Timo Mërkuri: Tjetërsimi i thelbit të një problemi

Tjetërsimi i thelbit të një problemi.

Nga Timo Mërkuri

Ka ca kohë që në shtyp është rindezur debati  “polifoni apo iso-polifoni”, origjina e saj nga vajtimi dhe roli i një akademiku në shpalljen e kësaj kënge si kryevepër e njerëzimit, marrë në mbrojtje nga UNESCO. Debati mori një shtrat më të gjërë nga botimi i librit  “Tjetërsimi i polifonisë shqiptare” i   studiuesit Fitim Çaushi, i cili në mënyrë kategorike kundërshton emërtimin iso-polifoni, origjinën e këngës nga  “gjëma”, “e qara me botë”, ndërsa pranon origjinën e saj nga vajtimi dhe  ritet mortore, si dhe anatemon në 140 faqet e librit  akademikun  prof. Vaso Tole  si “ prurës i të keqes” në folkloristikën shqiptare.

Duke qënë se mendimin e mësipërm për   këngën tonë popullore e mbajnë edhe shumë  persona të tjerë, emrat e të cilëve i përmënd në faqet e librit të mësipërm edhe autori, duke qënë se disa herë kam çfaqur mendimin tim në mbrojtje të  emërtimit  iso-polifoni të kësaj kënge, në lidhje me origjinën e saj nga vajtimi dhe ritet mortore, duke vlerësuar si faktor dytësor emrin dhe rolin e akademikut të nderuar prof. Vaso Tole në njohjen e këngës sonë si kryevepër e njerëzimit dhe marjen e saj në mbrojtje nga UNESCO, e quaj më se normale që në debatin e lindur të ndaj me debatuesit mendimin tim, duke i ftuar  me mirësjellje në mirëkuptim. Kjo edhe për faktin se në  anën e mbështetësve të tezave  të pasqyryuara në librin e z Fitim Çaushi bëjnë pjesë edhe personalitete të artit dhe kulturës sonë, të cilët gëzojnë respektin tim.

Dhe mendimin tim do ta përqëndroj pikërisht në  tre probleme dhe konkretisht:

1-Çfarë është kënga jonë popullore( shumëzërëshi), këngë polifonike apo iso-polifonike, për të mbritur më pas te emërtimi i saj si këngë polifonike apo iso-polifonike.. Mendoj se kështu duhet të shtrohet problemi dhe jo të përqëndrohet debate …pse e quajti iso-polifonike prof. Vaso Tole.

Për të aritur në një konkluzion të drejtë le ti referohemi historisë të emrit.

a-Nëpër shekuj, të parët tanë e kanë quajtur këngën popullore shumëzërëshe me emërtimin popullor…të kënduar vën(d)çe..në kuptimin e këngës së vendit. Deri në ditët tona mund të dëgjosh nëpër fshatra të thella të labërisë shprehjet …hajt tja marrim një vënçe, dhe pas kësaj shprehjen kuptimplote…mbamani djemoo, duke nënkuptuar  mbajtjen e isos nga të pranishmit. Pleqtë e moçëm  të këtyre fshatrave nuk e kanë njohur dhe as e kanë përdorur  emërtimin “polifoni”, por fjalën “iso” e kishin  në majë të buzëve.

b-Emërtimi “polifoni” nuk është një emërtim popullor por ështe një emërtim  i vendosur nga intelektualët dhe studiuesit e huaj dhe  shqiptarë rreth viteve 40-50. Mund të gabohem në datën, por sidoqoftë ky emërtim është shumë i ri përballë moshës së këngës sonë popullore. Kënga jonë popullore ka jetuar shekuj me emrin e saj “kënga vën(d)çe” dhe vetëm 70-80 vjet me emrin e pagëzuar “polifoni”.. Pranimi masiv i këtij emri në kohën e “pagëzimit” ka disa arsye, ndër të cilat mund të përmëndim respektin që gëzonin intelektualët në popull, mbështetja institucionale e shtetit monist me organizimin efestivaleve lokale e kombëtare, fakti që ky emër kishte një përdorim ndërkombëtar, fakti që ishte një emër kuptimplote dhe “elegant” për tipin e këngës sonë popullore etj etj. Por ama ky emërtim nuk e zhduku emërtimin popullor…vën(d)çe… dhe ca më pak të kishte ndonjë ndikim te emri “iso”..

c-Por nuk duhet të harojmë se fjala “polifoni” është një fjalë e huaj dhe kuptimi i saj nuk kufizohet vetëm te kënga  jonë popullore, por ka një shtrirje e përdorim më të gjërë. Fjala “poli-foni” do të thotë  …shumë-zëra duke nënkuptuar  zëra njerëzish  apo zëra muzikore. Pikërisht këtu lind edhe problemi i këtij emërtimi.

-Duke qënë një emër i huaj, nuk i ri komod si emër këngës sonë popullore, pavarësisht se përkthimi në shqip i saj mbush gjithë konturet e emërtimit në shqip të tipit të këngës sonë popullore, si këngë shumëzërëshe.

-Me këngë shumëzërëshe, polifonike, janë edhe disa tipe këngësh që s’kanë asgjë të përbashkët me këngën tonë popullore, veç faktit që këndohen nga shumë zëra njerëzore dhe muzikore si ..hymnet, marshet etj..

Pra, “polifonia”, në kuptimin e shumë zërave të këngës apo të të kënduarit, nuk është karakteristikë vetëm e këngës  popullore. Këtë karakteristikë e paskan edhe  këngët- marsh apo këngët- hymn.

-Dhe duhet të pranojmë se këtë karakteristikë e kanë këngët-marsh apo këngët-hymn edhe të popujve të tjerë. Mjafton të dëgjoni hymnet kombëtare të shteteve të tjera për tu bindur për këtë fakt.

-Duke ndjekur  emissionet televizive të tipit “Vende dhe popuj” na ka rastisur të shohim   pjestarëve të  fiseve zezake, të këndojnë së bashku  në gjuhën e tyre, duke vallzuar në formë rrethore.. Kënga e tyre është shumëzërëshe, në kuptimin se këndohej nga shumë  zëra njerëzish me shumë zëra muzikore, pra ajo ishte një këngë “poli-fonike”.

-Edhe fshatarët e rrethinave të Ulan Batorit në këtë formë “polifonike” këndojnë.

-Në qoftë se do ndjekim grupet folklorike të vendeve të ballkanit, do të konstatojmë edhe te këto grupe praninë e “poli-fonisë”, pra të kënduarit në grup, me shumë zëra  muzikorë.

-Të sqarojmë  se, në të gjithë shëmbujt e mësipërm të këngëve “polifonike” të popujve të ndryshëm, dallohen nga kënga jonë popullore edhe nga fakti se tek shumëzërëshi nuk funksion sit e kënga jonë popullore , në   rolin e  marësit, hedhësit, pritësit e prerësit, por edhe tek ato këngë janë funksionalë rolet e shumëzërave muzikorë, të ndryshëm nga roli dhe funksionet e zërave të këngës sonë. Por ama, ato zëra egzistojnë dhe janë funksionalë në këngët e atyre popujve. Pra ato këngë janë …poli-fonike…

-Në qoftë se do  mbeteshim detyrimisht te emërtimi “polifoni” për këngën shqiptare, atëherë do ishim të detyruar të shtonim cilësorin kombëtar “shqiptare”, duke e quajtur “polifoni shqiptare”. Jemi plotësisht dakort të quhet edhe kështu, por duhet të jemi të ndërgjegjshëm se problemi vijon të mbetët. Cila është e veçanta e këngës sonë “polifonike shqiptare”, ajo që dëshmon lashtësinë e kësaj kënge, ai “diamant” që i shton  vlerën kurorës mbretërore të këngës sonë popullore dhe që ka detyruar  popuj, kombe, personalitete të kohësve të kthejnë kokën nga ajo. Ajo që së fundi tërhoqi vëmëndjen e UNESCO, e cila zgjati dorën e saj për ta marë në mbrojtje  këngën.

Nuk ma mer mëndja se ndonjeri do thotë që … kjo e veçantë…është marësi, hedhësi, pritësi apo zëri brilant i këngëtarëve të grupit. Bota ka këngëtarë me zë më kumbues e melodioz se këngëtarët e grupeve tona popullore, por ja që kënga jonë popullore u muar në mbrojtje nga UNESCO. Dhe jo rastësisht.

ç-  Tek  këngët e popujve të tjerë mungon ajo që është e “veçanta shqiptare”, elementi bazë dhe i pazvëndësueshëm dhe  i gjithmon ndodhur në këngët tona popullore, iso-ja.

-Karakteristika e këngës sonë popullore është “iso-ja” e papërsëritëshme dhe e patjetërsueshme, ai rënkim popullor i ardhur nga vajtimi, që në hershmëri quhej “yso” dhe që është pikërisht “qielli” ku fluturon zogu i këngës,  deti ku ecën ania e këngës sonë.

-Është më i plotë emërtimi ‘’Këngë me iso’’ose ‘’Këngë iso-polifonike’’ sesa ‘’këngë polifonike’’.Po ç’farë është në vetvete kjo “iso” e famëshme.

Iso-ja në vetvete është si shtrati ku shkon lumi, herë  i ngushtë e herë i gjërë, herë i pjerët e herë i sheshtë. Iso-ja është e pranishme vetëm te këto lloj këngësh (iso-polifonike) dhe nuk tjetërsohet kurrsesi. As nuk mund të hiqet.

-Iso-ja është pashaporta  e identitetit kombëtar të këngës sonë popullore. Ajo është vetë shpirti i këngës, prandaj ajo asnjëherë nuk i ndahet këngës popullore. Të mendosh një këngë popullore pa iso, është si të  mendosh një trup të gjallë pa shpirt.

-Nuk ka këngë pa iso  në asnjë rast, ndërsa ka iso pa këngë.

Psh logatja, më shumë se tekst, është një iso rrënkuese, pas së cilës fluturojnë si  trumba zogjsh rrokjet e fjalëve, gati të padukëshme e të pakuptueshme.

-Shpesh herë kur kemi një grup të mirë mbajtësisht të isos, hedhesish  dhe pritësish, roli i marësist  bëhet vetiu sekondar, i dorës së dytë, aqë sa  ai e shpreh vargun në mënyrë recitative e jo duke e kënduar.. Ama një gjë e tillë nuk ndodh te mbajtësit e isos. Kurfarë recitativi nuk ka në mbajtjen e isos. Përkundrazi, marësi dhe zërat e tjerë bëhën sy e veshë për të mbajtur sa më mirë  e për të  shijuar ison.

-Dikur jam përpjekur të  argumentoj  se edhe kënga e famëshme e Tanës, nuk është gjë tjetër veçse …një tekst i mëvonshëm, hedhur si mantel mbi trupin e një iso-je vajtimtare, të  mëherëshme. Madje, kjo iso ka qënë shumë e herëshmë, ende  pa u shkëputur nga vajtimi.

-Iso-ja është më e vjetër se  kënga. Ajo është fara, nga e cila mbiu lisi i këngës.

Duke i hequr emërtimit të këngës fjalën “iso” është si ti  presësh lisit rrënjët.

Dhe unë ju them se lisit po i preve rrënjët, ai nuk është më lis, por brenda një vere quhet ...dru zjarri…

-Iso-ja dëshmon vjetërsinë (lashtësinë) karakteristike të këngës sonë popullore dhe indirekt  edhe stërlashtësinë e kombit tonë. Duke e mënjanuar këtë element, biem padashur në tezën  se….kënga jonë popullore është “e re” në moshë dhe për pasojë, mund të mos jetë e jona, por …shqiptarët “hajdutë”, kur kanë ardhur në këto troje, do e kenë vjedhur edhe këngën  nga popujt e tjerë, ashtu siç kanë të “vjedhur” edhe Heroin Kombëtar, madje dhe flamurin.

-Duke e mënjanuar iso-n, çfarë  gjëje shqiptare i mbetet këngës sonë popullore në emërtim? Duke dëgjuar  emërtimin “polifonike”, natyrshëm hamëndëson një lidhje llogjike me diçka greke. Por asgjë jo shqiptare nuk të ndjell emri  shqiptar i stërlashtë “iso”. Përkundrazi, hamendëson për diçka të stërlashtë shqiptare, pellazgjike. Akuza që i bëhet Vaso Toles si progrek sepse e ka quajtur këngën tonë popullore me emrin shqiptar “iso”, unë e quaj një lapsus dhe i ftoj autorët në një korigjim teksti. Të flasësh e të shkruash shqip, të emërtosh shqip vlerat e kombit tënd, të evidentosh  në nivele botrore vlerat shpirtërore të kombit tënd dhe tu “imponosh” institucioneve botërore njohjen e këtyre vlerave të kombit shqiptar, të emërtuara me emër shqiptar, kjo do të thotë që të jesh një shqiptar i madh.

-Iso-ja është vetëm shqiptare dhe asnjë  komb tjetër nuk e këndon dot si ne.

Janë bërë përpjekje nga këngëtarë të vendeve fqinje për të krijuar grupe folklorike të vendeve të tyre, për të kënduar këngët tona iso-polifonike. Kanë marrë  nëpër ato grupe edhe  këngëtarë emigrantë nga  vendi ynë, i kanë përkthyer mjeshtërisht tekstet e këngëve në gjuhën e tyre, por kanë dështuar pikërisht te “përkthimi” i iso-s dhe te  të kënduarit të iso-s.

-Iso-ja  shpesh herë  ka  një funksion më të gjërë edhe në vetë familjen e këngëve “iso-polifonike”. Psh, “iso-ja” e këngës himarjote, shpesh herë luan edhe rolin e refrenit (veç rolit të saj). Kjo duket më së miri të kënga “Vajzë’ e valeve”,”Kush është lule vilajeti”,”Nëntëqint e dhjetë viti” etj, këngë të cilat nuk kanë vargje  që të kryejnë rolin e  refrenit. Këtë rol e kryen vetë iso-ja, duke dëshmuar në këtë mënyrë edhe vjetërsinë e saj dhe të këngës sonë popullore.

-Iso nuk është e kushtëzuar nga marrësi. Marësi  është sinjali i nisjes së…anies nga porti, por iso-ja është deti nëpër të cilin lundron flota e këngës. Ania mund të nisë lundrimin edhe …jashtë portit, por gjithsesi nëpër det do të lundrojë.

-Po të shohim këngët e vjetra himarjote, marësi vetëm sa këndonte ( ose recitonte) gjysëm vargu, e shumta një varg të tërë. Gjithçka e mbulonte  iso-ja, nëpër të cilën ecnin marësi dhe pritësi, hedhësi e prerësi.  Vajz e valëve….këndon marësi dhe vetëm kaq. Këtu mbaron “mbretërimi” i tij. Më tejë,  kudo është mbretëria e iso-s. Dhe bukuria e këngës nuk është te teksti, as te zëri brilant i marësit. Bukuria e këngës është te iso-ja.

Ne që jemi ritur me këto këngë ju  themi se tekstet e tyre edhe i harojmë, por asnjëherë iso-n e këngëve himarjote.

Është iso-ja ajo që i  ka bashkuar bashkë në një grup marësin e hedhësin, pritësin e prerësin dhe nuk ka ndodhur e kundërta.

-Atëherë pyesim: në qoftë se këngës sonë  i heqim “iso-n”, ç’farë mbetet nga kënga popullore shqiptare. Nuk është teksti apo “polifonia” (shumëzërrëshi) magjia dhe pavdekshmëria e këngës sonë popullore, por është pikërisht ajo, me e lashta, më e pavdekëshmia, nëna e këngës, “iso-ja”. “Iso-ja” është lumi i lotëve që buroi nga sytë e nënave dhe krijoi detin e këngës.

-Prandaj kënga jonë popullore (shumëzërëshe) është në radhë të parë këngë me iso, sepse është këngë  thjeshtë dhe vetëm shqiptare, sepse është këngë e lashtë shqiptare, sepse ka lindur vetëm nga ritet mortore të vajtimit, duke patur si fillesë iso-n, sepse nuk është prodhim i shkollave apo laboratorëve intelektualë, sepse ajo iso-ja, i mblodhi bashkë të gjithë  zërat e tjerë të këngës, ashtu si nëna që mbledh në prehërin e saj fëmijët. Kënga jonë popullore është së pari këngë me iso dhe pastaj është polifonike. 

-Prandaj  dhe  kënga jonë popullore detyrimisht duhet të ketë në emërtimin e saj, emrin  dhe karakteristikën e origjinës.  Atë të “iso-s”.