Ismail Kadare: Libri, Gjirokastra, shqiptarët...

Shkrimtari i madh shqiptar, rrëfehet në spektaklin e njohur "E Diell", në "Top Channel" 

 

Shkrimtari i madh shqiptar, Ismail Kadare, në një rrëfim të gjatë dje, në spektaklin e njohur "E Diell", në "Top Channel", foli për Gjirokastrën, vendlindjen e tij, librin, lirinë, shqiptarët, Parisin etj. Megjithatë, përgjigjet e tij ndaj pyetjeve të prezantuesit të njohur, Adi Krasta, ishin në vetvete edhe një rrëfim fantastik për veten.

 

Dua të besoj që unë bëj pjesë tek ata që do të mundohen t‘i tregoj publikut elemente të vogla, në dukje të parëndësishme, por njerëzit herë pas here pyesin në ambientet e tyre private për Ismail Kadarenë. Fjala vjen... për shembull, Selman Ruzhdi ka shkruar që Ismail Kadare, Andriç, Markezi, janë të lidhur ngushtë me fatin e kombeve të tyre. Mua më duket shumë e fortë kjo dhe e vendos në vështirësi një shqiptar?

 

Koha kur shkrimtarët humbin shumë nga kjo ka kaluar. Zakonisht në Ballkan, shkrimtarë të njohur dhe që kanë marrë përsipër rolin e misionarit, kanë humbur shumë nga arti i tyre, d.m.th. kanë flijuar artin e tyre për hir të këtij roli. Është përgjithësisht një barrë e rëndë për letërsinë dhe është dëmtuese.

 

Në një intervistë të rëndësishme tuajën, që më ka impresionuar, më ka bërë përshtypje për vërtetësinë e patosin me të cilin ju keni folur, keni thënë një shprehje që më ka mbetur në mendje: "Unë nuk kam kontratë me popullin shqiptar për të qenë një njeri i mirë". Le të themi që kjo më ka befasuar dhe ka qenë një përgjigje e shkëlqyer. Në fakt, a ka një kontratë, sidoqoftë?

 

Nuk besoj se e kam thënë saktësisht kështu, për të qenë njeri i mirë. Nuk e di, diçka... Kam thënë që s‘kam një kontratë për të bërë këtë apo atë gjë që do ky popull. Këtë mund ta kem thënë. Madje, kam shtuar se, nuk jam zgjedhur me vota, se një shkrimtar nuk mund të zgjidhet me vota dhe nuk ka asnjë detyrim, para askujt, veçse ka detyrim para ndërgjegjes së vet, artit të vet në radhë të parë. Këtë e kam thënë, sepse shpeshherë nga shkrimtarët kërkohen gjëra të pamundura, kërkohet që ata t‘i përshtaten atij mendimi që ka lexuesi apo populli për ta. Po të ndodhte kjo, mendoj se do të ishte e mirë për ata, por ndoshta katastrofë për shkrimtarët.

 

Mund të konsiderohet që shkrimtari, me lirinë e tij i vë pak njerëzit e zakonshëm në një farë shqetësimi "sa i lirë është ai", përderisa krijon aq shumë dhe ka një përmasë të madhe?

 

Natyrisht që i vë. Shkrimtari i vë për disa gjëra, krijon ndoshta dhe acarim te njerëzit. I vë për disa gjëra të rëndësishme. Një nga ato është, p.sh., që shkrimtari në vendet totalitare quhet një fajtor, fakti që është shkrimtar quhet fajtor, sepse ai është individ që punon pa u konsultuar dhe këshilluar me askënd. Nuk përgjigjet para askujt, në qoftë se është shkrimtar i denjë për këtë emër dhe kjo gjë bie në kundërshtim me mendësitë që kanë këto lloj vendesh totalitare. Populli mësohet ta shikojë shkrimtarin si njeri-fajtor potencial dhe ai, e do, edhe e lexon dhe e përgjon nga ana tjetër. Kjo ka ndodhur me të gjithë shkrimtarët e shquar në ato vende që janë vërtet totalitare, ku ata mund të kenë mungesa në lirinë e tyre.

 

Kam lexuar një parathënie të një libri tuaj, shkruar nga një koleg që e respektoj, i cili kishte shkruar një gjë plotësisht të vërtetë: Ismail Kadare, që në momentet e para ka qenë një shkrimtar i pazakontë. Dhe kjo nuk më çudit. Por unë kam një pyetje për ju. Keni qenë ju një djalosh i pazakontë le të themi njëzet e ca vjeçar... Çfarë ju dallonte nga shokët tuaj?

 

Kjo varet nga qytetet ku kam jetuar, ku kam qenë. Deri në moshën 17 vjeç e gjysmë, kur kam mbaruar gjimnazin, kam jetuar në qytetin tim të lindjes, Gjirokastër. Natyrisht është një qytet allasoj, gjysmë i mençur, gjysmë i marrë dhe ndoshta kam përfituar nga kjo. Pastaj kam qenë student në Tiranë, ku ka qenë tjetër jetë, më pas student në Moskë, po një tjetër jetë. Kështu që jeta ime, ajo që thoni ju "djalosh", ka qenë në tri qytete të ndryshme, në tri tablo të ndryshme, që nuk i bashkonte asgjë.

 

Keni qenë ndër djemtë e zgjedhur, le të themi, në kuptimin që të bëni përshtypje, që të bini në sy, krijoni një lloj kurioziteti te miqtë dhe shokët, një lloj xhelozie...

 

Kjo po, sepse kur kam botuar librin e parë kam qenë në klasën e tretë gjimnaz dhe në atë kohë po të botoje një libër... e kam botuar në ‘53 ose ‘54, diçka e tillë. Librin e kam çuar kur kam qenë në klasë të tretë dhe ka dalë kur kam qenë në klasë të katërt. Në universitet kam qenë shkrimtar i njohur. Ndërkaq kam botuar librin e dytë kur isha në vitin e dytë dhe vetvetiu krijohet një njohje e tillë. Në Moskë gjithashtu... Libri im i parë i botuar jashtë shtetit, në Moskë kur kam qenë student. Zakonisht botimi im i parë quhen botimet në Francë, por në fakt nuk është e vërtetë. Kam pasur 2-3 botime në vende të tjera, por meqë ato botime nuk luajtën asnjë rol, apo jo të rëndësishëm për njohjen time ndërkombëtare, janë harruar tani.

 

Ju përmendet Gjirokastrën. Maks Velo është shprehur se kur ne e pyesim çfarë produkti është Kadare, ai thotë se Kadare nuk është një produkt shqiptar, nuk është një produkt francez, por është një produkt gjirokastrit. Tani ia vlen t‘ju bëhet një pyetje. Sa për qind gjirokastrit keni mbetur?

 

Maksin e kam mik, thotë gjëra shumë të mençura, por këtu nuk ka kuptim nocioni i shkrimtarit gjirokastrit ose jo. S‘është e vërtetë që jam produkt gjirokastrit. Sigurisht qyteti i lindjes luan një rol të jashtëzakonshëm, sikurse luan fëmijëria, sikurse luan shtëpia ku je rritur. Do të thosha se më shumë se qyteti vetë, ose bashkë me qytetin ka luajtur rol shtëpia ime, që ishte tipike e qytetit dhe që mendoj se luante rol për çdo njeri. Një shtëpi si të gjitha ato shtëpitë gjirokastrite, me atë arkitekturën e saj të brendshme, me pazakonshmërinë e saj, sigurisht që e zhvillonte mendjen e njeriut në drejtime të papritura. Pa qenë shkrimtar, mund të ishe thjesht qytetar, por mendja jote punonte në mënyrë artistike, ose në një mënyrë artistike që është afër delirantes, që është shumë e pakontrolluar.

 

Para disa ditësh ju u kthyet në Gjirokastër dhe e vizituat shtëpinë tuaj. Çfarë ndjesie morët, kur shikuat një shtëpi, që kam përshtypjen e njihni mirë. Dhe e dyta, ka një vend në atë shtëpi që e njihni vetëm ju, një e ndarë, një gjë mbrapa që hapet, një kanatë, që ka qenë sekreti juaj personal?

 

Natyrisht ka... Ka qenë një vend, meqë muret e shtëpisë kanë qenë të trasha, ku doja të mbyllesha, në një dritare që ishte në mur, e cila kishte një pjesë të qelqtë, kishte një kanatë që mbyllej nga brenda dhe në mes ishte gati një metër gjerësi. Kur isha i vogël më dukej si një kabinet shumë intim të mbyllesha aty. Ndodhej në katin e tretë, kishte dhe pamje të bukur. Atje kisha vënë dhe një ndenjëse të vogël, se mbaj mend mirë në ishte ndonjë tryezë a një gjë e sajuar në formë tryeze dhe aty kisha qejf të lexoja, apo të shkarravisja. Ato ishin shkrimet e para si të thuash.

 

Ju u kthyet në Gjirokastër këto kohë me një qejf, me një dëshirë, apo kishte diçka që sikur e bënte shumë pak ndoshta të komplikuar rivajtjen në shtëpinë tuaj?

 

Kisha njëfarë kohe që kisha vendosur se duhej të shkoja, sepse arkitekti i shtëpisë, i cili po e rikonstrukton, pasi ajo ka qenë shkatërruar dhe vitet e fundit kishte pësuar një fatkeqësi, donte të shikoja se çfarë kishte bërë. Pak a shumë e ka rindërtuar dhe donte patjetër që ta shihja. I kisha dhënë fjalën dhe kështu që e pashë shtëpinë time të komentuar nga arkitekti, i cili e njihte shumë mirë, sepse është nga lagjja. Arkitekti im banonte, jetonte në rrugën më të çuditshme të qytetit, në atë që quhet "Sokaku i të marrëve", ku në fund të saj, isha unë dhe zakonisht njerëzit që banojnë atje. Ndërsa tani i kam vënë re që e kanë me qejf, meqë thuhet se turistët tregojnë interes për këtë emër të çuditshëm, që nuk e shpjegon asnjeri pse është vënë, sepse atje mund të shkonte vetëm një i marrë, të ecte, apo sepse atje mund të ketë banuar, mund të kenë qenë banorët e çmendur, ose për ndonjë arsye tjetër.

 

Vetë jam kurioz, çfarë e shtyn atë popullatë të jetë cinike?

 

Ajo që quhet cinike, mendoj unë, më tepër se cinizëm është një ftohtësi në pamjen e gjërave. Ky qytet është dalluar për njëfarë rezerve, për një farë rezervimi të shfaqjeve të emocionit. E kam shkruar edhe në librat e mi, që Gjirokastra dhe gjirokastritët e mbanin veten për më të mençurit e Shqipërisë dhe besonin se ishin ashtu. Kështu që, kishin një pikëpamje të tyre për botën. Madje njëherë, kur kemi diskutuar, kam shkruar që ato gratë e vjetra, duke pirë kafenë, përdornin dylbitë, shikonin peizazhin dhe kjo quhej kafe me dylbi dhe njëherë u komentua kështu: këto janë gra me pikëpamje.

 

Me pikëpamje ishin, madje të zgjeruar...

 

Po, po, kjo gjë ishte e rrallë në Shqipëri për kohën, bëhet fjalë për gratë që kishin qenë vajza, ose gra të vjetra në kohën e Perandorisë Osmane. Gratë me pikëpamje nuk ishin kaq të shpeshta në perandori.

 

Të bën përshtypje që Gjirokastra në vetvete, pikërisht për këto arsye shumë interesante, ka pasur njëlloj izolacionizmi, sikur nuk përzihej me pjesën tjetër, njëri-tjetrin e ndihmojnë sidomos kur janë në qytete të tjera dhe menjëherë të vjen natyrshëm të bësh një pyetje: Në fakt është e kërcënuar Gjirokastra prej një lloj greqizmi që vjen nga poshtë?

 

Kjo është një gjë shumë kundërthënëse. Mund të duket kështu sot, por në kohën kur unë kam qenë atje, adoleshent, fëmijë, ka qenë e kundërta. Po të shikoje qytetin thoshe: si është e mundur që këtu banojnë vetëm njerëz të fisëm, ose në kuptimin me shtëpi të mëdha. Mendoje: ku janë të tjerët? Njerëzit e thjeshtë, pra nuk binin në sy. Një pjesë kishin pensione të larta dhe kishin prona në fshatrat afër, që ishin të banuara nga grekët, nga minoriteti grek. Kur isha fëmijë mendoja se Shqipëria e sundon Greqinë, sepse grekët punonin, ishin fshatarë, si të thuash, punonin në tokat e qytetarëve të Gjirokastrës, i kishin shtëpitë në tokat e gjirokastritëve dhe për mendësinë e qytetit, ishin si të thuash një popullatë e thjeshtë dhe ashtu ishin vërtet. Kjo ana senjorale e qytetit bashkuar me pronësinë, që ishte elementi ekonomik i rëndësishëm, krijonte idenë, sidomos te fëmijët e adoleshentët, që Greqia ishte nevojtare ndaj këtij qyteti, gjë që nuk ishte e vërtetë sigurisht, por kjo përshtypje krijohej. Plus kësaj, e gjithë kjo u shoqërua me një mjerim që i ra Greqisë gjatë luftës, ku mijëra e mijëra grekë, në zinë e luftës, kalonin në Shqipëri dhe kryesisht në Gjirokastër, të dërrmuar, të leckosur, lypnin për të ngrënë dhe kjo e theksoi edhe më tepër.

 

Në çështje të marrëzisë, në "Darkën e Gabuar", ka personazhe shumë interesante, Remzi Kadareja, ju flisni pastaj për fisin e nënës suaj, të babait... Pra, më në fund vijnë Kadaretë në librat tuaj "fiction". Ia vlen të thuhet më në fund se pse nuk e keni bërë përpara dhe pse natyrshëm e bëtë tani?

 

Ndoshta është një emancipim i brendshëm i shkrimtarit që guxon të bëjë humor dhe me vetveten. Ne në Ballkan, sidomos në Shqipëri, kemi zakon që mburrim fisin. Natyrisht babai ishte shumë i mirë, mjaft zemërbardhë, shumë i mençur, gjyshi akoma më tepër, gjyshja një engjëll mbi dhe, tezet po ashtu, të gjithë. Unë prej kohësh kam pasur një... Asnjëherë nuk e kam bërë këtë glorifikim, gjithmonë kam qenë neutral me familjen time, asnjanës me fisin. Pastaj e kam çuar edhe më tej, më ka pëlqyer kjo gjë.

 

Mund të jetë pak anglosaksone ai vetëngacmimi, i cili luan një rol shumë pozitiv në pranimin nga të tjerët...

 

I çon përpara popujt, syri vetëkritik, mundësia, forca për të bërë humor me veten. Kurse tjetra është fatale, etja për lavdi e klanit të fisit, sidomos kur vjen në jetën moderne, shoqërore e politike. Kështu që tribalizmi është fatkeqësi e rëndë e një kombi.

 

Ju keni qenë një fëmijë i lumtur? Me cilin nga prindërit keni pasur raport më të mirë kur keni qenë i vogël?

 

Kur kam qenë i vogël nuk mund të them se kam qenë fëmijë i lumtur, por i qetë, i kënaqur, më kanë dashur shumë në familje. Nëna me një dashuri të drejtpërdrejtë, im atë me një dashuri të heshtur si të thuash. Ka qenë një njeri, nuk do të thosha i zymtë, por i përmbajtur, tamam ajo që thamë në fillim për gjirokastritët. Ishte shumë i... në atë rezervimin e tij, dashuria ishte edhe më e çmuar, si të thuash. Nuk mbaj mend kurrë të kem pasur me tim atë ndonjë përplasje. Ai ishte mjaft autoritar, por kur thonë se te shkrimtarët autoriteti i babait luan një rol negativ, këtë nuk e besoj fare. Ndoshta jam subjektiv. Ndoshta ka luajtur një rol të veçantë në marrëdhëniet tona, sepse qëkur isha i vogël kam filluar të botoj në shtyp vjersha ose proza, që 11 vjeç... dhe ajo krijon te fëmija njëfarë mistike të veçantë dhe më e çuditshmja ishte se në atë kohë Shqipëria përdorte sistemin e honorarëve sovjetikë, që ishin kolosale në krahasim me jetën e vendit.

 

Më kujtohet kur më dërgonin honorarët, kur nuk kisha të drejtë t‘i merrja se isha i vogël dhe nuk kuptoja çfarë ishin, babai më ka çuar në postë përdore, duke më thënë: Ç‘janë këto para, nga të vijnë ty? Pasi telegrami i kishte ardhur babait, ku thuhej se djalit tënd i ka ardhur një shumë parash nga Tirana. U habit, i thashë që nuk e di dhe më pyeste se si nuk e dija. Përdore më ka çuar në postë. Shkuam dhe unë nuk e kuptoja. Pastaj, pak më vonë e kuptova kur më çuan një letër, në të cilën më thoshin se më kishin dërguar një honorar për vjershat dhe për çudi, honorarët ishin të mëdhenj, sepse ne i kopjonim shumë sovjetikët në atë kohë. Në muaj mund të më vinin aq sa ishte rroga e babait, gjë që ishte groteske për një kalama akoma me pantallona të shkurtra, e për të cilat nuk kishte asnjë ide ku t‘i prishte.

 

Ku i mbanit ju paratë?

 

Në libra. Sipas ngjyrave. Në atë kohë në Gjirokastër nuk kishe mundësi të prishje para dhe nuk kisha asnjë ide apo nevojë. Dhe mua si fëmijë, mund të m‘i merrte familja, pasi mund t‘i hynin në punë, por mua nuk më duheshin.

 

Pak spitullaqe, në kuptimin, çfarë ndodh, ju nuk ju pëlqen të flisni për veten në vetë të parë dhe që mund ta dokumentoni një gjë?

 

Nuk kam fare paragjykime të tilla, jo po flas shumë për veten, jo po je modest, s‘je modest. Për mua këto janë nocione që nuk ekzkstojnë. Nuk ka kuptim. Çdo të thotë të jesh modest ose jo në letërsi? Se dikur është çmuar shumë modestia e shqiptarëve. Në kohën e socializmit është çmuar shumë. Të jeni modestë, na thonin.

 

Ndoshta jam i gabuar, por kam përshtypjen se ju e quani të kaluar marrëdhënien tuaj me poezinë, me poezinë tuaj le të themi...

 

Po. E para se është një proces i natyrshëm për shkrimtarin.

 

Mund të themi se ka vdekur poezia për Ismail Kadarenë apo qëndron diku e fshehtë?

 

Ndodh natyrshëm. Eshtë një dukuri jo e veçantë e imja ose e 2-3 shkrimtarëve. Eshtë pak a shumë e përgjithshme braktisja e poezisë. Eshtë një aftësi që braktis njeriu disa zakone në jetë, kryesisht shkrimtarët. Ashtu dhe brenda letërsisë, apo brenda universit braktisen disa zona.

 

Pra ju e dini në vetëvete që ka ndodhur një ndryshim dhe diçka tjetër?

 

Arsyeja kryesore është kjo, ana njerëzore. Arsyeja e dyte është se në të gjithë vendet socialiste ju bë një glorifikim acarues poezisë që për mua ishte i neveritshëm. Në të gjitha kontaktet, të pakta ishin, që kishim me gazetarët perëndimorë, kujtonim se do t‘i habisnim ata, duke iu thënë se tek ne poezia botohet me 100 mijë kopje tirazh. Dhe ngaqë në Perëndim poezia botohet në tirazh shumë të vogël dhe botuesit seriozë kanë vetëm nga 2-3 tituj ose nuk kanë fare dhe kjo është normale, ne mburreshim me të kundërtën. Siç ishte mbrapshti në të gjitha gjërat, ishte mbrapshti edhe në këtë gjë. Dhe në mënyrë fare të pahijshme pyetej, sa janë tirazhet në vendin tuaj, thuhej 3 mijë kopje. Ne thonim, tek ne janë zakonisht 30 mijë dhe populli i do shumë. Vetë shkrimtarët, vetë poetët i ngriotën një himn të pamerituar poezisë, duke thënë se ajo është pararojë e arteve. Në fakt, ishte pjesa më e dëmtuar e popzeisë shqipe, pjesa më e shkelur me këmbë. Ajo jo që nuk ishte pararojë, por mund të themi se nuk ishte as praparojë. Një pjesë e madhe e saj, ishte një gjë koti fare.

 

Ju kurrë nuk keni thënë, cili është shkrimtari juaj, aktualisht më i preferuar. Cili është ai që pëlqeni më shumë?

 

Nuk kam një shkrimtar të preferuar, prandaj nuk e kam thënë. Unë kam një shije të zakonshme.

 

Që shkon te cili emër?

 

Jo, unë kam shijen e zakonshme që ka njerëzimi për letërsinë e madhe. D.m.th., unë kam këtë mendim, që njerëzimi ka bërë shumë gabime në rrugëtimin e tij, nuk ka bërë kurrë një gabim, nuk ka harruar asnjë shkrimtar të madh pa e çmuar. Nuk ka gabime të njerëzimit, nuk ka kurrë, dikush të ngrihet të zbulojë një shkrimtar të 1200 vjetëve më parë. Ata që janë, janë zbuluar, ata janë vërtetë. Prandaj unë kam këtë shije që e ka vendosur njerëzimi. Prandaj e quajta të zakonshme. Mund të përdor dhe fjalën e rëndomtë por kjo është një shije e shëndetshme dhe shpesh qëllohen shkrimtarët që shfaqen me shije ekstravagante, d.m.th., që për të shokuar publikun apo bashkëbiseduesin... Unë do të përdorja një shkrimtar që nuk e ka dëgjuar njeri, po do të thonin... Prandaj unë kam zgjedhur të pëlqej gjithmonë majat e letërsisë.

 

Ju e njihni shumë mirë kulturën, shpirtin, letërsinë franceze, për shkak të lidhjeve tuaja dhe faktit që jetoni në Paris. Cili nga personazhet që do t‘ju përmend, ju ka bërë më shumë kurioz, Bonaparti, Sharl Main, Rishelie apo Luk XIV? Apo asnjëri prej tyre?

 

Asnjëri prej tyre.

 

Nuk e di pse shpresova për Bonapartin...

 

Nga këta, në fakt është ai që të sjell mendime, qoftë dhe si figurë tragjike. Franca ka... në këtë rast nuk duhet të vihemi në rolin e atyre që sapo i përmenda për keq, por ka personalitete të tjerë më interesantë. Ka një grup shkrimtarësh që gjithmonë janë për t‘u admiruar dhe studiuar, ata që i quajmë shkrimtarët e mallkuar të saj, ata nuk kanë një që të jetë gjeni apo zotërues, por janë një grup, sepse fuqia e letërsisë shfaqet në dy mënyra, në një individ që është sundues, si dhe në grup sunduesish. P.sh. Italia e ka të skajshme, ka Dante Aligerin që nuk lëviz prej 750 vjetësh. Ai është një lloj sunduesi që i bën mirë Italisë, i bën dhe keq letërsisë disa herë, sepse mban në hije ende letërsinë. Fjala penngon nuk është e saktë, por në një farë mënyre dhe e dekurajon. Vendet e tjera e kanë ndryshe, mund ta kenë plejadë, plejadë sunduesish që për çudi janë brenda një kohe të shkurtër, të gjithë njëri pas tjetrit. Gjermania e ka ndryshe, ka dy sundues Gëte me Shilerin. Anglia është përpjekur të shpëtojë nga sundimi i Shekspirit, por nuk ka mundur dot, ka bërë shumë përpjekje, do të thoja të kota, gjë që s‘ishte e nevojshme. Dhe kështu zhvillohet edhe Franca që më pyetët. Disa herë ngre si shkrimtar të parë të sajin Viktor Hygo, që nuk është padyshim, është dhe s‘është, është nga ata që thamë, shkrimtar misionar, shkrimtar kombëtar, disa herë Molierin, se është natyrisht ajo epoka e vjetër që i jep më peshë, por prapë smund të themi se hyn në një elitë që mund të konkurojë me shekspirin, ose Danten, ose Servantesin ose ndonjë tjetër të madh.

 

Ju ka ndodhur ndonjëherë që ju të mbani mend dhe ndoshta ta lidhni me diçka, një admiruese tuajën?

 

Po, ka qëlluar, çdo shkrimtari i qëllon. Shkrimtari dhe mund të mos e thotë për të mos ulur rëndësinë ose peshën e vet, por është njerëzore.

 

D.m.th. nëse dikush do të donte që me një sharm të momentit do të donte ti bënte përshtypje Ismail Kadaresë, nuk është një kështjellë e paafrueshme, mund të bësh përshtypje tek ju në qoftë se ju gjendet çelësi i duhur?

 

Sigurisht, nuk ka pse të mos ndodhë. Unë nuk kam qejf të bëj një regramë enigmatikë të vetes. Njeriu është një qendje njerëzore dhe sado të mbajë peshën, sado të dojë të krijojë një maskë tjetër, është e kotë, është një lodhje e kotë. Mbajtja e një maske është lodhje. Edhe ai që e mban mendon të vijë ora e ta heqë atë.

 

Diskutohet shumë këto kohë në Shqipëri dhe në botë, një kërkesë që bëjmë ne për t‘u kuptuar më shumë në religjonin tonë, në besimin tonë fetar. Ju jeni Ismail Kadare, i lindur, ma do mëndja në një familje myslimane, jodomosdoshmërisht shumë praktikante?

 

Shumica e gjirokastritëve të qytetit tim janë bektashinj, që është një sekt mysliman. Edhe myslimanët në Gjirokastër janë jopraktikisht praktikantë, shumica më e madhe. Por shumica janë bektashinj, që nuk janë fare, pra që s‘kanë direkt lidhje. Pra, kanë një lidhje që janë në universin mysliman.

 

Janë quajtur bektashinjtë, si kristianë të fshehtë...në një lloj këndvështrimi, nga pëlqimet që kishin, donin ta revolucionarizonin islamin. Cila fe ju duket më simpatike, ose më moderne, ose më seksi, le të themi, në Shqipëri...

 

Vizioni im i botës niset nga... në radhë të parë, kjo gjë lidhet edhe me profesionin, vizioni im për botën niset nga kultura dhe kjo gjë lidhet me atë kulturë, që kjo fe do të ishte më e afërt, jo si fe, por si formacion kulturor dhe ideja ime ka qenë gjithmonë që, shqiptari mysliman, katolik dhe ortodoks, për mua janë në radhë të parë shqiptarë, pastaj janë pjesëtarë të feve që përmenda. Dhe do të shtoja që ata janë, njëkohësisht, në mënyrë të barabartë, evropianë. Dhe këtë nuk e them për të bërë komoditet, apo një lloj konformizmi, sepse kështu duhet, por kur kujtoj historinë e kulturës shqiptare, shkrimtarët e mëdhenj shqiptarë, në radhë të parë, sepse unë jam njeri i letërsisë dhe nuk dua të fsheh që ajo pjesë më intereson mua kryesisht, është krejt e besueshme që shkrimtarët që vinin nga zanafilla muslimane janë po aq evropianë, po aq modernë, janë po aq kulturalisht evropianë sa janë të tjerët. Në këtë rast, mendja do na thoshte se katolikët janë, meqenëse feja e tyre është... plus nderimit që ka si feja më e vjetër në Shqipëri, ka edhe atë përparësi që është, nga një logjikë normale njerëzore, e lidhur drejtëpërdrejtë me traditën perëndimore.

 

Por për mendimin tim, të dy fetë tjera kanë të njëjtën lidhje, në mos e kanë, na duket ne se nuk e kanë këto vite, shumë shpejt do të kenë të njëjtin ngjyrim evropian, sikurse kanë të njëjtin ngjyrim shqiptar. Nuk mund të thuhet se patriotët shqiptarë, kjo fjalë tani keqpërdoret në propagandën tonë, Shqipëria ka qenë e detyruar të ketë patriotë se ka qenë vend i sunduar, por të tallesh me patriotët shqiptarë do të thotë të jesh një shëmtirë morale. Shqipëria, duke pasur një histori të hidhur sundimi, natyrisht ka pasur shumë patriotë dhe ata kanë qenë në gjëndje natyrale. Pra nuk mund të thuash se patriotët shqiptarë myslimanë kanë qenë më të pakët nga zelli patriotik, ose nga heroizimi apo nga gjithçka, më të pakët se tjerët. Madje, do të thoja që edhe ortodoksët, që e kanë pak atë... një ngjyrim si të thuash që u është dhënë artificialisht si të afërt me Greqinë, nuk është as për ta një gjë e tillë. Prandaj unë e them me sinqeritet dhe me bindje të thellë, kur kujtoj p.sh., Konica. Mund të gjesh shkrimtar më evropianist se ai?! Mund të thuash p.sh. që një shkrimtar, nga ana e jashtme ishte tepër evropianist se Ernest Koliqi, është më thellë evropianist se Konica? Kurrsesi s‘mund ta thuash. Janë të dy të barabartë me këtë nocion, në lidhje me këtë referencë.

 

Ne jetojmë në një periudhë globalizimi. Interneti është bërë një dashuri e përgjithshme. Në emër të tij ndodhin gjëra nga më të ndryshmet e çuditshmet. Ju qëllon që të navigoni në internet? E gjeni interesant?

 

Shumë rrallë. Unë jam i një brezi që ka lidhje të pakta me internetin. Ka njerëz që e kanë kapërcyer këtë, por unë nuk kam pasur nevojë për një gjë të tillë, ose më është dukur se nuk kam pasur nevojë. Shoh shtypin në internet...

 

Shkrimtarja amerikane, Shtein, Paund, Heminguej, e shumë të tjerë që kanë jetuar në Paris... E para thotë Parisi ka purifikuar gjuhën time zyrtare sepse sepse atje ne nuk flasim gjuhën tonë bazike, të rrëmujshme ashtu siç vjen, por e sofistikojmë nëpërmjet gjuhës frënge.

 

Kjo nuk ndodh më. Kjo ka ndodhur në vitet ‘30. Ishte një koloni shkrimtarësh amerikanë, jashtëzakonisht piktoreske dhe e fuqishme. Janë disa dukuri që nuk mund të përseriten. Ajo nostalgjia parisiane nuk mund të kuptohet pa ata. Ndërkaq në Paris ka shumë shkrimtarë të huaj që banojnë.

 

Ju keni jetuar gjatë në Paris. Ka diçka që po zbehet në Paris, apo ai është gjithmonë me ndriçim, me shkëlqim, dhe i kërkuar nga të tjerët?

 

Ka diçka që sipas mendimit të përgjithshëm, ka ndodhur një zbehje. Pas Luftës së Dytë Botërore kanë ndodhur disa zbehje në Evropë. I pari që u zbeh dhe ishte e logjikshme, ishte Berlini. Humbi një thesar evropian dhe botëror i kulturës. U thye në mes dhe Berlini ende nuk po e merr veten. Ajo qendër e madhe kultorure e meritonte të ishte e tillë. Eshtë duke e marrë veten dhe do ta marrë padyshim, por kush e ka njohur Berlinin në vitet ‘20 e ‘30, e qajnë me lot atë çfarë ka humbur. Edhe Parisi diçka ka humbur. Gjithë Evropa ka pësuar diçka pas Luftës së Dytë Botërore. E para ishte tronditja e luftës, e dyta ishte Lufta e Ftohtë që e ndoqi atë, çoroditja komuniste, e cila e tronditi në themel Evropën, ndikimi shumë i fortë i Lindjes, deri në rrëzimin e komunizmit, që erdhi më në fund.

 

Ju dëgjoni muzikë? Mund t‘ju përfytyrojë njeriu, një gjest tuajin, që sapo zgjoheni, shtrini krahët të gjeni stacionin e preferuar të radios?

 

Ndoshta jo. Mua më është hapur nami që Kadare nuk e do muzikën, por nuk është e vërtetë. Skam ç‘i bëj. Eshtë hera e parë që hapet ky muhabet. Por, në mënyrën time të të shkruarit, ma kanë thënë specialistë të muzikës, që përdor shpesh atë zhdërvjellim, atë procedim që mbron muzika. Ato lejtmotivet që shfaqen, ngrihen, zbehen, shfaqen... ulen... Siç duket është një dukuri patologjike e artit.

 

Ju e shihni veten tuaj në televizor? Nëse ka ndodhur, çfarë ndjesie keni kur e shihni Kadarenë duke marrë opjesë në një aktivitet ose duke dhënë intervistë...

 

Po të qëllojë ta shoh, e shoh, nuk ka ndonjë problem. Zakonisht kur jepet ndonjë emision ku unë nuk jam, jam i kënaqur por edhe pse jam, nuk është ndonjë hata.

 

Në një nga parathëniet e librave tuaj është folur për një shtysë që keni pasur vitet e fundit, për të bërë retushe artistike. Ka qenë një nevojë e juaja për të shprehur një gjë që e keni shprehur në një formë më të pasuruar?

 

Kjo është për fat të keq një nga kundërthënjet që ka letërsia me masat e lexuesve, të cilat nuk janë gjithmonë të mira, pavarësisht se paraqiten. Marrëdhëniet letërsi-popull janë shumë të dyshimta, d.m.th., nuk janë ashtu siç mendohet.

 

Dhe në këtë mes për letërsinë mund të thuhet që është aristokrate dhe pas e sërës që...

 

Mund të thuhen të gjitha ato që thatë ju, por që për letërsinë ka shumë paragjykime dhe kjo çështje është një nga ato mendime që s‘do doja ptë përdorja fjalën vulgare por që, janë aq të thjeshta sa përfundojnë te vulgarja. Eshtë një lloj budallallëku, sa kur vjen puna që shkrimtari, duhet apo nuk duhet, ka apo s‘ka të drejtë, të retushojë diçka në veten e vet, ose shumëçka.

 

Dhe menjëherë themi që shkrimtari ka të drejtë të bëjë ç‘të dojë...

 

Sigurisht. Derisa shkrimtari është i gjallë, mund ta përmbysë veprën e vet, si të dojë. Edhe duke marrë qortimin e të gjithëve është e drejta e tij, askush në botë nuk mund ta ndalojë. Ky është parimi numër një. Por ka një parim tjetër sigurisht, që shkrimtari, veprën e tij e ka publike, është në dorën e publikut për t‘u gjykuar dhe çdokush mund të konstatojë nëse ato ndryshime, retushe apo përkryerje që ai kërkon t‘i bëjë veprës së tij, janë të vërteta apo janë të kota, ka shkrimtarë që mund ta mund ta prishin veprën dhe kjo nuk përjashtohet por zakonisht, shkrimtarët e shquar në botë, shkrimtarët seriozë, përdorin të gjitha mundësitë për ta përpunuar veprën e tyre, kurdoherë që kanë raste. Eshtë një fat për shkrimtarin kur e bën. Dhe është një injorancë e tmerrshme kjo ndërhyrje. Në këtë rast do të përdorja fjalën turp për ata që ndërhyjnë. Ata që ndërhyjnë përbëjnë një turp dhe nuk kanë asnjë punë me letërsinë. Vepra e Balzakut është një retush montal dhe një çmontim i vazhdueshëm. Komedia njerëzore e tij është e pabesueshme po të studiohet se si e ka shkruar dhe si e ka parë, si e ka moduluar, rimoduluar prapë. Prandaj është turp, është një turp i madh të merresh me këtë. Dante Aligeri e ka punuar veprën e tij 20 vjet.

 

"Komedia hyjnore" e Dantes, përveç historisë dhe vlerave të saj, është dhe një histori përpunimi pafund. Kështu janë bërë dhe shumë vepra të mëdha të njerëzimit. Prandaj, të ngrihet një injorant dhe t‘i kërkojë shkrimtarit, t‘i fusë hundët e në punët e tij, nuk ka asnjë punë. Unë e quajta turp. Ai është një lexues masiv dhe pse është masiv, kujton se ka të drejtë. Prandaj vij prapë te çështja e votës dhe e zgjedhësve, nuk është si kodi zgjedhor, që të bëhet kështu dhe shkrimtari të ndërrojë, të bëhet ashtu dhe shkrimtari të përfitojë.

 

Ç‘raporte keni ju me "antipantizantët" tuaj?

 

Jam i detyruar të mësohem me ta.

 

Keni revoltë, keni inat?

 

Mund të më qëllojë që të kem, sidomos kur ka shumë pandershmëri që ata... ose në rastin kur ata e dinë që nuk është ashtu dhe ngulin këmbë për një problem të paqenë, e dinë që nuk është e vërtetë ajo që thonë, por megjithatë ngulin këmbë. Këtu fillon modeli i skajshëm i mungesës së ndershmërisë. Çdo njeriu në botë i bën përshtypje, mund t‘i bëjë më shumë, më pak, mund t‘i ndjellë neveri, përbuzje, revoltë. Të gjitha janë njerëzore.

 

Në Gjirokastër, në vizitën në qytetin tuaj, në shtëpinë tuaj, ju përmendet Nobelin në një këndvështrim të ri dhe vjen për herë të parë kaq hapur dhe do të diskutohet për herë të parë në publik. Ish-ambasadori i Shqipërisë në Suedi, i cili ka lobuar dhe ka shkruar letra kundër shkrimtarit shqiptar se cila është kandidatura më bindëse për të marrë Nobelin. Ç‘përfaqëson ambasadori Kokalari për ju?

 

S‘përfaqëson asgjë, ose përfaqëson diçka të kotë fare. Unë po t‘ju thoja tani që nuk e kam çarë kokën për të, do t‘u duhej si një afirmim mendjemadhësie. Unë mund t‘ua vërtetoj. Mungesa e mendjemadhësisë në këtë rast duket si e pavërtetueshme. Kjo histori ka ndodhur 14 vjet më parë, por unë nuk e kam thënë kurrë, sepse nuk e kam pasur në mendje. Qëlloi në Gjirokastër dhe më kanë pyetur. Dhe është hera e parë që e them. Duket që është hera e parë që qëlloi që e thashë pas 14 vjetësëh, do të thotë që unë nuk jam marrë me këtë gjë. As nuk i kam përmendur emrin ambasadorit dhe as... Ai vetë donte, si njeriu që e ka mizën nën kësulë dhe ka marrë një përgjigje të ashpër nga dikush tjetër, jo nga unë. Më pyetën për këtë gjë dhe thashe vetëm që është e vërtetë. Kjo është e vërtetë. Ka 14 vjet që e di dhe e di nga shtypi suedez e jo nga ndonjë thashethem. Eshtë krejtësisht e vërtetë. Ka qenjë një lobim kundër meje, kam pasur disa të tilla. Kam përmendur vetëm njërën nga këto, rastin kur ka pasur ceremoni të madhe në Paris, që praktikisht është bojkotuar nga Shqipëria, meqenëse lidhej me mua. Ka qenë më e madhja ceremoni që bëhet në Evropë.

 

D.m.th., ju nuk keni ndonjë lloj nervozizmi që Akademia Suedeze nuk po prononcohet të pakten pozitivisht apo në një formë elegante aristokratike lidhur me atë që ka ndodhur nën dhe, që të sabotohet marrja e çmimit Nobel të pritshëm?

 

Absolutisht jo, sepse ky nuk është një zakon. Akademia nuk e ka bërë kurrë, me askënd. Nuk është prononcuar as për ato mungesat e mëdha të atyre që kanë kandiduar, që kanë qenë për disa vjet rresht kandidatë dhe shumë shkrimtarë të mëdhenj. Pra nuk kam pse të kem pretendime unë ose ndonjë tjetër. Ka shumë shkrimtarë sot, që kur vjen puna e Nobelit i ngacmojnë të tjerët sesa ata vetë dhe duan a s‘duan i kap një nervozitet idiot disa herë sepse krijohet nga shtypi.

 

Ju do ta lexoni librin e Oliver Hienc Shmidit për Skënderbeun që është publikuar në Shqipëri?

 

Po të qëllojë rasti do ta lexoj, por nuk kam asnjë tundim po ose jo. Po që qëllojë të kem kohë, do ta lexoj. Eshtë një nga librat e panumër për Skënderbeun, kështu që s‘ka se si t‘i jepet një rëndësi. Objektivisht nuk e ka. Ka libra të panumërt për Skenderbeun. Para 10-15 vjetësh ka pasur 1200 tituj, tani duhet të jenë ndoshta 1700, 1800 tituj.

 

Mua, një nga librat tuaj, që mua më ka pëlqyer shumë, sepse vetë kam arritur ta vizualizoj në mënyrë modeste si djalë i ri, në nëntorin e një kryeqyteti, zonja e klasave të përmbysura, e merr mikeshën ose kunatën e saj dhe i thotë do dalim. Dhe kur ajo i thotë, jo se kam frikë, ajo i thotë duke përplasur bastunin: do të dalim tani, se dua të shoh sa poshtë kemi rënë. Çfarë përshtypje ju bën ju e djathta, të djathtët?

 

Përshtypja e parë është klasë e përmbysur, klasë e goditur, klasë e rrëzuar. Kemi jetuar të gjithë në komunizëm, që kjo klasë ka qenë me kokën e ulur dhe vetëvetiu ky popull në mënyrë instiktive, vihet në ndjenjë faji. Mu kujtua një detaj. Unë kam disa vepra të mijat që për çudi janë komentuar disa herë për të kundërtën. D.m.th janë argumentuar keq. Një nga argumentet ka qenë se ka përshkruar keq borgjezinë e madhe. Ka qenë krejt e kundërta. Unë për shembull, në romanin "Dimri i vetmisë së madhe" kam një zonjë dhe një nga kritikat shpesh është: ja, ka sulmuar. Eshtë e kundrta, është një figurë monumentale është një zonjë që pret, ditë e natë përgjon radion, a do të përmbyset ky komunizëm. Çfarë ka të keqe këtu, përkundrazi. Eshtë monumentale figura, sepse nuk them që kjo zonjë ka vjedhur, ka sharë apo është hileqare, them vetëm që kishte një pasion, pret a do rrëzohet komunizmi apo jo. Dhe prandaj është e çuditshme se si spekulantë, thonë ja zonja Nurihan. Eshtë dhe zonja tjetër që përmendet është në të njëjtën linjë. Unë i kam përmendur shpesh këta njerëz, që janë dënuar, u është ulur koka, që janë defiguruar, siç thotë ajo, "të shoh sa poshtë kemi rënë", sepse sigurisht, një klasë që mundet, e ka edhe këtë merak. Prandaj, si të thuash, Shqipëria është e çuditshme. Komentimi i letërsisë, disa herë është i papërfytyrueshëm.

 

Nëse ne, qytetarët e Shqipërisë, do të duhet të gjenim një argumentim sot, kur ka disa zhvillime të çuditshme dhe interesante, pse e duam ne Kosovën, a mund tua bëjmë një pyetje, pse e doni ju Kosovën?

 

Eshtë dukuri universale, nuk është vetëm e jona, ne kujtojmë se ne shqiptarët jemi të prapambetur se duam vendin tonë. Natyrisht disa e duan, disa e duan më pak, disa nuk e duan fare, është kudo në botë e njëjta gjë. Por ne na është fiksuar tani që të krijojmë simpati, të dukemi më modernë, të bëjmë përshtypje të mirë, sikur ne jemi ata që nuk çajmë kokën, nuk e duam. Çdo njeri, çdo popull e do veten e vet. Pjesa e dashurisë është më e madhe se pjesa e mohimit, ndryshe do zhdukej, prandaj pyetja në këtë rast është ndjenjë natyrale. Ti mund të bëhesh nervoz me një pjesë të popullit tënd, t‘i mund të bëhesh nervoz me një pjesë tjetër, mund të bëhesh nervoz edhe me kosovarët, me shqiptarët e Maqedonisë, në radhë të parë me shqiptarët e Shqipërisë, por prapë është një ndjenjë natyrale që nuk është turp ta duash atë që është familja jote, ajo që është geni yt, lidhja jote.

 

Ka zëra në Kosovë që po bërtasin edhe më shumë, që ne jemi aq të ndryshëm sa nuk mund të duhemi, ose bëjmë gabim që themi se duhemi...

 

Këto janë gjëra vulgare të shpikura nga shqiptarët që nuk kanë ç‘bëjnë. Një popull e ka të natyrshme Shqipërinë, nuk është e panatyrshme. Populli shqiptar nuk mund të bëjë disa modifikime gjenetike siç bëjnë popujt e tjerë të Evropës për t‘u dalluar për të keq, se jemi dalluar për të keq. Nuk besoj se do të vazhdojmë. Një nga modofikimet që kërkohet kohët e fundit është për çudi modifikimi më i rëndë që mund t‘i ketë ndodhur një kombi, të krijojë atë që quhet filozofi e robërisë. Nostalgjia që shfaqet në Shqipëri për sundimin osman, është një operacion i rëndë. Një degjenerim jashtëzakonisht i rëndë, nuk e pranon asnjë popull në Evropë këtë lloj nostalgjie. Këtu te ne, për arsye nga më të çuditshmet, deri edhe korruptive... modifikim tjetër edhe ajo që thatë ju, po gatuhet një modifikim i shëmtuar, një modifikim i shëmtuar që i kërkohet kombit shqiptar, për të mos thënë i ushqyer deri nga rrethe poliitike, deri nga rrethe të fshehta misterioze, në këtë gjëndje që është është tani, që vendoset fati i hapësirës shqiptare në Ballkan, hapsirë e cila është legjitime. Po përpunohet një teori antishqiptare, që shqiptarët... që të mos ndodhi kjo, që shqiptarët të mos jetojnë normalisht, siç ka qenë para 15 apo 20 vjetësh, një popull në mes të Evropës, që ishte dhe jetonte në mes të një terrori, që ishte anakronik për botën. Pra kërkohet një modifikim i tillë dhe këto lloj modifikimesh që i propozohen kombit shqiptar janë tepër të papranueshme.

 

Bëra një pyetësor me studentët e mi të Prishtinës dhe u thashë: Cilat janë dy pyetjet e fundit që mund t‘i bënit një shkrimtari ose një personaliteti të njohur? Dhe ata thanë: Si flini ju, bëni gjumë të trazuar?

 

Mundet, ndodh. Nuk jam ndonjë i shqetësuar i madh në çështje gjumi. Ka raste që nuk fle gjatë.

 

Çfarë është një gjë që ju pëlqeni të hani në darkë, në tabaka, përballë televizorit?

 

Ato gjëra që nuk spërkaten.

 

Pini kafe, çaj, verë?

 

Kafe pi vetëm në mëngjes. Verën mund ta pi në çdo drekë ose darkë, kur krijohet një atmosferë për verën, jo gjithmonë pihet verë.

 

Pyetja e fundit është: Ju nuk para shkoni për dreka e për darka tek miq e shokë e njerëz. Pse?

 

Unë nuk shkoj kaq shumë, ose dukem sikur nuk shkoj. Unë shkoj normalisht tek njerëzit e mi, miq, të afërm. Por, ngaqë kam shpesh ftesa nga njerëz që s‘mund të them se i kam miq, sigurisht nuk kam ndonjë shtysë për të shkuar dhe kjo bie në sy sikur nuk shkoj. Dhe kjo bie në sy sikur nuk shkoj, sepse ftohem shpesh, kjo nuk më ndodh vetëm mua, por çdokujt që quhet i shquar. Ndodh që shkoj, por zakonisht u shmangem dhe del nami që nuk shkoj. Unë dhe ime shoqë bëjmë një jetë normale të tillë, përsa i përket kësaj situate darkore dhe drekore, nëse e quajmë kështu, ftojmë shumë njerëz dhe tek të gjithë, qoftë këtu, qoftë në Paris, sigurisht që shkojmë.