Sami Repishti: Nën hijen e Rozafës (IV)

SAMI REPISHTI
Nën hijen e Rozafës
Narrativë e jetueme

IV

7 prill 1939. Ende pa zbardhë drita, nji gjamë e largët topi na zgjoi para kohe. Toka shqiptare po rrihej me tërbim. Luftanije e aeroplane luejshin aktin e parë të nji drame të përgjakshme që filloi atë ditë. Nji ushtri moderne shkeli tokën tonë. Filloi pushtimi i huej! Nga dritoret e hapuna të dhomës, hynte krisma e artilerisë, ndërsa në qiellin e pambrojtun, fluturojshin bombardierët italianë. Dola nga shtëpia. U solla nëpër rrugët e qytetit me shokë, pa synime, pa qëllim. Qyteti nuk kishte jetë. Frika e forcës hakmarrëse të pushtuesit mbi popullsinë e pafaj, ishte e qartë kudo. Atë natë, gjumi kishte humbë për të gjithë. I këputun nga lodhja, kisha përshtypjen se mbas kësaj ngjarjeje, kurrë nuk do të flejsha përsëri gjumin e qetë të vjetve të shkujdesuna. Të nesërmen, u ndigjuen krismat e pushkëve në hymje të qytetit, në fillim të veçueme, ma vonë pa ndërpremje. Nuk më zinte vendi në shtëpi. Dola. Sheshi kryesor ishte pothuejse i shkretë. Pashë vetëm disa ushtarë pa armë. Oficerët ishin largue nga qyteti. Ishte nji pamje e trishtueshme! Në mesditë, pushka pushoi. Askush nuk dinte gja me siguri, por kuptohej që anmiku ishte para dyerve të qytetit. Vrapuem te kështjelli i Rozafës, mbrapa të cilit gjindej ura e hymjes në Shkodër. Ushtarë italianë vendosshin trene të gjatë me mbulue pjesën e prishun të urës. U afrueme. Sheshi ishte i mbushun me gzhojat e municionit të shpenzuem. Dukej qartë se, vendi kishte qenë për disa orë, nji shesh beteje. Shikojshim me habi kaskat e hekurta të dekorueme me pupla të bersalierëve, që dukeshin qesharakë. Kaluem urën e prishun. Në anën tjetër, ku ishte grumullue batalioni italian, brenda qytetit të nji furrtari, ishin të shtrimë dy kufoma ushtarakësh italianë: nji toger e nji ushtar. Trupat e tyne i mbulonte nji flamur trengjyrësh italian. Pak hapa ma larg, në nji varg shtretnish portative, rënkojshin ushtarët e plagosun. Para kufomave, nuk ndjeva keqardhje. Ma vonë, fillova të turpnohem për nji qëndrim të këtillë, e nji ndjenjë trishtimi më mbuloi. Vdekja më frikësoi. Nji ftohtësi që nuk kisha provue ma parë, më ndrydhi zemrën para pamjes së këtij kuadri të dhimbshëm. Me mendimet e mia për fatkeqësinë e këtyne ushtarakëve, viktima të nji regjimi diktatorial, më erdhi edhe nji ndjenjë krenarie që më jepte kjo “shuplakë” e dhanun agresorit. Urrejtja që ndezi në zemrat tona sulmi i pabesë, tjetërsoi natyrën time të vërtetë... Nga rruga që vjen prej qytetit, nji varg makinash drejtohej kah ura. Ende pa zbritë, unë njoha disa fëtyra. Elementi i korruptuem, ose i gënjyem politikisht, po luente rolin e vet të ulët në këtë komedi të përgatitun nga i hueji, gënjeshtrën që përhapte nëpër botë për “pritjen miqësore” që i bante vendi ynë. Ura u mbulue. Menjiherë filloi marshimi i trupave italiane. Nga ana jonë, përfaqësuesit e “kolonës së pestë” shpejtuen me i përshëndetë. Në krye të urës, aty ku ishte derdhë gjaku i të rameve, pushtues e tradhtarë i dhanë dorën njeni-tjetrit. Festuen fitoren, mbajtën fjalimet. Përqafime, përgëzime, qeshje me të madhe. “Ata” kishin triumfue. “Na” jetojshim aktin e parë të tragjedisë së pushtimit të huej. Ndamja ishte e plotë! * Ditët rrjedhshin të qeta, mbas stuhisë që përfshiu vendin. Flitej për rezistencën në plazhin e portin e Durrësit, naltësoheshin figurat e Mujo Ulqinakut dhe Bazit të Canës, por askush nuk ishte në gjendje me dhanë emnat e viktimave të tjera. Në qytet, tregu u hap, zyrat u çelën e nxanësit filluen mësimet. Në gjimnazin tonë mungojshin dy profesorë. Francezi u largue menjiherë, edhe profesori leshverdhë që na foli para invazionit italian, ishte arratisë. Në çdo sallë, fotografitë e dy burrave, të huej për ne, sikur bajshin roje mbi kokë ditë e natë: nji mbret kukull e nji diktator majmun. Kontakti i parë dhe përplasja që patëm me pushtuesin, u ba me ardhjen e “instruktorëve fashistë” dhe përpjekjet e tyne me na inkuadrue në organizata të nji tipi të panjohun për ne. Që në ditët e para, u ndie ftohtësia. Pothuejse pa përjashtim, të gjithë nxanësit e shkollës ishin mbyllë në nji heshtje e mosbesim që na bante të dyshojshim në çdo gja. Ngjyra e zezë e rrobeve që na detyrojshin me veshë për festa e manifestime, na sillte në mend ushtarët e ditëve të para pushtimit. Ky mosbesim që rritej çdo ditë, u ba zanafilla e rezistencës pasive, të heshtun, që përmbante në vetvete, bërthamën e rezistencës së armatosun që do të vinte ma vonë. Nga sensi i nji rreziku të përbashkët e të përgjithshëm, lindi nevoja e afrimit në mes nesh, nevoja e solidaritetit që kishim provue gjatë ditëve të demonstratave. Nga ana e tij, pushtuesi filloi politikën e shkombëtarizimit, tue eliminue simbolet e pavarësisë. Vendi jonë u quejt i pandashëm prej atij të pushtuesit. Mbreti i huej u ba mbreti jonë. Shenjat e Liktorit fashist mbërthyenë flamurin tonë, këmishat e zeza u banë uniforma zyrtare. Administrata iu nënshtrue kontrollit të gjerarkëve fashiste, ndërsa “marionetat” qeveritare hypshin e zdrypshin në qeveri, simbas shkallës së nënshtrimit të tyne kundrejt të huejit dhe shërbimit të paguem. Ligje të reja ligjëzojshin aktet agresive, të plotësueme me dekrete e urdhënesa qeveritare. Dukej qartë synimi i nji nënshtrimi të plotë – italianizim e fashizëm! Në shkollë, programet arsimore pësuen ndryshime të mëdha. Doktrina fashiste zente vendin e parë. Profesorët e huej vijshin çdo ditë e zëvendësojshin profesorët shqiptarë, që largoheshin. Libra, revista, gazeta pa kursim, mbushën libraritë e bibliotekat tona. Kudo, që nga kryeqyteti deri në katundin ma të largët të atdheut, nji valë e shpejtë fashistizimi, u shtri si hija e zezë e natës. Krahas zhurmës shurdhuese për “misionin qytetnues” që predikonte i hueji, shërbëtorët e vendit iu përveshën punës me u hakmarrë, tue marrë masat e nevojshme për pengimin e çdo rezistence. Të rij e pleq arrestoheshin gjatë natës e përfundojshin në burgje e në kampet e internimit të Italisë. Atje, larg vendit tyne, në burgjet e zeza të fashizmit, ku për dekada me rradhë, bij e bija të denja të popullit italian dergjeshin pa mëshirë, filluen të duken grupet e para të bashkatdhetarëve tonë. Aty, në qelitë e burgjeve e kampeve fashiste ku kalbeshin padrejtësisht burra e gra të dy kombeve të dhunueme. Po hidhej fara e vllaznimit. Aty u gjet gjuha e përbashkët antifashiste, gjuha e së drejtës së çdo individi me jetue i lirë. Aty, dy popuj që nxiteshin nga fashizmi, për armiqsi, merreshin vesh ma së miri, tue përjetue çdo ditë, së bashku, peshën e shtypjes dhe dëshirën me qenë të lirë. Aty, solidariteti i të shtypunve, u ba i pathyeshëm! Vjetit shkolluer po i afrohej fundi, por gëzimi që ma parë mbushte zemrat tona, nuk ishte ma. Okupacioni shkaktoi ndryshime të mëdha. Dukej sikur jetojshim në nji botë të huej, nji botë që nuk përshtatej, që na kufizonte, na mundonte, e na kërcënonte. Shenjat e para të nji papajtueshmërie me gjendjen e krijueme, ishin të qartë. Që në ditët e para të demonstratave, na ishim hjedhç, pa kthim, në anën tjetër të barrikadës. Ma vonë, demonstratat kundër pushtuesit u banë masive e të organizueme. Përdorimi i dhunës, nga policia fashiste, u rrit. Në rradhët tona u regjistruen viktimat e para. Kishim hy në fushën e betejës së armatosun pa armë, por me besimin e patundun në drejtësinë e kauzës që kishim përqafue. Në brendinë tonë, ndjeheshim të pathyeshëm! Ishte krijue ideja e bashkimit kombëtar. Ndjenja e solidaritetit në mes nesh, rritej çdo ditë. Po zhvillohej nji dëshirë e madhe me ofrue ndihmë e përkrahje kud, si nevojë e veprimit, me ba diçka, gjithçka që mund të çonte përpara luftën tonë. * Në ditët e para të korrikut, me pak plaçka vetjake, e në shoqni të nji malsori të njohun, u nisa për pushime verore në bjeshkë. E dijsha se në shtëpinë e mikpritësit, jeta ishte e vështirë, por në atë shtëpi, në vorfninë e ashpër të saj, unë do të gjejsha gjithashtu, “bukë e zemër”, të ofrueme me nji miqësi tradicionale që nuk përshkruhej e që populli ynë, krenohet me të drejtë. Rruga e vështirë kalonte nëpër zonën malore. Që në ditët e historisë së parë të këtij vendi, malsorë kambëngulës e të pafat, fitojshin bukën e tyne me djersë e gjak së bashku. Male të naltë e të thepisuna, diku të pyllëzueme për bukuri e diku krejt të zhveshuna, lugina të thella që rrallë shihshin diellin, prroje të rrëmbyeshëm që rrjedhshin me nji zhurmë shurdhuese, zogj gjithënduerësh që nuk pushojshin së fluturuemi, e nji erë e re pylli që sillte me ambëlsi në fëtyrat tona, ajrin e pastër që kënaqte, me magjepsen. Në këtë madhështi natyrore të pafund, u ndjeva i vogël, e fillova me pasë frikë...! Kafsha jonë ecte e qetë dhe e sigurt para nesh. Mbas saj, shkonte malsori që unë ndjeksha. Përpiqesha me krahasue këto male vigane me ashpërsinë e banorëve të tyne, si malsori im, nji burrë i gjatë me trup, fëtyrën e tërhequn, sytë e zez, ballin e gjanë e me vetulla të trasha, flokët e shkurtë e të pakrehun, shtërngue me nji shami me ngjyra të forta të kthyeme mbi njënin sy, hundën e madhe, të mrpehët e pak të krrusun, gojën e rregullt me buzë të holla, nji gushë me qukun në mes që mezi dukej, sepse mjekra ishte e parrueme. Nji palë musteqe të përdredhuna i përshtateshin kësaj fëtyre, ku rrallë shihej buzqeshja, ku vuejtjet e jetës së përditshme kishin lanë gjurmë e rrudha, në ballë e faqe. Përpara, ai ecte pa u lodhë. Kokën e ulun me pa vendin ku vente kambën, e pushkën krah e qafë, këndonte në atë mënyrën e vet tradicionale kangë që tingëllojshin ma shumë si ankim. E sikur donte me thye këtë monotoni, i thirrte herë mbas here mushkës së ngarkueme që, e mësueme me këtë za, ecte e patrazueme. Shpesh herë, me nji njerëzi që dukej e papritun kur dilte nga kjo natyrë e ashpër, drejtohej tue më thanë: “A je lodhë? Pushojmë po deshte....Harrova që je djalë qyteti...A e sheh ku jetojmë?”. E qeshte. Kur errësina e mbramjes, u ba e plotë, na hymë në katundin Repisht. Nga nji shtëpi që mezi dallohej, u duk nji dritë e vogël e disa hapa që afroheshin, u ndigjuen përherë e ma mirë. Më erdhi në vesh përshëndetja e grues, e zani i malsorit që tha: “Kemi nji mik!” Grueja u mënjanue menjiherë e, tue mbajtë me të majtën dritën e vogël, shtriu dorën e djathtë, tue më urue mirëseardhjen. “Mirëse-u-gjeta!”, u përgjegja. Kërkova leje me fjetë pa darkë, e nga lodhja që më kishte molisë, bana nji gjumë pa ndërpremje deri në mëngjes vonë. Në dritën e diellit qe dy dritore të vogla lejojshin me hy me kursim, pashë me habitje këtë banesë, që ishte “shtëpia” e mikut tim. Nji dhomë e vetme! Nji derë e vetme! Nji votër zjarri në anën e ballit, dy rrogoza, enë druni për nevojë të bukës e të bylmetit, e vegla pune. Vorfnia nuk mund të ishte ma e plotë! Shikova pullazin, në këtë ndërtesë pa tavan, plot të came e shtigje dite. Muret e palyeme, dritoret pa xhama, vecse me kapakë drrase, nji dysheme gjysëm e mbulueme me drrasa e pjesa tjetër tokë, nji boshllëk e vorfëni sa me të këputë shpirtin, më sollën në mend erën e të ftohtit, shiun e borën e vjeshtës e të dimnit të ashpër, në këtë banesë që ishte ma shumë, nji ahur për kafshë. Nuk muejsha me kuptue si ishte e mundun qe, nji skam i këtillë gjindej në nji katund vetëm gjashte orë nga shtëpia ime, e tek njerëz që unë shihsha çdo ditë në qytet. Nga shtrati prej bari ku flejsha, shikojsha rreth e rrotull pa muejtë me u binë. Shikojsha përsëri me vëmendje çdo gja, i prekun thellë nga skami i pafund. Por zemra më këputej ma shumë për fëmijt e kësaj familjeje, të dënueme me vuejtë, e për të ardhmen e vështirë që priste. Ata ishin të vegjël, rriteshin në nji familje tejet të vorfën, në nji katund të humbun, dhe në nji rreth të padijtun, larg shkollës, larg qytetnimit urban. Me punën e përditshme e të vështirë të krahut, ata do të ndiqshin shembullin e babës së tyne, të të parëve të tyne, shekull mbas shekulli, tue sigurue pa asnji ndryshim, mjete të pakta për nji jetesë të vështirë. Të hjedhun nga fati në këtë vend të shkretë, ku kultura e arsimi, ende nuk kishin hapë rrugën, ata kalojshin nji jetë që ishte luftë e pandërpreme kundër natyrës së vështirë e koprace. Ndoshta, kjo përpjekje e tyne e përditshme i farkëtonte ata ma mirë, e kur jeta e sillte me kalue shtigje të vështira, ata ecshin me krenari e përbuzshin çdo rrezik. Heroj të heshtun! U ngrita nga shtrati! Tre vogëlushë që hajshin, më shikuen me habitje. Buzëqesha, e tue folë me ambëlsi, deshta të fitoj zemrat e tre miqvet të rij. - Ju baftë mirë! – u thashë. Ata nuk përgjigjën. Gjysëm ore ma vonë, e zonja e shtëpisë, nji grue e shëndoshë nga trupi, e veshun me rrobë vendi, mbasi më kërkoi falje disa herë, për vobegtësinë e tyne, më dha bukë e qumësht. Kambët më dhimbshin nga ecja e ditës së maparshme. Kisha me vete nji revistë të ilustrueme e së bashku me tre fëmijt, shikojsha fotografitë e ndryshme. Vogëlushët mbetën shtang prej habie. Ishte hera e parë që shihshin piktura me njerëz, ndërtesa e qytete. Pak ditë ma vonë, fillova të mësohem me ambientin që më rrethonte. Në prani të nji natyre pak të egër, por shumë tërheqëse, shijojsha plotësisht blerimin e pafund që shtrihej pothuej nga cdo anë që kthejsha kokën. Kërkova të flej përjashta, në nji shtrat bari të njomë, nën hijen e gështenjave e aheve shekullore. Bukuria e natës në bjeshkë, ku ajri i rralluem lejon pamjen blu te thellë që merr qielli i natës verore, e nji shkëlqim që plotësojnë yjet që ndrisin ma me fuqi, ishte e pakrahasueshme. Rreth e rrotull, kangët e insekteve të panumërt ishin muzika shoqënuese e skenarit të mrekullueshëm të natës. Rreth meje sillej qeni i madh i shtëpisë, sikur donte me më sigurue se ishte aty për mbrojtjen time. Çdo natë që flejsha jashtë, jetojsha ore të gjata në nji gjendje ekstazi të vërtetë, derisa më lodhte gjumi e flejsha pa ndërpremje, gjithë natën e gjatë. Gjithcka dukej se gëzonte e qeshte në këtë mal, përvec njeriut! Kur syni rrokte pamjen e mjerueshme të shtëpive të katundit, atëherë ndihet tronditja që shkakton mjerimi i ndryme në to. Ndigjojsha mikun tim që ngrihej me natë dhe e shihsha përsëri kur kthehej në mbramje vonë i këputun nga puna. Çdo javë zbriste në qytet me shitë kallëpe bore, që nxjerrte nga thellësitë e shpellave ku ajo ishte e përhershme, ose qymyr për qytetarët e, me të hollat e fitueme, blente ate që toka e lopa e vetme që kishte, nuk sigurojshin. Nji muej ma vonë, i kënaqun pa masë nga përvoja e i përcjellun përzemërsisht nga të gjithë, u ktheva në shtëpi, ku më priste nji vjet i ri shkolluer.