, fjala që bëhet ujë”. Gruaja flet për vetëveten kur e mund frikën duke e përfytyruar botën tjetër. Ëndërrimet e poetes shëmbëllejnë me një dhunti frymëzimesh pranverore që i freskon faqet e kësaj antologjie.

Për Ramiz Kuqin kemi theksuar paraprakisht se është poet i dhimbjes dhe dashurisë, i implikuar shpirtërisht për përshkrimin e ngjarjeve të jetës si një aventurë e shkrimit, çdo varg i tij duke patur një kuptim të veçantë. Autori nuk ka frikë, as nga varfëria dhe as nga vdekja, sepse ”poetët janë lajmëtarë të agimeve të bardha”. Sipas Agim Vincës, ”nga pikëpamja e konceptit krijues, kjo poezi sillet mes lirikës si ditar intim i poetit dhe poezisë, si vetëdije e ekzistencës kolektive.” Janë përfshirë në antologji një cikël poezishë të mbrujtura me metafora e trope dhe figura tjera stilistike që e anashkalojnë sentimentalizmin dhe nostalgjinë, rimën klasike dhe monotoninë. Ramiz Kuqi është poeti i stinëve, misionar i mallit dhe nostalgjisë, poeti i detit dhe i valëve të fjalëve. Fjala e tij ta përkujton moshën e fëmijërisë me dimensione homerike të një kohe të qetë, si një hyrje e dalje nga një parajsë e humbur, diku, në brigjet e fshatit, ku ka lindur përjetësia, si në një baladë ku  “Ditën i kryqëzojnë fjal?t/ Si penjtë nëpër rruza/ Për t’i qepur vrimat e holla/ Të pullave nëpër këmisha”. Kontributi i Zt. Kuqi për realizmin, respektivisht redaktimin e kësaj vepre, është i jashtëzakonshëm.

Mirvete Mehmeti vjen para nesh si një dritë hyjnore duke ëndërruar rrugët e jetës dhe rrugët kthimit, rrugë me kthesa të panumërta “gjarpërore”: “Me bashkëdyzime kimike t'kurrje e bymime/ si një pëlhurë shtrihet/ as s’e paloj dot/ as s’e veshë dot/ si mbi një shirit qylimi/ zgjatet para meje/ sa gjatë/ dhe sa larg/ kjo rrugë kthimi” Në vargjet e kësaj poeteshe të talentuar shungullojnë valët e jetës dhe dallgët e detit: “Britmat e detit kur plasin/ zërin, përveç gurëve/ askush se dëgjon,/ varkën në mes të ujit/ vala me përkundje dhelpërake/ e përmbysë, pak pa mbërri në breg.” (Kohë e ikur)

Avni Agushi e ndjen veten i huaj në dhe të huaj. Ai bredh rrugëve të mendimit “Për ditët në kalim/ Kur kjo jetë u ngjiz/ Që në te sajin fillim/ Dielli perëndoi/ Edhe më nuk agoi.” Dhe më tej: “Unë vazhdoj rrugën/ Nëpër terr/ Porse shpresën ruaj/ Se do t’i vijë fundi kësaj jete/ Në këtë vend të huaj/ Që a ka emrin ferr.” Avniu i përshkruan me një hijeshi që i ka hije traditat e lashta shqiptare: “Të ofrohemi pranë njëri-tjetrit/ Si kurrë më parë/ Ashtu siç ishin të parët tanë/ Besnikë, trima e bujarë.” Sipas tij: “Besa, trimëria e miqësia/ Çdo herë kanë qenë traditë/ Në trojet e shqiptarëve/ Ushqim për breznitë.”

Imri Trena vjen me një potencial të veçantë dhe me një gamë këngësh lirike ku defilojnë pritjet biblike dhe mitologjitë me konotacione hulumtimesh e kërkimesh: “S´çuditem kur kërkojnë manushaqen,/ se edhe ashtu mes ferrash është e bukur,/ jam si ai që edhe pas të çjerrash,/ me më të bukurën lule ndjehet i lumtur!” (Kudo të kërkoja). Autori krijon me elegancë vargje meditimesh të bukura poetike me aromë manushaqesh në një liman pritjesh, atje ku i premton të dashurës së tij se do t’i mbetet besnik derisa të vdesë.

Një karakteristikë e këtillë për poezinë vlen edhe për një poet të talentuar kosovar me banim në trojet e Skandinavisë: Naser Xani, shqiptari që mediton, ëndërron dhe shkruan. Vargjet e këtij poeti mërgimtar gërshetohen me trupin, shpirtin, zemrën dhe gjakun e Kosovës. Naseri e ka këtë forcë magjike për të na dëshmuar se e njeh mjeshtrinë e artit për të krijuar art. Ai nuk inkorporohet në kategorinë e romantikëve të ngujuar në shtëpi, por din të shtegtojë rrugëve të jetës dhe brigjeve të vendlindjes ku e inspirojnë ujërat e përbujshme të Ibrit: “E ndjej se diçka më rrah në zemër/ Shpirti nga gjoksi do të dalë/ Larg jam tretur Ibër e Kosovë/ Shoh se nga gjiri i dheut lind një strall”. Dhe më tej: “Natën më bart era në fshatin ku u linda/ Më duket se dëgjoj siç bie një fyell/ Buzëqeshur i flas qytetit ku u rrita/ Në çdo cep të tokës  zbret dielli i ngrohtë”.

Majlinda Trena ka një spektër dëshirash të panumërta. Njëra nga to është dëshira për të qenë lumë, ta ujisë trollin e Kosovës. Ajo ëndërron të jetë piktore, apo dallëndyshja e parë e pranverës që i këndon “Kosovës së shenjtë Dardane”. Autorja zotëron mjeshtrinë që t’u thurrë vargje dëshmorëve të kombit: “Në syrin e Kosovës sime/ lot mos pafsha kurrë.” Mërgimi për Majlindën është “ferri i kësaj bote”: “Emri iu harroftë përjetë/ jetë mërgimtare si shumë tjerë/ po bëjë këtu edhe vetë.”. Ajo shkruan me admirim për bukuritë e Kosovës, për fëmijët si zgjua bletësh, për zërat e tyre gazmorë, për ”bjeshkët e larta të Sharrit”, për ”petalet e luleve me vesë/ më t`shndërritshme se rrezet e arit”. Musa Ramadani i hap dritaret e jetës, por “asnjë njeri në pasqyrë s´shihet”. “Fillova monologun monoton të ditës/ pa e ndarë asnjë fjalë nga fjalitë”. Dhe më tej: ”duke e parë vetëvetën/ thash lutjen e ditës/ "nuk jam ëngjëll"/ por kam duar të ngrohta/ e mund të të dhuroj pak pranverë/ të pranverës së vonuar”. Në shtegtimet e tij lirike duket ”nata pa yje”. Në një port të Baltikut pa valixhe në dorë, e ndjen veten si fëmijë, në udhëtimin e pakthim.

Sahit Shala i këndon bukurisë me gërsheta si fije mëndafshi: “Me atë zë si zogu i verës/ Kur cicëron me ëmbëlsi/ Kur ofron në shteg t 'oborrit/ Çelin lulet me shpejtësi”. Poeti mediton dhe shton: “Erdha në ëndërr të te takoj,/ Por ti në gjumë të thellë më ishe/ Një shpirt të qetë s'bën ta trazoj/ Me atë butësi në fytyrë që kishe”.  Shala e ndjen veten si një romantik i vonuar: “Ish ditë pranvere, në mes të prillit,/ Kur unë po vija terë buzë gaz/ Zogjtë këndonin gjer n'kupë të qiellit/ Ti po vrapoje, unë t? ndiqja pas.” Hatixhe Xani na sjell njërën nga poezitë më të bukura të kësaj vepre: “Sodis natyrën e bukur/ këtë vjeshte të hershme nordike/ gjethet ngjyrëverdha bien ngadalë/ si trajtesë e çuditshme, vrasin (edhe) zemrën time/ që në heshtje malli/ then harenë e vullnetin tim/ për të nesërmen e bardhë.” Poetja e ndjen dashurinë si një metaforë shpirti. Imagjinata e saj të josh kur lexon vargje si këto: “Kanë ikur mëngjeset e mia/ me buzëqeshje të blerta të ëmbëla/ si ngjyra e dhimbjes së këtyre gjetheve/ që bien trotuareve heshtur/ si rrezet e freskëta (mëngjesore)/ që muzgu i fashitë/ si këngë e bilbilit që ikën në shtegtim.”

Lulzim Gashi vjen me poezi kushtuar klasikëve tanë të pavdekshëm, Drenicës kreshnike, dëshmorëve të kombit: “Mbi trupin tënd liri/ Të na ndajnë nëpër zona gjeografike/ Gjuhën e nënës të na e ndalojnë/ Qiriun e Naimit të na e mbyllin/ Vatrën e dritës së shekujve/ Këtë diell që shpërndan dritë/ Mbi tokën time të përgakur”. Dhe më tej: “Nënë Dardani/ Hape këmishën tënde të shkronjave/ Të valojë flamuri im i betejave/ Më prit nënë Shqipëri/ Shtatë thuprra t’i bëj një/ Një zë/ Sa shumë plagë mbi supet tua!” Poeti mediton për shtegtime rrugëve të dritës, për ta kaluar lumin e madh që na ndan, për rënie e ngritje plisash: “O ju male me shumë degë të ndara/ Si një anije  që lundronte nëpër furtunë/ Sa fortë ju goditën vetëtima... u hapën të çara/ Një hije e trishtë na përcolli mbi ne s’u ndal asnjë dhunë/ Ja erdhi pranvera na u kthyem nëpër kullat tona/ Kjo tokë e gjakut brez pas brezi e jona!”