Lekë Mrijaj: Buzmi te libri Mitologjia ndër shqiptarë i Prof. Dr. Mark Tirtës

Buzmi te libri Mitologjia ndër shqiptarë i Prof. Dr. Mark Tirtës

Shkruan: Lekë Mrijaj

Në natën e Këshëndellave, kur secila shtëpi kërkon ngrohtësi dhe zemrat kërkojnë paqe, i afrohem librit të prof. dr. Mark Tirtës, i cili e njeh thellë rëndësinë e rrënjëve tona. Diku, në thellësi të traditës sonë, ka zakone që nuk janë “vetëm zakone”, por janë gjurmë të një bote të lashtë; janë fjalë të ruajtura në hi, janë simbole që flasin ende, edhe kur njeriu i sotëm nuk e kupton menjëherë gjuhën e tyre.

Ndaj, kreu i dhjetë, “Rite kalendarike”, aty ku bëhet fjalë për buzmin, në kapitullin përkatës (faqe 282–288) të librit të prof. dr. Mark Tirtës, Mitologjia ndër shqiptarë, ku trajtohet druri ritual i natës së Këshëndellave (ose i Kolendrave dhe i Vitit të Ri, sipas krahinave), vjen si një dëshmi e qartë se mitologjia popullore shqiptare nuk është një legjendë e paqartë, por një sistem i strukturuar, në të cilin ndërthuren miti, riti, besimi dhe kodi i sjelljes.

Në këtë kapitull të veçantë, prof. Dr. Mark Tirta nuk na lejon të qëndrojmë në sipërfaqe, por na nxit të shohim dhe të analizojmë logjikën e brendshme të ritualit:

Pse ndizet trungu,

Pse “ushqehet”,

Pse ruhen copat,

Pse hiri hidhet në arë,

Pse shkëndijat kërkohen si shenjë bereqeti.

Kështu pra, buzmi nuk është vetëm një dru, por një gjuhë – një mënyrë e lashtë e shqiptimit të shpresës. Ndaj duhet të thënë që në fillim se buzmi nuk ekziston jashtë vatrës. Vatra është vendi ku zjarri nuk është vetëm zjarr, por mbi të gjitha rregull, mbrojtje dhe bashkim. Në shumë treva shqiptare, vatra ka qenë “altari” i shtëpisë, që do të thotë se:

Aty merrej vendimi,

Aty ruheshin kujtimet,

Aty pritej miku dhe

Aty rritej fëmija me rrëfime.

Prandaj buzmi, i vënë në zjarr natën e Këshëndellave, e shndërron vatrën në një skenë të shenjtë të jetës familjare.

Në këtë natë të madhe, zjarri nuk është vetëm nxehtësi dimri, por edhe dritë simbolike, si një premtim se errësira e stinës nuk do të zgjasë. Pikërisht këtu ndihet forca e buzmit, i cili është një ritual që e mbron shpresën nga ftohtësia e harresës.

Prof. Dr. Tirta, në librin e tij Mitologjia ndër shqiptarë, e lidh buzmin me periudhën pas “kthimit të diellit për verë”, pra me kohën kur dita nis të zgjatet pas solsticit dimëror. Kjo lidhje është thelbësore: buzmi është një rit që i flet dritës. Në thelb, ky rit është një përpjekje e njeriut të hershëm për të qenë në harmoni me natyrën – me diellin, me stinët, me vegjetacionin. Njeriu i dikurshëm nuk kishte laboratorë, por kishte vëzhgim; nuk kishte grafikë meteorologjikë, por kishte kujtesë kolektive. Ai e dinte se pas errësirës vjen drita dhe, për ta “thirrur” këtë dritë, e ndizte buzmin.

Këshëndellat sot janë, mbi të gjitha, kremtimi i lindjes së Krishtit – Krishtlindjes, Dritës së botës. Por ajo që e bën traditën tonë të pasur është fakti se drita, si ide madhore, ka jetuar edhe më herët në shtresat popullore, duke ndryshuar formë e emër, por duke ruajtur domethënien: jeta duhet të vazhdojë. Pikërisht një nga pjesët më të fuqishme të përshkrimit është “ushqimi” i buzmit me djathë, bukë, gjalpë, kokra groshë dhe, në raste të tjera, edhe rite më të rënda flijimi. Kjo “ushqyerje” na kujton një logjikë shumë të vjetër, sipas së cilës njeriu i jep natyrës që natyra t’ia kthejë.

Ky akt nuk duhet parë kurrsesi si “bestytni e thjeshtë”. Ai është një formë e hershme e të kuptuarit të ekonomisë së jetës: asgjë nuk vjen pa u dhënë diçka. Për këtë arsye, buzmi – i ushqyer me të gjitha të mirat – bëhet simbol i kërkesës për shtim të drithit, mbarësi të bagëtisë, shëndet të familjes dhe shtim të gëzimit në shtëpi.

Në këndvështrimin tim, ky ritual ruan një të vërtetë të madhe: bereqeti nuk është vetëm fat; është marrëdhënie. Dhe çdo marrëdhënie kërkon kujdes, sakrificë dhe falënderim.

Ritet e “shkrepjes” së gacave të ndezura, hedhja e hirit në ara, ruajtja e copave të buzmit dhe shpërndarja e tyre në vreshta janë pjesë e një sistemi besimi në forcën pjellore të zjarrit. Zjarri këtu nuk është shkatërrim, por pjellori. Ai digjet për të ringjallur, shkrumbon për të ushqyer, shndërrohet në hi për t’u bërë pleh simbolik për tokën. Kur njeriu hedh hirin, ai nuk hedh mbeturinë, por një bekim të lashtë. Edhe sot, kur shkencërisht dimë shumë gjëra, nuk e humbim dot atë ndjesi të thellë: se toka kërkon respekt dhe se natyra nuk është mall i ftohtë, por një bashkëbiseduese e heshtur e jetës sonë.

Prof. Dr. Tirta tregon se buzmi shpesh përbëhet nga pemë frutore – arra, hardhia, ulliri etj. – çka dëshmon për tradita të lashta të pemëtarisë dhe vreshtarisë. Pra, buzmi nuk është thjesht “dru që digjet”, buzmi është pemë që flet. Arra lidhet me hijet, shpirtrat dhe botën e padukshme. Hardhia lidhet me frytin, gëzimin, verën, gostinë dhe mikpritjen. Ulliri lidhet me qëndrueshmërinë, paqen dhe dritën. Lisi (qarri) shfaqet si dru i fuqisë dhe i hyjnisë së rrufesë në traditat indoevropiane.

Përmes buzmit kuptojmë se pemët nuk kanë qenë vetëm bimë; ato kanë qenë simbolikë e jetës. Vlera e këtij kapitulli rritet edhe nga shtrirja e gjerë e dëshmive: Shqipëria e Veriut dhe e Jugut, Kosova, Dibra, Myzeqeja, Himara, Tepelena, si dhe arbëreshët e Italisë e arbërorët e Greqisë. Ky rrjet dëshmish e bën buzmin një rit të rrënjosur thellë në truallin shqiptar. Në këtë kuptim, buzmi del si një “gjuhë” e përbashkët – një mënyrë të menduari që na ka lidhur edhe atëherë kur kemi qenë të ndarë në krahina, besime e rrugë historike. Ndaj buzmi nuk është vetëm etnologji; është edhe identitet i butë, identitet që nuk bën zhurmë, por jeton në shtëpi. Sot, shumë shtëpi nuk kanë më vatër dhe shumë njerëz nuk e kanë më rrethimin familjar që e kërkonte ky rit. Por buzmi mund të jetojë ende si frymë.

Buzmi i sotëm ndër shqiptarë mund të jetë një mbrëmje familjare pa zhurmë, me falënderim për bukën; një ndezje qiriu për paqe; një lutje që shtëpia të mos ftohet nga përçarjet; një kujtesë se dimri i shpirtit kapërcehet me dritë të brendshme. Në këtë kuptim, buzmi është një mësim: ta ushqejmë dritën. Sepse drita nuk vjen vetëm nga jashtë; ajo ndërtohet brenda shtëpisë, me mirësi, me fjalë të buta, me pajtim dhe me respekt ndaj njëri-tjetrit.

Në fund të këtij reflektimi, në këtë natë të Këshëndellave-Krishtlindjes, duke e përmbyllur leximin e librit Mitologjia ndër shqiptarë të Prof. Dr. Mark Tirtës, veçanërisht kapitullin për buzmin, e ndiej se ky rit është si një urë që nga lashtësia te e sotmja, nga kulti i natyrës te kremtimi i dritës, nga “magjia e bereqetit” te etika e falënderimit. Pra, mbi të gjitha Buzmi na mëson diçka që është më e madhe se vetë rituali, sepse njeriu, për të jetuar, ka nevojë të besojë në ripërtëritje dhe se familja, për të qenë e fortë, ka nevojë të mblidhet rreth një “zjarri”, njëkohësisht edhe kultura, për të mos u shuar, duhet ruajtur si prush – jo si hi.

Le ta ndezim buzmin tonë edhe sot: nëse jo në vatër, atëherë në zemër.

Le ta ushqejmë me paqe, me dashuri dhe me urimin e moçëm shqiptar.

Mbarësi në shtëpi, dritë në shpirt dhe jetë në rrënjë.

Për shumë mote Këshëndellat – Krishtlindja!